محدثی خراسانی: واژه علامه، برای علی‌اکبر دهخدا کوچک است
تهران - ایرنا - مصطفی محدثی خراسانی، با گرامیداشت جایگاه علی‌اکبر دهخدا در حوزه زبان فارسی،: عنوان «علامه» پیشوندی است که برای برخی از بزرگان استفاده شده است، اما یکی از مصداق های به حق آن که حتی معتقدم باید چیزی فراتر از آن برای دهخدا استفاده شود که بتواند وسعت و عمق و گستره معرفتی او را بیان کند.
به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، نشست تخصصی «دهخدای پارسی» یکشنبه - 8 اسفند ماه - با حضور اکرم سلطانی، فرهنگ نگار و عضو هیئت علمی موسسه لغت نامه دهخدا؛ غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ محمود شالویی، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل حوزه وزارتی؛ اکبر ایرانی، رئیس موسسه میراث مکتوب؛ حسن ذوالفقاری، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی؛ مصطفی محدثی خراسانی، شاعر و عضو شورای ادبی نهاد؛ ناصر فیض، شاعر و طنزپرداز، مهدی نجفی دبیر کارگروه دائمی شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی، مهدی صالحی، فرهنگ نویس و مدیر بخش ویرایش موسسه «ویراستاران» و دبیر انجمن ویرایش و درست نویسی و همچنین مهدی رمضانی، سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به همراه معاونان و جمعی از مدیران کل نهاد، در کتابخانه مرکزی پارک شهر تهران برگزار شد.
دهخدا به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی و فرهنگی مبتنی بر خردورزی است
مصطفی محدثی خراسانی در این نشست با گرامیداشت جایگاه علی‌اکبر دهخدا در حوزه زبان فارسی، طی سخنانی گفت: عنوان «علامه» پیشوندی است که برای برخی از بزرگان استفاده شده است، اما یکی از مصداق های به حق آن که حتی معتقدم باید چیزی فراتر از آن برای دهخدا استفاده شود که بتواند وسعت و عمق و گستره معرفتی او را بیان کند. دهخدا به تنهایی یک مجموعه عظیم تاریخی، فرهنگی مبتنی بر خرد ورزی و اندیشه محوری است.
این شاعر افزود: وجوه کار پژوهشی ایشان در حوزه لغتنامه و امثال و حکم به قدری بزرگ و درخشان است که مقداری برخی از وجوه دیگر کاری ایشان را تحت شعاع قرار داده و کمتر به آنها پرداخته شده است. برخی از منتقدین معتبر، کسانی در حد و اندازه علامه قزوینی و محمدرضا شفیعی‌کدکنی اشاراتی داشته اند. اشاره مستقیم شفیعی بیشتر به نثر های ایشان است، خصوصا چرند و پرند که آن را الهام‌بخش جمالزاده می‌داند.
محدثی‌خراسانی ادامه داد: از طرفی دیگر شعر علامه دهخدا را می‌توان به سه دسته تقسیم بندی کرد؛ یک دست شعرهای محکم و استوار که یادآور طنین شعر شعر فارسی مانند آن قصیده ای که برای مصدق گفته بودند. دسته دیگر شعرهایی است که با رویکرد ادبیات عامه که اصطلاحاً به آنها «احمدا» می‌گویند و دسته قابل بحث، تحقیق و پرداختن که کمتر به آن توجه شده تاثیر دهخدا در شعر نیمایی است. بسیاری پیش از نیما تحرکاتی در حوزه شعر داشتند که مجموع این تحرکات در حوزه شعر باعث شد که نیما با مدون کردن آنها یک انقلاب در شعر فارسی ایجاد کند. اما یکی از افرادی که در این مجموعه تاثیر به سزایی داشته علامه دهخدا بوده است که نمونه آن هم همین مجموعه شعر مرثیه صور اسرافیل است.
وی در ادامه با نقل قولی از علامه قزوینی درباره علی اکبر دهخدا گفت: علامه قزوینی عنوان کرده که شعر دهخدا خود جلوه پرفروغ دیگری است از چهره تابان او. کلامی است آهنگین با بافتی ویژه، همانند همه مقالات طنز آمیزش که در آن جوهر سیال خیال و اندیشه‌های باریک انسانی به لطافت و نرمی می تراود.
لغتنامه دهخدا اثر ملی ما ایرانیان است
در ادامه این نشست اکرم سلطانی، فرهنگ نگار و عضو هیئت مؤلفان لغتنامه دهخدا به تشریح جایگاه لغتنامه دهخدا و همچنین جایگاه موسسه لغتنامه دهخدا پرداخت و گفت: هیچ اثر تحقیقی در زبان فارسی نوشته نمی‌شود، مگر اینکه گذرش به لغت نامه دهخدا نیفتد؛ هیچ شارحی شرحی بر اثری منظوم و منثور نمی‌نویسد، مگر اینکه برای رفع مشکلاتش به لغتنامه مراجعه نکند؛ هیچ مصحح نسخه خطی کارش به سرانجام نمی‌رسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا کنار دستش باشد و هیچ فرهنگ‌نویسی فرهنگی را نمی‌نویسد، مگر اینکه لغتنامه دهخدا جزو منبع اصلی کارش باشد؛ حتی امروز. در واقع لغتنامه دهخدا ارزشمندترین کتابی است که در حوزه فرهنگی تعریف شده؛ هم به لحاظ کمیت و هم به لحاظ کیفیت.
وی افزود: برخی از عزیزان در بعضی مجالس لغتنامه دهخدا را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند. داوری در مورد لغت نامه دهخدا با روش‌های امروزی، با تجربه‌هایی که فرهنگ نویسان به دست آورده‌اند و بدون اینکه شرایط تعریف لغتنامه دهخدا را بدانند و زمان آن را درک کنند، یک داوری به دور از انصاف است. ممکن است بسیاری از این انتقادات بی‌جا هم نباشد، اما این انتقادات بدون درک شرایط آن زمان منصفانه نیست. در واقع هیچ فرهنگی کامل نیست و لغت نامه دهخدا هم از آن مستثنا نیست. باید درک کنیم که هنوز هم لغتنامه دهخدا تنها فرهنگ و یا شناخته‌شده‌ترین فرهنگی است که امروز وجود دارد.
سرپرست بخش تألیف موسسه لغتنامه دهخدا با اشاره به افراد مشارکت کننده در تألیف لغتنامه دهخدا گفت: بسیاری تصور می‌کنند که لغتنامه دهخدا را خود دهخدا نوشته است. در حالی که این‌گونه نیست. دهخدا چهل سال از عمر شبانه روزی خود را با 12 ساعت کار صرف خواندن کتاب، یادداشت برداری، نوشتن لغت‌ها بر روی فیش‌ها بوده است. بحث استخراج لغت‌ها و یادداشت برداری یک بحث بود که آن زمان علامه دهخدا آنها روی کاغذ سیگارهای بیضی می‌نوشت و به این روش بیش از 2 میلیون فیش نوشته است و از سوی دیگر بحث تألیف چیز دیگری است. در بحث تألیف تا زمان حیات علامه چیزی حدود چند جزوه از این فیش‌ها بیشتر تألیف نشده بود. باقی مرهون کوشش‌های محمد معین، سیدمحمد دبیر سیاقی و سید جعفر شهیدی و سایر بزرگان است.
وی ادامه داد: پس از اینکه علامه دهخدا فوت کردند طبق وصیت خود کار را بر عهده دکتر محمد معین گذاشته شد. دکتر محمد معین با توجه به اینکه در دانشگاه تهران تدریس می‌کرد، دانشجویان فرهیخته‌ای داشت از میان دانشجویان خود افرادی را دعوت کرد برای تألیف لغتنامه دهخدا. در مجموع می‌توان گفت 70 نفر از فرهیختگان و بزرگان کشور زیر نظر استاد محمد معین، دکتر دبیر سیاقی و دکتر جعفر شهیدی در تألیف این لغتنامه مشارکت داشته‌اند که اسامی آنها در سایت موسسه دهخدا با مقدار کاری که انجام داده‌اند ثبت شده است.
تاریخچه مختصری از موسسه لغتنامه دهخدا
سلطانی موسسه لغتنامه دهخدا را میراث دار لغتنامه دهخدا دانست و با اشاره به تاریخچه این نهاد در سال 1334 گفت: وقتی لغتنامه دهخدا به پایان رسید بسیاری تصور می‌کردند که دیگر فعالیت موسسه لغتنامه دهخدا به پایان رسیده است. اما به همت اساتید وقت برنامه‌هایی برای موسسه لغتنامه دهخدا تعریف شد که برخی از آنها بر مبنای وصیت خود علامه دهخدا بود. موسسه لغتنامه دهخدا در حال حاضر دو فعالیت دارد؛ یکی آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان است که حدود 23 هزار دانشجو از طریق این موسسه زبان فارسی را آموخته‌اند و در واقع رسولانی بودند که زبان فارسی را در سراسر دنیا ترویج می‌کنند.
وی درباره دیگر فعالیت موسسه لغتنامه دهخدا گفت: اما کار اصلی دیگری که موسسه لغتنامه دهخدا انجام می‌دهد، تألیف «لغتنامه بزرگ فارسی» است. لغتنامه دهخدا یک دایره المعارف است و زمانی که این لغتنامه تألیف می‌شد بسیاری از کتاب‌هایی که امروز در دسترس وجود دارد، چاپ نشده بود. به همین دلیل مؤلفان می‌دانستند که لغتنامه دهخدا با چه مشکلات و کاستی‌هایی روبه رو بوده است و باز هم با توصیه خود علامه دهخدا طرح تألیف یک لغتنامه دیگر به نام «لغتنامه بزرگ فارسی» بنا نهاده شد.
دهخدا با تدوین لغتنامه گامی بلند برای احیای زبان فارسی برداشت
اکبر ایرانی، رئیس موسسه میراث مکتوب، با اشاره به سخن بزرگان درباره دهخدا گفت: مرحوم دهخدا درباره هویت ملی و زبان معتقد است گذشته یک ملت قسمت اصلی و ذاتی او است. اگر ما از گذشته خود ببریم، حافظه و ذاکره خود را از دست داده ایم. نسبت به همه چیز و همه کس خود بیگانه شده ایم و تغییر زبان باعث سلب این حافظه ملی و تاریخی می شود. بزرگ ترین ممیزی ملت ما شعر و تاریخ ما است و وحدت ملی ما باید با زبان محفوظ باشد.» زمانی که مرحوم دهخدا این مطلب را مطرح می کند، در کشور همسایه مصطفی کمال پاشا دستور تغییر خط و قطع ارتباط با گذشته و حافظه تاریخی ملت خود را داد.
رئیس موسسه میراث مکتوب اضافه کرد: خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی، تبیین عظمت و گستره واژگان زبان فارسی، مفاهیمی بود که علامه دهخدا برای تحقق این مفاهیم به تدوین لغت نامه روی آورد تا دین خود را به تقویت هویت زبانی، فرهنگی و ملی ایران ادا کند و منبعی پدید آورد که محققان و دانشوران برای حل مشکلات ادبی خود بدان مراجعه کنند. علامه دهخدا با تدوین لغتنامه گامی بلند برای احیای زبان فارسی برداشت؛ زیرا می دانست که فارسی درست نوشتن و رسا و مفهوم سخن گفتن از دیرباز دغدغه پاسداران هویت ملی ما ایرانیان بوده است.
ایرانی اضافه کرد: اتکای مرحوم دهخدا بر استخراج لغات تا پیش از قرن هشتم بود و در این دوران، این اثر نمی تواند پاسخگوی محققان باشد، به همین دلیل شاگردان ایشان قصد دارند این اثر گرانقدر را روزآمد کنند. انتشار و چاپ منقح نسخ خطی بعد از انقلاب رشد دوچندانی پیدا کرد و خوشبختانه موسسه پژوهشی میراث مکتوب در ادامه کار بنیاد فرهنگ ایران، بنگاه ترجمه کتاب و... به کار احیای متون همت گماشت و تاکنون بالغ بر 450 متن کهن منتشر شده و به احصای یکی از محققین بالغ بر هزار واژه ای که در هیچ لغتنامه ای نیامده، با انتشار این متون عرضه شده که در فرهنگ نویسی می توان از آن ها بهره جست.
وی تصریح کرد: همانگونه که مرحوم دهخدا فرمودند در تألیف لغتنامه به اعتبار اینکه نسخ خطی، کاتبان متعددی داشته و هر یک به سلیقه خود گاهی تصرفاتی در متن داشته اند، باید در استخراج واژگان از نسخه منقح استفاده کرد. یعنی امثال و حکم که مستند بر شاهنامه است باید بر اساس تصحیح استاد طالبی مطلق بازنگری شود؛ چون بعضی از این اشعار دخیل و الحاقی است.
باید به سمت جمع سپاری زبان برویم
مهدی صالحی، دبیر انجمن ویرایش و درستنویسی در آغاز این نشست گفت: معمولا نشست های بزرگداشت چند موضوع مشخص دارد. یا گزارش حال آن بزرگ است یا به ستایش او است یا بررسی فرایندهای کاری و تالیفاتش است. معمولا در این نشست ها نقدی مطرح نمی شود.
وی افزود: در دنیای امروز اشخاصی چون دهخدا را تبدیل به یک برند می کنند. برندسازی کار پژوهشگر و استاد دانشگاه نیست؛ کار مدیر است. در دنیای امروز که هوش مصنوعی، فضای مجازی و دیجیتال وارد میدان شده اند و همه شئون زندگی ما را در بر گرفته است ما چیزی برای عرضه در این فضا نداریم؛ چرا که توقف دیجیتال پیدا کردیم.
صالحی با انتقاد از فقدان همراهی با فناوری های روز در حوزه به روزرسانی لغات نامه دهخدا گفت: سی دی دهخدا یک زمانی با ممارست و تلاش موسسه دهخدا منتشر شد. بعد چه شد؟ چقدر با فناوری های روز همراه شد؟ هیچ.
وی تصریح کرد: امروز باید به این موضوع توجه کنیم که در حوزه پاسداشت زبان فارسی چه سیاست ناگذاری هایی صورت گرفته است؟ مسئله ما در زبان فارسی سیاست ناگذاری است. شاهد بودم که در موسسه دهخدا زحمت عجیب و غریبی برای چاپ لغتنامه صورت گرفت. این فرهنگ در 22 هزار صفحه سال 77 چاپ شده است، اما دیگر تجدید چاپ نشده است، برای این موضوع هزار و یک دلیل وجود دارد. چرا سی دی دهخدا توسعه پیدا نکرد؟ در کافه بازار 3 اپلیکیشن به عنوان دهخدا تولید شده که دارای نواقص فراوان است. وبگاه واژه یاب نسخه قفل شکسته سی دی را برخط کرد و در دسترس عموم گذاشت، تا جایی که می دانم موسسه دهخدا از آن شکایت کرده است. موضوع نقد موسسه دهخدا نیست، موضوع عدم همراهی با نیازهای روز و دنیای جدید است. چرا که ما دچار تحول دیجیتال نشدیم. سال‌ها است دچار توقف دیجیتالیم.
دبیر انجمن ویرایش و درستنویسی در ادامه با انتقاد از به روزرسانی لغتنامه دهخدا گفت: دوستان بعضا برآورد کرده اند به روز رسانی لغتنامه دهخدا 200 سال طول می کشد، یا به قولی 50 سال. به روز رسانی لغت کار مهمی است. ما امروز در مورد یک فضا صحبت می کنیم که در آن دچار توقفیم. امروز همه دستگاه های فرهنگی در سیاست ناگذاری و انحطاط شریک هستند.
صالحی تاکید کرد: امروز تالیف و نگارش لغت نامه به یک امر نخبگانی تبدیل شده است؛ اما به راحتی با دادن آموزش های اولیه این حوزه می توان تالیف و به روزرسانی لغت نامه را عمومی کرد که همه استادان، دانشجویان و عموم مردم بتوانند زبان مادری و گویش محلی شان را ثبت کنند.
وی در ادامه ضمن هشدار نسبت به ورود فضای متاورس و توسعه فضاهای مجازی گفت: نقل است فرهنگستان زبان و ادب فارسی 60 هزار فارسی را جایگزین کرده است، اما باید نوید را بدهیم که متاورس با 100 هزار واژه در راه است که اگر وارد شود و مورد استفاده عمومی قرار گیرد به قولی نه از تاک نشان خواهد ماند و نه تاک نشان.
صالحی در ادامه با طرح این موضوع که در حوزه زبان و ادبیات فارسی نیازمند آینده پژوهی هستیم گفت: در دنیا می گویند زبان های زیادی در حال مرگ اند، در حالی که ما در خوابی فرو رفته ایم و با خودمان می اندیشیم زبان فارسی در برابر مغول ها ایستادگی کرده است و همیشه زنده و مانا خواهد ماند. در حالی که چنین نیست.
صالحی با طرح این موضوع که باید فضا را از فضای نخبگانی صرف خارج کنیم تصریح کرد: امروز نیازمند عمومی سازی و جمع سپاری و مردمی سازی زبان و ادبیات هستیم. اینکه چرا واژه ها و واژه سازی دشوار شده دلیل دارد و ساده سازی اش راه دارد. مدیران مان را صرفا ادیب و شاعر نکنیم. این موضوع نیازمند یک کار بین رشته ای است. اگر بخواهیم با این روند پیش برویم، در دنیای متاورس آنچه داریم را از دست خواهیم داد که نوشدارو بعد از مرگ سهراب بی اثر خواهد بود.
دهخدا تنها راه نجات ملت را «زبان ملت» می‌دانست
ناصر فیض، مشاور رئیس حوزه هنری و مدیر «دفتر حفظ و اشاعه زبان فارسی» با اشاره به فعالیت‌های علی اکبر دهخدا در حوزه مطبوعات گفت: فارغ از جنبه‌های مختلف شخصیتی علامه دهخدا، او یکی از تاثیرگذارترین و به نوعی بنیانگذار طنز مطبوعاتی کشور است؛ او با سابقه درخشانی که در ادب فارسی داشته، شیوه خاصی برای نوشته‌های خود ابداع کرد، به طوری که بسیاری از فعالان مطبوعاتی دنباله روی بخشی از این شیوه بوده‌اند.
وی با تقدیر از دست‌اندرکاران برگزاری این نشست تخصصی گفت: بسیار خوشحال کننده است که در این نشست اهداف، دغدغه‌ها و دستاوردهای بزرگی چون دهخدا مورد صبحت و بررسی قرار می‌گیرد؛ چرا که هر سال برنامه های بسیاری برای گرامیداشت بزرگان ادب مانند فردوسی برگزار می‌شود و تعداد بسیاری از کشورهای مختلف به این مراسم‌ها می آیند و با لهجه های مختلف جهان ابیات فردوسی را می خوانند، اما هیچ کس توجه نمی‌کند که دغدغه فردوسی چه بود و چطور شد که شاهنامه به وجود آمد و الان ما چه وظیفه ای در قبال آن داریم.
این شاعر و طنزپرداز افزود: دهخدا یک جایگاه کلان سیاسی اجتماعی داشته و به قدری دارای اعتبار بوده که گویی جهانگیرخان شیرازی مجله صوراسرافیل را به پشتوانه قلم چنین فرد معتبری راه‌اندازی می‌کند. همچنین علامه به سراغ متون کهن می‌رود و دیوان شعرای خاصی را تصحیح می‌کند و در برخی روزنامه ها ستون دارد و درباره مسائل سیاسی اظهارنظر می‌کند. امروز می‌بینیم علامه دهخدا کارهای بزرگی را رقم زده. علامه معروف بوده که بسیار تند می‌نوشته، به طوری که دشمنانش از این می ترسیدند که اگر او دست به قلم ببرد و چیزی از ویژگی‌های آنها بنویسد، می‌دانستند که دیگر نمی توان آن را از دامان تاریخ پاک کرد. دشمنان او نیز افراد بزرگی بودند.
وی تصریح کرد: دهخدا در آخر به این نتیجه می‌رسد که گویی تنها راه نجات ملت «زبان ملت» است. او دریافت از آنجا که طنز تاریخ مصرف دارد، دیگر آن کاربرد گذشته را نخواهد داشت. او درمی‌یابد که باید کاری کرد که تاریخ مصرف نداشته باشد. حتی وقتی به او می‌گویند که «چرا دیگر نثر نمی‌نویسید؟» می‌گوید که در فکر کاری هستم که دشوارتر و واجب است، چر که افراد دیگری هستند که نثر بنویسند!
ناصر فیض ادامه داد: در آن زمان که امکاناتی برای تهیه و تالیف چنین آثار عظیمی وجود نداشته، دهخدا امثال و حکم و لغتنامه را آغاز می‌کند، اما امروز در دنیایی که دسترسی‌ها سریع و آسان شده ما چه کرده‌ایم. کاری که دهخدا با این عظمت انجام داده مقدمه خوبی برای ما است که در این دوران کاری مهم برای زبان و ادبیات فارسی انجام دهیم. ما ناگزیر هستیم که این افراد بزرگ تاریخ، زبان و ادبیات را ببینم، حتی اگر با اعتقادات ما همسو نباشند.
این شاعر گفت: اینقدر که در مراسم های فرهنگی و ادبی مسئولان رفت و آمد دارند، متخصصان و پژوهشگران رفت و آمد ندارند. ما باید شاهد ازدحام متخصصان باشیم. امیدوارم در این گونه نشست‌های تخصصی مفید، یک تصمیم عملی گرفته شود برای کاری که عمر افرادی چون دهخدا کفاف انجام آنها را نداد. مانند کاری که بزرگان برای به سرانجام رساندن لغتنامه کردند.
امثال و حکم خدمت بزرگی به فرهنگ عامه کرد
حسن ذوالفقاری استاد دانشگاه تربیت مدرس در نشست تخصصی «دهخدای پارسی» گزیده ای از مقاله خود با موضوع امثال و حکم دهخدا را ارائه کرد که در آن ضمن بررسی ارزش های فنی این اثر مهم و تأثیرگذار آن را خدمت بزرگی به فرهنگ عامه دانست. متن کامل این مقاله را بخوانید.