مسئولیت تامین زیرساخت‌ها برعهده دولت است
تولید و صنعت از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی در جهان هستند، بنابراین مدیریت مصرف انرژی در این بخش اهمیتی انکارناپذیر دارد.
در سال‌های اخیر، اهمیت این موضوع در کشور ما بیش‌ازپیش خودنمایی کرده است، چرا که از دوران ارزانی و فراوانی حامل‌های انرژی به دوره کمبود و گرانی قدم گذاشته‌ایم و همان‌طور که در سال‌های اخیر دیدیم، صنایع نخستین قربانیان شرایط جدید هستند. کارخانجات تولیدی و صنایع معدنی امسال هم در فصل گرم، بی‌برقی و در فصل سرد، کمبود گاز را تجربه کردند و متحمل ضرر و زیان‌های فراوانی شدند و پیش‌بینی می‌شود در سال آتی هم، این مشکل اگر بیشتر نشود، دست‌کم مانند امسال بخش صنعت را آزار خواهد داد، اما آیا راهی برای کاهش این کمبود در 1402 وجود دارد؟ آیا می‌توان از امروز به فکر راهکارهایی فوری برای تامین انرژی موردنیاز صنایع بود یا در مسیر استفاده از انرژی پاک قدم گذاشت؟
در گزارش امروز صمت به این موضوع پرداخته‌ایم و آنچه در پی می‌آید، دیدگاه‌های ابراهیم جمیلی، رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران و محمد مسنآبادی، کارشناس و فعال معدن درباره معضل کمبود انرژی و راهکارهای جبران آن است.
آسیب در بخش تولید
ابراهیم جمیلی رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران: در حوزه معدن و صنایع معدنی هم کمبود گاز داریم و هم کمبود برق، اما در حال حاضر دود کمبود انرژی فقط در چشم واحدهای تولیدی می‌رود، در حالی که باید این مشکل بین بخش صنعتی و خانگی تقسیم شود. به‌عبارت‌دیگر، اگر کمبود برق وجود دارد، باید هم بخش‌های صنعتی قطعی داشته باشند، هم بخش خدماتی و هم منازل، اما گاز بخش‌های دیگر تامین می‌شود و فقط بخش تولیدی و صنعتی جور همه را می‌کشند و از این نظر تحت‌فشار قرار می‌گیرند.
اگر این شرایط ادامه پیدا کند، به‌طورقطع در بخش تولید با آسیب‌های شدیدی روبه‌رو خواهیم شد. آسیب دیدن تولید یعنی کمبود کالا در بازار که دولت را مجبور خواهد کرد به واردات متوسل شود که در نهایت به‌معنای مصرف ارز بیشتر و افزایش شدیدتر قیمت‌ها است.
جابهجایی ساعت
روش جابهجایی ساعت فعالیت واحدهای تولیدی، راه‌حل مناسبی برای این مشکل نیست. ایراد اساسی این است که کارخانجات بزرگ تولیدی 24ساعته فعالیت می‌کنند. فرآیند تولید توقف‌پذیر نیست و حتی یک ساعت قطعی برق، آسیب شدیدی به این واحدها وارد می‌کند، بنابراین کار در ساعت‌های مشخصی از شبانه‌روز گرهی از مشکل آسیب به تولید و صنعت باز نمی‌کند.
راهکار کوتاهمدت و بلندمدت
به‌عقیده من، برای جبران این چالش، 2 اتفاق باید همزمان رخ دهد. در درجه اول بهینه کردن مصرف انرژی است که برای این منظور، آموزش و فرهنگ‌سازی لازم است. در حال حاضر در کشور ما میزان مصرف و اتلاف انرژی بسیار زیاد و ضروری است که به همه یاد بدهیم، چگونه باید از منابع انرژی استفاده کنند.
از سوی دیگر، باید سرمایه‌گذاران را تشویق و ترغیب کرد که در زمینه تولید انرژی ورود کنند. اگر این 2 اقدام انجام نگیرد، باتوجه به افزایش مصرف برق و گاز، مشکل کمبود انرژی بیشتر و بیشتر خواهد شد. اما همان‌طور که گفته شد، برای اینکه تبعات این مشکل را در کوتاهمدت کاهش دهیم، به‌طورحتم باید در تامین یا قطع انرژی جانب عدالت و انصاف رعایت شود و همه را به یک چشم بنگرند. اگر انرژی برای همه است، قطع انرژی هم باید برای همه باشد. در سال آینده باید عدالت در زمینه مصرف به‌وجود بیاید و همه در مصرف باید با هم برابر باشند و در صورت کمبود انرژی و قطعی برق، محرومیت هم باید در همه بخش‌ها به یک نسبت باشد.
مشکلات تمامشدنی نیست
تولید انرژی خورشیدی امکان‌پذیر است، اما هم سرمایه‌گذاری فراوانی نیاز دارد و هم زمانبر است. درباره اینکه چرا تابه‌حال این سرمایه‌گذاری انجام نگرفته است، باید وزیر نیرو پاسخگو باشد. وظیفه تولیدکننده صنایع معدنی تولید برق نیست. وظیفه وی، تولید محصولات صنعتی و معدنی است، چرا که باید فعال این بخش سرمایه خود را از تولید مواد صنعتی خارج و به‌جای آن برق تولید کند؟ مگر قرار است چون من سیب‌زمینی هم مصرف می‌کنم، کار کشاورزی هم انجام بدهم؟ در هیچ جای دنیا چنین کاری سابقه نداشته و ندارد. مسئولیت تامین زیرساخت‌ها برعهده دولت است و حالا که کوتاهی اتفاق افتاده، همه باید تاوانش را بدهند. البته توصیه من به مصرف‌کنندگان این است که صرفه‌جویی را مدنظر قرار دهند، زیرا صرفه‌جویی یکی از راه‌های کوتاهمدت جبران کمبود انرژی است. در همین راستا، فرهنگ‌سازی برای مصرف بهینه حامل‌های انرژی یکی از اقدامات اساسی است که باید در دستور کار دولت در سال آینده قرار گیرد. به‌طورحتم در صورت قطع برق، واحدهای فرآوری هم آسیب می‌بینند، اما اگر برنامه‌ریزی درستی برای مدیریت مصرف وجود داشته باشد، مشکلات کمتر خواهد شد. این مشکلات تمامشدنی نیستند، اما می‌توان آنها را کاهش داد.
شاهرگ حیاتی تولید
محمد مسنآبادی کارشناس و فعال معدن: انرژی، شاهرگ حیاتی زنجیره تولید است و در هر بخش از این زنجیره، نقش یکی یا تعدادی از حامل‌ها بیشتر است. توسعه صنعتی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه نیاز مضاعفی به دسترسی بیشتر به حامل‌های انرژی، به‌وجود آورده است.
علاوه بر این، ارتقای استانداردهای زندگی در جوامع در حال توسعه، در دهه‌های اخیر افزایش تقاضای حامل‌های انرژی در راستای دسترسی به امکانات و رفاه بیشتر را به‌دنبال داشته است. برای دانستن اینکه کمبود انرژی چه آسیبی به بخش تولید وارد می‌کند، در ابتدا باید اهداف کشورمان در راستای تولید و اولویت‌های بخش صنعت را بشناسیم. به‌عبارت‌دیگر، بدانیم آیا هدف اصلی از توسعه صنایع و بخش تولید ایجاد اشتغال، افزایش سطح کیفی امکانات و رفاه مردم یا تکیه بر تولید داخلی و حمایت از آن است یا...؟ متاسفانه مدیریت کلان کشور پاسخ دقیقی برای بسیاری از پرسش‌های فوق ندارد، بنابراین همواره به تصمیمات آنی متوسل می‌شود که نقش مسکن موقتی دارد، در حالی که تا اهداف کلان مشخص نباشد، نمی‌توان آسیب‌های اصلی را شناخت و نحوه رفع آن را متناسب با هدف، شناسایی کرد.
جمع شدن سفره نفت
براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در سال 2020، در میان 25 کشور، ایران بالاترین میزان یارانه پرداختی به انرژی مصرفی را به خود اختصاص داده و رتبه نخست پرداخت یارانه انرژی به گاز، برق و فرآورده‌های نفتی را دارا است. هدف از یارانه انرژی، براساس تعریف جهانی، پایین نگه داشتن قیمت‌ها برای حمایت از مصرف‌کنندگان است، اما این یارانه‌ها هزینه بالایی دارد و دولت باید منابع مالی زیادی برای تامین آن صرف کند. این مسئله می‌تواند مانع تلاش دولت‌ها برای کاهش کسری بودجه شود و سرانجام پرداخت‌کننده نهایی هزینه این یارانه‌ها، خود مردم هستند که بیشتر با تورم و کاهش قدرت خرید به سبب استقراض دولت روبه‌رو می‌شوند. در سال‌های قبل که مهمان سفره نفت بودیم، آثار و نتایج این شیوه نمود نداشت، اما امروز تاثیر آن کاملا ملموس است. باتوجه به موارد فوق می‌توان چنین گفت که آسیب کمبودها به‌طورمستقیم و غیرمستقیم سبب ایجاد نقص در زنجیره تولید، جلوگیری از برنامه‌های توسعه‌ای، کاهش قابل‌توجه محصولات و نیازهای اساسی کشور، رشد نرخ بیکاری، تورم، کاهش قدرت خرید و... می‌شود.
میهمانی خورشید
به‌طورقطع، استفاده از انرژی طبیعی خورشید و بهره‌مندی از روز به‌ویژه برای کاهش مصرف برق و گاز می‌تواند کمکی اثربخش باشد، اما نحوه مدیریت انرژی و جلوگیری از هدررفت آن و به‌عبارت‌دیگر، تعریف الگوی درست مصرف تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت، بنابراین باید آموزش را از اوان کودکی آغاز کرد، چرا که تک‌تک افراد می‌توانند در کاهش مصرف نقش تاثیرگذاری ایفا کنند.
صنعتی یا خانگی
بعضی معتقدند، بخش صنعت نسبت به بخش خانگی اولویت دارد، بنابراین باید بخش بزرگی از بار تامین کمبود انرژی و صرفه‌جویی برعهده بخش خانگی باشد، اما همان‌طور که اشاره شد، ابتدا باید اهداف مشخص شوند و به‌این‌ترتیب اولویت‌ها نیز به‌خودی‌خود، روشن می‌شوند. به‌طورکلی، هدف از فعالیت‌های صنعتی و تولیدی، افزایش رفاه است، بنابراین شرایط را باید به‌گونه‌ای مدیریت کرد که در زمان کمبود، تعادل برای دستیابی هردو به منابع انرژی در شرایط برابر رعایت شود.
جای خالی منابع جایگزین
تولید تجهیزات لازم برای دستیابی به انرژی‌های پاک، نیازمند دانش کافی در این زمینه و سرمایه‌گذاری متناسب است، اما متاسفانه تاکنون این اقدامات اولیه انجام نگرفته است. علاوه بر این، قدم گذاشتن در چنین مسیری، نیازمند مطالعاتی مفصل و این بخش هم در کشور ما با ضعیف و نقصان روبه‌رو بوده است. از سوی دیگر، هزینه واردات تجهیزات تولید برق از انرژی خورشید و باد بسیار بالا و پشتیبانی، تعمیر و نگهداری آنها نیز بسیار مشکل و پرهزینه است. بنابراین، در این بخش نیز کشورمان چندان موفقیتی به‌دست نیاورده است.
برنامه 1402
به‌گمان من، برنامه‌های شتابزده‌ای که در مدت کوتاه موجب رفع مشکلات و موانع شود، ممکن است در آینده بحران کمبود حامل‌های انرژی را وارد چالش جدید و شدیدتری کند. سال‌های سال است که برنامه‌های کلان و مسیرهای توسعه زیادی تعریف شده که اگر درست و دقیق بود، کشور در وضعیت فعلی نبود، بنابراین تنها راه برون‌رفت از مشکلات فعلی، ترمیم مدیریت کلان و ترسیم مسیر درست باتوجه به داشته‌های‌مان است. به‌عبارت بهتر، مدیریت هر بخش از کشور را باید به متخصصان آن بخش که توان مدیریتی دارند، سپرد و از آزمون‌وخطا در انتخاب مدیران و فرصت‌سوزی برای یادگیری آنها در موارد حساس جلوگیری کرد. واردات باتوجه به نوع اقلیم و محدودیت‌های داخلی، آموزش مستمر و تقویت مدیران در هر بخش از تولید سبب مصرف بهینه انرژی خواهد شد. متاسفانه بخشی از ماشین‌آلات معدنی که در سال اخیر انجام وارد شد، با نوع سوختی که در کشور عرضه می‌شود، تناسب ندارد. علاوه بر این، ناهمخوانی میان نوع حامل‌های انرژی با دستگاه‌ها و ماشین‌آلات وارداتی، در زمینه آموزش نیروی کار و مدیریت انرژی هم با چالش‌های جدی روبه‌رو هستیم. کلیه مشکلات موجود مانند فرسودگی ماشین‌آلات، واردات دستگاه‌ها و تجهیزات بی‌کیفیت، دوره بلند تعمیر و نگهداری، به‌دلیل کمبود قطعات و گرانی آنها، واردات اجناس تقلبی توسط دلالان تحریم، تولیدات بسیار بی‌کیفیت داخلی، کمبود نیروی کار ماهر، تمایل متخصصان زبده به مهاجرت و گرانی واردات تجهیزات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و...، فقط و فقط با رفع تحریم‌ها و جابهجایی مدیران انتصابی با مدیران متخصص کاهش خواهد یافت. به‌عبارت بهتر، تمام مسیرها برای برون‌رفت از وضعیت فعلی، رفع تحریم‌ها و واگذاری مدیریت به مدیران متخصص است.
سخن پایانی
به‌نظر می‌رسد که به‌دلیل بی‌توجهی به مشکل کمبود انرژی در سال‌های گذشته، در سال آتی هم باید منتظر چالش‌هایی در این زمینه باشیم. مگر اینکه در مدت‌زمان محدود پیش‌روی، دولت بتواند صاحبان صنایع بزرگ و متوسط مقیاس را متقاعد کند که در مسیر احداث نیروگاه‌های برق قدم بردارند و با ارائه تسهیلات مناسب آنها را تشویق کند تا به‌این‌ترتیب منبعی مطمئن برای تامین انرژی موردنیاز خود در اختیار داشته باشند.