«معجزه آبخیزداری»| آبیاری سیلابی؛ میراثی مغفول برای آبیاری اراضی کشاورزی

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ مجتبی پاک پرور عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع استان فارس درباره اهمیت، تاریخچه استفاده از سیلاب و آبیاری سیلابی در تولید محصولات کشاورزی نوشت:

گسترش سیلاب بر روی زمینهای مجاور روانرودها پیشینه ای کهن داشته، و آبیاری سیلابی به احتمال قریب به یقین پیشرو سایر روشهای آبیاری بوده است. باستان شناسان آغاز مهار طغیانهای نیل، و انتقال قسمتی از سیلاب را به کشتزارهای شرقی آن به 3400 سال قبل از میلاد نسبت می‌دهند. در آن زمان جلگه کناری نیل را، که 9 متر بالاتر از بستر رود قرار داشته با ساختن دیواره‌هایی به حوضچه‌هایی به مساحت 100 تا چندین میلیون متر مربع تقسیم کرده بودند. میلیونها تن محصول این حوضچه ها (گندم، جو، لوبیا، عدس، پیاز، کتان، پنبه،...) زندگی ساز مصر باستان بوده و تا پیش از ساخت سد اسوان وسعت آنها 2.1 میلیون هکتار بوده و در طول هزاران سال دچار شوری و تخریب نشده اما پس از سد اسوان در 1960، شور شدن اراضی صدها هزار هکتار آن نابود شدند.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

آبیاری سیلابی از فرات نیز تقریبا همان قدمت آبیاری مصر را دارد، با این تفاوت که ته نشینی حدود 10 متر رسوب طی 5000 سال، و شور شدن اراضی بر اثر نبودن زهکشی کافی، بتدریج سطوح وسیعی را از تولید خارج کرده است. همچنین پخش آب خشکه رودها در دره‌های مسطح و مخروط افکنه نیز از دیرباز مرسوم بوده است. آثار یافته شده در صحرای نگو در فلسطین اشغالی بر وجود مزارعی آباد در دوران قوم یهود با این روش 950 تا 700 سال قبل از میلاد گواهی می‌دهند.

گسترش سیلاب در زمان پیامبر اسلام رایج بوده و لزوم بهره گیری عادلانه از آبها، پیامبر را بر آن داشت تا قوانین شرعی برای آن وضع کنند. همچنین قومی با نام عبادیان در شمال آفریقا در قرن یازدهم میلادی در محلی به نام "مزاب" ساکن گشته و زندگی خود را بر پایه‌ی سیل‌هایی که جاری می‌گردند، استوار کرده بودند. این جماعت با گسترش سیلاب، تغذیه آبخوانها، و استخراج آب از چاهها برای آبیاری سرزمینی بیابانی را به ملکی آباد تبدیل کردند پیچیدگی کاربرد و توسعه یافتگی سامانه آنها تا بدان جا بود که کتابی برای قوانین کاربرد توسط عبدالله محمدبن بکر تدوین شده است.

کشت سیلابی با مهار سیلابها و گسترش آن بر روی سطوح هموار در گستره وسیعی در جنوب غربی آمریکا و شمال مکزیک در 1000 تا 1150 میلادی رواج داشته است. هنوز هم سرخ پوستانی از طایفه پوئب‌لو از این روش استفاده می‌کنند. مزارع سیلابی که 1500 سال پیش به دست قوم اینگا در دامنه های آند جنوب پرو احداث شده هنوز مورد استفاده ساکنان کنونی قرار دارد.

نتایج پژوهشها در آمریکا نشان می دهد تولید علوفه در زمینهای متاثر از گسترش سیلاب از 10 تا بیش از 30 برابر زمینهای مجاور بوده است. در منطقه MENA آبیاری سیلابی در لیبی، نیجر، بنسوانا، آسیای مرکزی، اردن، افغانستان، پاکستان، و هند توسط محققان گزارش شده است. همچنین استرالیا از پیشروان قرون معاصر در زراعت سیلابی است.

در ایران با آنکه پخش آب از دیرباز رایج بوده و سطوح گسترده ای در استانهای سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان، فارس و خراسان با این روش آبیاری می شده اند اما اطلاعات مدون چندانی توسط جهانگردان و تاریخ نویسان در دسترس نیست. در سالهای اخیر با همت پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری روشهای سنتی بهره وری سیل و آبیاری سیلابی تدوین شده است. سازه هایی با نامهای هوتک، خوشاب، دکار در سیستان و بلوچستان و بندسار در خراسان (سبزوار، تربت حیدریه، و...) برای آبیاری سیلابی از گذشته های دور به یادگار مانده و تا کنون استفاده می شود.

پخش آب در دیمزارهای دشتهای ایزدخواست و مزایجان داراب، جویم، بنارویه، کورده، و دهکویه لار هنوز رایج است. همچنین آبیاری سیلابی نخلستانهای قشم، بندرهای لنگه و گناوه، مهر و لامرد فارس، انجیرستانهای استهبان، موستانهای دشمن زیاری، قریه سعدی و دامنه های شیراز تا سپیدان در فارس از کاردانی و پشتکار باغبانهای پارسی حکایت دارند.

نکته پایانی آنکه این بررسی ها نشان می دهد از دیرباز آبیاری سیلابی در تمام تمدن ها مورد استفاده واقع شده است ولی امروز این میراث تمدنی فوق العاده مهم مورد غفلت قرار گرفته است و با توجه به کمبود منابع آبی و خشکسالی های پیاپی باید بیش از گذشته این مساله مورد توجه جدی مسئولان واقع شود.