«معجزه آبخیزداری»| برداشت 3.8 تن علوفه دامی در هکتار در شرایط خشکسالی شدید در دل کویر

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب از دانش و فناوری های منحصربفرد ایرانیان است که توسعه آن می تواند موجب حاصلخیزی خاک و موجب رونق تولید و جهش تولید در بخش کشاورزی حتی در شرایط خشکسالی شدید شود. پخش سیلاب به شیوه علمی برای اولین بار در ایران در ایستگاه تحقیقات سیلاب گربایگان فسا در عرصه های بیابانی توسط دکتر آهنگ کوثر به اجرا درآمد و تاکنون در بسیاری از نقاط ایران طرح آبخوانداری و پخش سیلاب مورد بهره برداری قرار گرفته است. طبق بررسی های انجام شده تاکنون 37 ایستگاه تحقیقاتی پخش سیلاب در سراسر کشور به همت پژوهشکده آبخیزداری در حال اجرا است که سه ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری و پخش سیلاب در استان یزد واقع است. درباره دستاوردها و عملکرد ایستگاههای تحقیقاتی آبخوانداری و پخش سیلاب استان یزد، گفتگوی تفصیلی با دکتر جلال برخورداری استادیار پژوهشی بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری و پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد انجام دادیم.

اهم مطالبی که دکتر جلال برخورداری در این مصاحبه بدان اشاره کردند به شرح زیر است:

• ایستگاههای آبخوانداری و پخش سیلاب یزد با اهداف مختلفی از جمله کنترل سیل و رسوب، تغذیه سفره های آب زیرزمینی و افزایش تولید علوفه مراتع طراحی و اجرا می شوند.
• بیش از 10000 هکتار عرصه پخش سیلاب اجرا شده در سطح استان یزد وجود دارد.
• در سال آبی گذشته که از کم بارش ترین سالها در استان یزد و کشور بود، اندازه گیری های تولید علوفه نشان داد که بطور متوسط 3.8 تن در هکتار علوفه خشک خارشتر در شرایط خشکسالی شدید قابل استحصال است.
• در سال اول اجرای طرح تولید اقتصادی علوفه دامی با آبیاری سیلابی (آبخوانداری)، با توجه به سیلگیری مناسب، تا 8تن در هکتار علوفه خشک خارشتر برداشت شد.
• یکی از راهکارهای جهش تولید علوفه دامی، بازطراحی سایت های متعدد آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور است.
• عرصه های زراعت سیلابی نه مزرعه کشاورزی هستند که بهره بردار حق هرگونه دست کاری داشته باشد ونه جزو مراتع است که قوانین شدید آن حاکم باشد.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر برخورداری جلب می نماییم:

تسنیم: آقای دکتر به عنوان اولین سوال بفرمایید در استان یزد چند ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب وجود دارد و اراضی تحت پوشش آبخوانداری و پخش سیلاب در این ایستگاهها چقدر است؟

برخورداری: در استان یزد سه ایستگاه آبخوانداری میانکوه مهریز، سیریزی بافق و هرات در قالب پروژه ملی آبخوانداری کشور که توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور اجرا می شود وجود دارد که وسعت تقریبی این سه ایستگاه حدود 1000 هکتار است. مدیریت و بهره برداری از این ایستگاهها جهت پایش داده و اجرای طرحهای تحقیقاتی در اختیار بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد می باشد. علاوه بر این 1000 هزار که به عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب اختصاص داده شده است، حدود 10 برابر این سطح نیز توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان یزد عملیات پخش سیلاب با الگو برداری از طرح آبخوانداری اجرا شده است. لذا بیش از 10000 هکتار عرصه پخش سیلاب در سطح استان یزد اجرا شده وجود دارد.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

تسنیم: این ایستگاهها با چه هدفی در استان یزد ایجاد شد و مهمترین دستاورد آن چه بوده است؟

برخورداری: ایستگاههای پخش سیلاب استان یزد با اهداف مختلفی از جمله کنترل سیل و رسوب، تغذیه سفره های آب زیرزمینی ایجاد شده است و در حال حاضر نیز افزایش تولید علوفه مراتع در دست انجام است که خوشبختانه نتایج خیلی خوبی را به دنبال داشته است. البته چندین سال از اجرای پخش سیلاب ها بعلت تجمع رسوبات ریزدانه و بسته شدن منافذ آبرفتها کارایی این عرصه ها در تغذیه سفره های آب زیرزمینی بشدت کاهش یافته که امری طبیعی است. لذا در صورت باز طراحی آنها به روش دانش بومی بندسارها که از اجدادمان در مناطق خشک و بیابانی به ارث رسیده می توان در مناطق رسوب گرفته علاوه بر تولید علوفه اقتصادی با استفاده از گونه های بومی مرتعی کارایی نفوذپذیری و تغذیه آبخوان را تا حد زیادی احیا نمود. البته باید اشاره کرد که رسوبات تجمع یافته در عرصه های پخش سیلاب شاید از نظر تغذیه آبخوان بعنوان یک محدود کننده باشد ولی این رسوبات از خاک حاصلخیز بالادست و کود دامی است که همراه سیلاب به دشتها منتقل می شود و نقش بسیار زیادی در حاصلخیزی و ظرفیت نگهداری رطوبت در خاک شنزار های بیابانی داشته و شرایط استقرار و رشد مطلوب گونه های علوفه ای مرتعی بومی از جمله خارشتر را فراهم می آورد.

تسنیم: اجرای تولید اقتصادی علوفه دامی که اشاره فرمودید در چه سالی و در کدام ایستگاه تحقیقاتی پخش سیلاب استان یزد انجام شد و اجرای این طرح چه تأثیری در جهش تولید در علوفه دامی که در حال حاضر یکی از نیازهای اساسی کشور است داشته است؟

برخورداری: ایده زراعت سیلابی با هدف تولید علوفه اقتصادی اولین بار در سال 1399 توسط بخش تحقیقات حفاظت خاک وآبخیزداری مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد مطرح شد و با استقبال سازمان جهاد کشاورزی استان یزد و پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری مواجه شد. لذا باز طراحی 5 هکتار از سایت یک پخش سیلاب میانکوه مهریز برای زراعت سیلابی خارشتر با هدف تولید علوفه مرتعی انجام شد. بطوریکه در سال اول که سیلگیری خوبی هم انجام شده بود در توده های استقرار یافته تا 8تن در هکتار علوفه خشک خارشتر اندازه گیری گردید. در این طرح با فراهم کردن شرایط استقرار خارشتر که بذور آن توسط سیلاب به عرصه پخش سیلاب وارد شده در زمان ترسالی 5 تا 8 تن در هکتار و در خشکسالی ها بیش از 3 تن در هکتار علوفه خشک می توان برداشت نمود.

تسنیم: در استان یزد و در مجموع در مناطق کویری چقدر می توان برداشت علوفه دامی و یا سایر گیاهان با عملیات آبخوانداری امیدوار بود؟

برخورداری: اگر حتی نیمی از عرصه های پخش سیلاب موجود در استان یعنی 5000 هکتار را جهت زراعت سیلابی باز طراحی کنیم و حداقل 3تن در هکتار برداشت علوفه صورت گیرد، می توان امیدوار بود که 15 هزار تن در سال علوفه اقتصادی بدون استفاده از آب آبیاری و زمین کشاورزی در اقلیم خشک و بیابانی استحصال شود و این نمونه در بسیاری از نقاط کشور قابل اجرا است.

تسنیم: با توجه خشکسالی های شدید سالهای اخیر، آیا برداشت علوفه یا سایر محصولات به وسیله عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب پایدار خواهد بود؟

برخورداری: در سال آبی گذشته که از کم بارش ترین سالها در استان یزد و کشور بود، اندازه گیری های تولید علوفه نشان داد که بطور متوسط 3.8 تن در هکتار علوفه خشک خارشتر قابل برداشت در شرایط خشکسالی شدید قابل استحصال است. البته نتایج این آماربرداری ها بصورت مقاله علمی در دهمین همایش بین المللی سطوح آبگیر باران 1400در دانشگاه کردستان ارائه شده است.

تسنیم: با توجه به این نمونه های موفق، به نظر جنابعالی راهکار جهش تولید علوفه دامی با استفاده از دانش آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور چیست؟

برخورداری: یکی از راهکارهای جهش تولید علوفه دامی، بازطراحی سایت های متعدد آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور برای تولید محصولات کشاورزی مثل علوفه دامی است. اگر سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور بعنوان متولی توسعه آبخوانداری هزینه ای جهت بازطراحی سایتهای پخش سیلاب موجود که معمولا با روند تجمع رسوبات کارایی تغذیه ای آنها به شدت کاهش یافته تبدیل به عرصه های زراعت سیلابی علوفه اقتصادی از گونه های بومی شود، مسلما کشاورزان محلی استقبال خوبی جهت مشارکت در هزینه ها و مدیریت آنها و بهره مندی از علوفه تولیدی خواهند داشت. وقتی این ایده در شرایط بسیار خشک و بیابانی یزد و درایستگاه پخش سیلاب میانکوه مهریزدر حال عملی شدن است مسلما در سایر مناطق کشور که از اقلیم بهتری برخوردار هستند می تواند عملکرد بهتری هم داشته باشد.

تسنیم: موانع و چالش های تقویت تولید علوفه دامی با آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور چیست؟

برخورداری: سایتهای آبخوانداری تماما توسط دولت ایجاد شده و بهره برداری و مدیریت آنها نیز با هزینه دولتی انجام می شود. متاسفانه مانعی که در تقویت آبخوانداری و پخش تولید در این سایت ها وجود دارد، تعارض منافع مانع از مشارکت دادن بخش خصوصی و بهره برداران روستایی در بر عهده گرفتن مدیریت و حفاظت این عرصه می شود. لذا یک اصل باید پذیرفته شود که عرصه های زراعت سیلابی نه مزرعه کشاورزی هستند که بهره بردار حق هرگونه دست کاری داشته باشد. نه جزو مراتع است که قوانین شدید آن حاکم باشد. در مناطق زراعت سیلابی در مواردی نیاز به شخم محدود جهت بهم زدن لایه های رسوبی است و یا مواردی نیاز به برداشت علوفه تولیدی در یک زمان خاص است که با قوانین مراتع کشور در تناقض است و این موانع قانونی باید برطرف شود.

تسنیم: چگونه می توان تولید علوفه دامی به روش آبیاری سیلابی و آبخوانداری را به جریان مردمی تبدیل نمود؟

برخورداری: اگر سایتهای آبخوانداری به روش اشاره شده باز طراحی شود می تواند بعنوان سایت الگویی جهت جذب سرمایه گذاران روستایی برای ایجاد سایتهای جدید آبخوانداری و کسب درآمد حاصل از زراعت سیلابی معرفی شوند. تنها در این شرایط است که سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور بجای هزینه کرد زیاد جهت ایجاد این سایتها و هزینه سالانه جهت نگهداری و حفاظت این عرصه ها در کشور از ابتدا با هزینه بخش مردمی و با نظارت فنی کارشناسان منابع طبیعی سایت آبخوانداری ایجاد و با در نظر گرفتن دوره 3ساله برگشت سرمایه از سال سوم می توان هزینه نظارت و قیمت علوفه تولیدی را از سرمایه گذار دریافت کرد.

بابت وقتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار دادید ممنون و سپاسگذاریم.

مصاحبه از: مهدی عرفانیان