مناقشه قره‌باغ و موضعی که ایران اتخاذ کرد

به گزارش مشرق، 28 شهریور ماه بود که اخباری منتشر شد درباره درگیری‌های جدید بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ، پیش از آن هم ارمنستان اعلام کرده بود که جمهوری آذربایجان قصد انجام عملیات نظامی را دارد که در همان زمان ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه 20 شهریور ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران اعلام کرد که با مقامات دو طرف در تماس هستیم. مقامات ارمنستان نسبت به احتمال درگیری نظامی جدید از سوی جمهوری آذربایجان اظهار نگرانی کردند. اما مقامات جمهوری آذربایجان به ما پیام دادند که هیچ قصدی برای حمله نظامی ندارند و براساس اظهارات مقامات آذربایجانی، نقل و انتقالات اخیر یک اقدام متعارف نظامی در آستانه فصل زمستان است که در این فصل، تردد در مناطق کوهستانی سخت و دشوار می‌شود.

کنعانی افزود: جمهوری اسلامی ایران نسبت به امنیت مرزهای مشترک با همسایگان شمالی حساس است و تحولات را با جدیت دنبال می‌کند. اطمینان می‌دهیم که مرزهای ایران، مرزهای امنی است و جمهوری اسلامی ایران با اقتدار از امنیت مرزها حمایت می‌کند. در عین حال با توجه به اهمیت تحولات قفقاز و تاثیرات هرگونه بی ثباتی، ناآرامی و تنش جدید در منطقه بر کل منطقه، ایران موضوع را با حساسیت و جدیت دنبال می‌کنیم و در تماس و گفت‌وگو با مقامات دو کشور هستیم.

22 شهریور ماه نیز حسین امیرعبداللهیان با «آرارات میرزوویان» وزیر امور خارجه ارمنستان تلفنی گفت‌وگو و درباره تحولات جاری در منطقه قفقاز جنوبی و راه‌های گسترش و تعمیق روابط دوجانبه بحث و تبادل نظر کرد. چهار روز بعد نیز امیرعبداللهیان و «جیحون بایراموف» همتای آذربایجانی در 26 شهریور ماه تلفنی گفت‌وگو کرده و ضمن بررسی تحولات در قفقاز از جمله وضعیت قره‌باغ و شرایط جاری در مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان، بر لزوم حل و فصل مسائل جاری از مسیر گفت‌وگو تأکید کرده و مداخلات فرامنطقه‌ای را باعث پیچیده‌تر شدن مسائل منطقه خواندند.

28 شهریور ماه بود که مقامات منطقه ارمنی نشین قره‌باغ از حملات راکتی و توپخانه‌ای جمهوری آذربایجان به «مناطق مسکونی» خبر دادند. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان هم اعلام کرد که فرماندهی حافظان صلح روسیه و رهبری مرکز نظارت مشترک ترکیه و روسیه را در جریان این اقدامات قرار داده است. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان هم اعلام کرد که در عملیات نظامی خود، غیرنظامیان و زیرساخت‌ها را هدف قرار نمی‌دهد و تنها اهداف نظامی را نابود می‌کند.

درگیری‌های جدید در 28 شهریور ماه با واکنش ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روبرو شد و وی در اظهاراتی ضمن ابراز نگرانی از تشدید درگیری‌ها در منطقه، خواستار رعایت مفاد توافق آتش بس از سوی همه طرف‌ها و حل و فصل مسائل از طریق گفت‌وگو شد.

کنعانی با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران قره‌باغ را بخشی از جمهوری آذربایجان می‌داند و معتقد است مسائل آن از جمله حقوق و امنیت ساکنان آن باید در این چارچوب و از طریق گفت‌وگو حل و فصل شود، با تأکید بر نقش کشورهای منطقه برای کمک به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای برگزاری نشست 3+3 (ایران، روسیه، گرجستان، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان) در این زمینه را مورد اشاره قرار داد.

«ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه نیز 28 شهریور ماه در واکنش به آغاز عملیات نظامی جمهوری آذربایجان در قره باغ کوهستانی گفت که روسیه با آذربایجان در تماس است و جمهوری آذربایجان، روسیه را در جریان عملیات نظامی خود قرار داده است.

بعد از درگیری‌ها در 28 شهریور ماه نیز امیرعبداللهیان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل با همتای ارمنستانی و چند روز بعد هم با همتای آذربایجانی دیدار و گفت‌وگو کرد. امیرعبداللهیان در دیدار میرزویان خطاب به همتای ارمنستانی اعلام کرد: قره‌باغ را بخشی از جمهوری آذربایجان می‌دانیم، ولی اختلافات باید از طریق سیاسی و گفت‌وگو حل و فصل شود.

* قره‌باغ بخشی از جمهوری آذربایجان

ناصر کنعانی سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز پیش از این تأکید کرده بود که قره‌باغ بخشی از جمهوری آذربایجان است و حقوق و امنیت ساکنان این منطقه باید در چارچوب مشخص تعریف و تامین شود. وی عنوان کرده بود: این موضع روشن ماست. ایران همواره بر ضرورت احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها و پرهیز از هرگونه اقدام تنش‌زا تأکید کرده و با هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه و مرزهای شناخته شده بین‌المللی مخالفت دارد.

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای مناقشه قره‌باغ همواره بر تعلق این منطقه به جمهوری آذربایجان تأکید کرده و از سوی دیگر حل و فصل موضوع از طریق مسالمت‌آمیز و همچنین رعایت حقوق ارامنه ساکن در این منطقه همواره در دستورکار جمهوری اسلامی ایران قرار داشت.

* هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه را برنمی‌تابیم

امیرعبداللهیان چندی پیش نیز در نشست خبری مشترک با «هاکان فیدان» وزیر خارجه ترکیه که به تهران سفر کرده بود، درباره قفقاز عنوان کرد: قویا معتقدیم زمان عبور از دوره تنش و درگیری به دوره صلح و همکاری در قفقاز فرارسیده است. از توافقات و گفت‌وگوهای ارمنستان و آذربایجان در این زمینه استقبال می‌کنیم و بار دیگر تأکید می‌کنیم هرگونه تغییر ژئوپلتیک در منطقه و هرگونه اقدام برای محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی موجود در منطقه را هرگز برنخواهیم تافت.

31 شهریور ماه بعد از اعلام آتش بس شهر «یولاخ» جمهوری آذربایجان در 100 کیلومتری شمال شرقی استپاناکرت، میزبان نشستی بین نمایندگان ارامنه قره‌باغ با هیأت جمهوری آذربایجان با هدف ادغام منطقه قره‌باغ با جمهوری آذربایجان بود و پس از آن هم مذاکرات دیگری در شهری دیگر برگزار شد. پس از آن هم شاهد خروج تعدادی از ارامنه ساکن قره‌باغ به سمت ارمنستان بودیم و در همین خصوص نیز سخنگوی نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان اعلام کرد که تا ساعت 18:00 بیست و نهم سپتامبر (جمعه هفتم مهر) 97 هزار و 735 نفر پناهجو از قره باغ وارد ارمنستان شده‌اند. شنبه هشتم شهریور ماه نیز دفتر نخست‌وزیر ارمنستان اعلام کرد که شمار ارمنی‌تبارهای پناهجو که از قره باغ خارج و وارد ارمنستان شدند به بیش از 97 هزار نفر افزایش یافته است.

«الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان پیش از این گفته بود که حقوق ارامنه منطقه قره‌باغ مورد احترام قرار خواهد گرفت اما ساکنان ارامنه قره‌باغ از ترس پاکسازی قومی تأکید کردند که تمایلی ندارند تحت حکومت جمهوری آذربایجان به زندگی خود ادامه دهند.

چهارم مهر ماه نیز رسانه‌های روس از تماس تلفنی رؤسای جمهور ایران و روسیه در خصوص اوضاع قره‌باغ کوهستانی گفت‌وگو کردند. کرملین در بیانیه‌ای در خصوص تماس تلفنی پوتین و رئیسی اعلام کرد: «به ابتکار طرف ایرانی، تماس تلفنی بین ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه و ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت. رؤسای جمهور روسیه و ایران بر اهمیت حل تمامی موضوعات (مربوط به قره‌باغ کوهستانی) منحصراً از طریق راه‌های مسالمت‌آمیز، سیاسی و دیپلماتیک تأکید کردند».

براساس بیانیه منتشر شده کرملین، رؤسای جمهور ایران و روسیه در این گفت‌وگو درباره همکاری از طریق فرمنت منطقه‌ای (3+3) (جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، روسیه، ایران و ترکیه) متقابلا ابراز تمایل کردند.

در همین ارتباط نیز پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری ایران نیز اعلام کرد که روسای جمهور ایران و روسیه در این مکالمه تلفنی، ضمن مرور آخرین وضعیت تحولات منطقه‌ای بر لزوم حل و فصل مسائل منطقه قفقاز جنوبی در گفت‌وگو بین دو کشور و نیز گفت‌وگوها در قالب «3+3» و پرهیز از دخالت بیگانگان در موضوعات مربوط به منطقه تأکید کردند.

ششم مهر ماه نیز خبرگزاری «اسپوتنیک» گزارش داد که «رئیس جمهوری خودخوانده قره‌باغ فرمان انحلال همه نهادهای دولتی را امضا کرده است». همچنین به نقل وی اعلام شد که از همه ساکنان قره‌باغ، چه در داخل و چه در خارج از این منطقه می‌خواهد از شرایط ادغام در جمهوری آذربایجان مطلع شوند.

* سیاست تاثیرگذار ایران در بحران قره‌باغ

در همین خصوص «محسن پاک‌آیین» سفیر پیشین ایران در باکو در ارزیابی رویکرد و مواضع جمهوری اسلامی ایران در قبال مناقشه قره‌باغ در این سال‌ها بیان کرد: سیاست ایران در قضیه بحران قفقاز یا همان قره‌باغ بخصوص بعد از جنگ 44 روزه سیاستی قابل قبول و تاثیرگذار بوده است.

وی توضیح داد: جمهوری اسلامی ایران در زمانی که جنگ 44 روزه آغاز شد در سطح عالی از سوی مقام معظم رهبری و بعد هم در سطوح اجرایی چند محور را مطرح کرد. اول اینکه این جنگ باید تمام شود و جمهوری اسلامی ایران به دنبال صلح در منطقه است و صلح را عامل امنیت منطقه می‌داند. دوم اینکه همه شهرهای اشغال شده آذربایجان توسط ارمنستان باید به این کشور بازگردند. رهبر ایران تنها رهبری بودند که اعلام کردند همه شهرهای آذربایجان باید آزاد شود در حالی که دیگر کشورها حتی روسیه بحث‌شان هفت شهر اشغال شده بود و مسأله قره باغ را مبهم گذاشته بودند و می‌خواستند از مسیر مذاکرات 10 ساله این موضوع را حل کنند، رهبر معظم انقلاب و مسؤولان اجرایی تصریح کردند که همه شهرها از جمله قره‌باغ باید به جمهوری آذربایجان بازگردد.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در اظهاراتی در 13 آبان 1399 درباره درگیری بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان با تأکید بر اینکه این موضوع حادثه‌ای تلخ و تهدید کننده برای امنیت منطقه است، فرمودند: «این درگیری نظامی باید هرچه زودتر تمام شود؛ البته همه سرزمین‌های جمهوری آذربایجان که به‌وسیله ارمنستان تصرف شده باید آزاد شود و به آذربایجان برگردد.» همچنین ایشان لزوم حفظ امنیت ارامنه در این سرزمین‌ها و رعایت مرزهای بین‌المللی از جانب دو طرف را مورد تأکید قرار دادند و افزودند: «تروریست‌هایی که براساس گزارش‌های قابل اطمینان وارد منطقه شده‌اند، نباید به هیچ‌وجه نزدیک مرز ایران شوند و اگر آن‌ها نزدیک مرز شوند، قطعاً برخورد قاطع خواهد شد.»

این دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی ایران به تأکیدات مقامات ایرانی مبنی بر اینکه مرزهای بین‌المللی نباید تغییر یابد نیز اشاره کرد و افزود: این موضع اصولی و تعیین کننده بود. ما در سایه اجرای این موضع، اجازه ندادیم تمامیت ارضی آذربایجان خدشه‌دار شود و هم اینکه اجازه ندادیم تمامیت ارضی ارمنستان نقض شود و زمانی قره‌باغ در اشغال ارمنستان بود، ما از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کردیم و زمانی جمهوری آذربایجان اعلام کرد قصد دارد برای باز کردن کریدور سیونیک به ارمنستان حمله کند و آن را سرزمین تاریخی خود دانست، ما قاطعانه از تمامیت ارضی ارمنستان دفاع کردیم.

به گفته پاک‌آیین، جمهوری اسلامی ایران با این موضع قاطع خودش اجازه نداد جنگ دیگری در منطقه رخ دهد و در عین حال زمینه آزادسازی قره‌باغ را نیز فراهم کرد.

وی به موضع دیگر جمهوری اسلامی ایران مبنی بر اینکه امنیت اقلیت ارمنی در قره‌باغ باید حفظ شود نیز اشاره کرد و افزود: این موضوع امروز مورد توجه جهان قرار گرفته و کشورهای مدعی حقوق بشر مثل آمریکا و فرانسه امروز به این موضوع رسیده‌اند که ارامنه باید مورد حمایت قرار بگیرند. در حالی که در جنگ 44 روزه این موضع را صریحا رهبر انقلاب مطرح کردند.

به گزارش فارس، در پاییز 2020، جمهوری آذربایجان در نبردی 44 روزه چندین شهر، روستا و آبادی را از آزاد کرد و جنگ با توافقنامه صلح با میانجیگری روسیه پایان یافت. ولی با وجود این موضوع، تنش‌ها بین دو کشور ادامه داشت.

سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان خاطرنشان کرد: به اعتقاد من سیاست خارجی نظام در خصوص بحث قره‌باغ اصولی و مبتنی بر موازین بین‌المللی و مقررات قابل پذیرش برای جامعه جهانی و اصول انسانی بود و بیشترین تاثیر را داشت برای اینکه قفقاز به مرحله فعلی برسد و منازعه 30 ساله که کشورهای منطقه را درگیر کرده بود حل شود.

پاک‌آیین عنوان کرد: معتقدم بازیگری ایران در این موضوع بیش از دیگران تاثیرگذار بود و ما به همه اهداف خود رسیدیم، هم شهرهای آذربایجان آزاد و هم مرزهای بین‌المللی تغییر نکرد و هم اینکه حقوق ارامنه هم رعایت شد.

به باور وی جمهوری اسلامی ایران تاثیرگذارترین موضع را در این داستان اتخاذ کرد.

سیاست متوازن جمهوری اسلامی ایران در قبال مناقشه قره‌باغ و مناسباتش با جمهوری آذربایجان و ارمنستان مورد اذعان مقامات این کشورها نیز قرار گرفته است. آنچنانکه «آلن سیمونیان» رئیس پارلمان ارمنستان چندی پیش در دیدار «مهدی سبحانی» سفیر جدید جمهوری اسلامی ایران در ایروان گفت: ایران که با سیاست متوازن خود به برقراری صلح و تقویت ثبات در سراسر منطقه کمک می‌کند، شریک ویژه ارمنستان بوده و می‌ماند.