نقشه جدید جهان برای نفت ایران

امروز که جهان وارد نخستین‌روز از سال جدید میلادی می‌شود، کارشناسان تغییر ویژه‌ای را برای بازار نفت در سال 2024 پیش‌بینی نمی‌کنند. با این حال این سال با اتفاقاتی درخور توجه روبه‌روست؛ اتفاقاتی نظیر انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده آمریکا که بار دیگر عرصه رقابت بین دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان خواهد بود و می‌تواند کشور‌هایی همچون ایران را تحت تأثیر قرار دهد.

به گزارش هم میهن، براساس دیدگاه کارشناسان بازار نفت ایران، هر چند از این انتخابات متأثر خواهد شد، اما این به معنای کاهش صادرات نفت ایران نخواهد بود و چیزی بین ثبات در همین محدوده یا کمی بیشتر در حدود 200 تا 300 هزار بشکه افزایش برای آن پیش‌بینی می‌شود. با این حال صنعت نفت ایران در بخش‌های دیگر با چالش‌های جدی روبه‌روست؛ تراز صفر صادرات گاز و همچنین تراز منفی صادرات بنزین که برای کشوری با این ذخایر نفت و گاز جای تأمل دارد. در این گزارش دیدگاه سه کارشناس بین‌المللی انرژی را درباره جایگاه ایران در بازار نفت 2024 جویا شدیم.

انتفاع دوباره ایران از انتخابات آمریکا؟

با اینکه بازار نفت در سال 2024 تحولات شگرفی را تجربه نمی‌کند و تنها مهم‌ترین ریسک این بازار معطوف به بازار چین عنوان می‌شود، اما کماکان نظر‌ها به سمت کشور‌های عضو اوپک که عضو معاهده کاهش تولید نفت برای کنترل قیمت در بازار نفت هستند، متمایل است.

ایمان ناصری، مدیرکل امور خاورمیانه مؤسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE بر این نکته تأکید دارد که انتخابات آمریکا برعکس تصوری که ممکن است صادرات نفت ایران را تحت تأثیر قرار دهد و احتمالاً منجر به ثبات در همین محدوده صادراتی باشد، معتقد است، احتمال افزایش صادرات نفت ایران در حدود 200 تا 300 هزار بشکه در روز نیز وجود دارد. اتفاقی که با هدف کنترل قیمت بنزین در آمریکا به مؤلفه‌ای اثرگذار در انتخابات ایالات‌متحده به‌شمار می‌رود، این‌بار هم احتمالاً به نفع ایران تمام شود.

بازار جهانی نفت را در سال 2024 چگونه می‌بینید؟

اولین پیش‌بینی ما برای سال 2024 این است که رشد تقاضا بسیار پایین‌تر از امسال خواهد بود. رشد تقاضای 2023 عدد رسمی‌اش هنوز منتشر نشده، اما آخرین تخمین ما دو میلیون و 600 هزار بشکه رشد تقاضا در روز بوده که البته از این مقدار کمتر از دو میلیون بشکه در آسیا بوده است؛ یعنی 80 درصد رشد تقاضا در سال 2023 در آسیا بود.

دلیل کُندشدن تقاضا در 2024 این است که در آسیا رشد دو میلیون بشکه‌ای سال جاری را که از آن مقدار هم حدوداً 80 درصدش در چین بود، ثبت کرد؛ یعنی چین 5/1 میلیون بشکه از 9/1 میلیون بشکه در روز را در سال 2023 به‌عنوان رشد تقاضا ثبت کرد. پیش‌بینی می‌شود سال آینده رشد تقاضای چین زیر 500 هزار بشکه خواهد بود که رشد تقاضای کل آسیا را هم به کمتر از یک میلیون بشکه در روز کاهش خواهد داد. بدین ترتیب رشد تقاضای کل دنیا را یک میلیون و 700 هزار بشکه در روز پیش‌بینی می‌کنیم. اولین تأثیر این است که رشد کمتر تقاضا، فشار رو به پایین روی قیمت‌ها می‌گذارد، مگر اینکه در عرضه هم این بالانس را برقرار کنیم.

در ماه‌های اخیر، اما قیمت‌ها به دلایل ژئوپلیتیک رو به بالا حرکت کرد. این روند را ادامه‌دار خواهید دید؟

در هفته‌های اخیر در ماه دسامبر دو عامل قیمت‌ها را ساپورت کرده و به سمت بالا سوق داده که اول تصمیم اوپک‌پلاس در کاهش عرضه در سه‌ماهه اول سال 2024 بود و بعد از آن مسائلی که در دریای سرخ رخ داد و تهدید‌هایی که خطوط کشتیرانی را تحت تأثیر قرار داد و سبب شد تا حدود پنج دلار به ریسک قیمتی و به‌خصوص روی حمل و نقل و قیمت تمام‌شده نفت خام اضافه شود. قیمت‌ها که یک ماه قبل به حدود 73 دلار رسیده بود، با این دو عامل به بالای 80 دلار رسید، اما با حذف یا کاهش ریسک عامل اول که ریسک حمل‌و نقل کشتی‌ها به مسیر کانال سوئز بود، قیمت نفت به همان 70-75 دلار برمی‌گردد.

نکته مهم اینکه به خاطر رشد کم تقاضا در سال 2024 احتمالاً اوپک‌پلاس مجبور خواهد بود کاهش تولید را که پیشنهاد داده بود و برای سه ماهه اول سال 2024 هم تأیید شده بود، برای سه ماه دیگر هم تمدید کند و حداقل تا پایان شش‌ماهه اول سال بعد مجبور است تولیدش را در حدود 37 میلیون بشکه در روز نگه دارد.

این محدودیت برای اوپک‌پلاس تا چه زمان ادامه‌دار خواهد بود؟

در شش‌ماهه دوم البته تقاضا به‌طور فصلی افزایش پیدا می‌کند و تقاضای بالاتری که برای شش‌ماهه دوم سال آینده پیش‌بینی می‌کنیم، اجازه می‌دهد اوپک‌پلاس هم سقف تولید را افزایش دهد تا کشور‌های عضو بتوانند تولید بیشتری داشته باشند. برآیند این نیرو‌های تأثیرگذار روی بالانس بازار پیش‌بینی قیمتی را برای ما به همراه دارد.

اگر از هفته‌های پیش‌رو موضوع دریای سرخ حذف شود، قیمت‌ها کمتر می‌شود و در سه‌ماهه اول 2024 همان قیمت 70- 75 دلار را پیش‌بینی می‌کنیم. در سه‌ماهه دوم سال 2024 با شروع روند افزایش تقاضا به فرض اینکه اوپک‌پلاس تولیدش را برای سه‌ماهه بعد تمدید کند، قیمت‌ها را در بازه 75-80 دلار می‌بینیم و در نیمه دوم سال آینده قیمت‌ها به 80 دلار و بالاتر خواهد رسید. چند نکته مهم در این موضوع وجود دارد؛ یکی اینکه تقاضا یک عامل مستقل است و عرضه از سه نوع عامل کنترل‌کننده تشکیل شده است. اولی اوپک و اوپک‌پلاس است که به دو عامل مستقل دیگر نگاه می‌کنند، عامل عرضه و بعدی کشور‌های غیراوپک‌پلاس که به دو دسته تقسیم می‌شوند. کشور‌هایی که هیچ‌گاه جزو معاهده اوپک‌پلاس نبوده‌اند مثل آمریکا، برزیل، گایانا که در 2023 و 2024 رشد داشته‌اند.

این کشور‌ها به‌خصوص کشور‌های آمریکا، کانادا، برزیل و گایانا در آمریکای شمالی و آمریکای لاتین در 2023 بالای دو میلیون بشکه در روز، رشد تولید داشته‌اند. این‌ها بخش اعظمی از رشد تقاضا را پاسخ داده‌اند؛ بنابراین سهمی برای کشور‌های اوپک‌پلاس و کشور‌های عضو اوپک‌پلاس که جزو معاهده نیستند مثل ایران، لیبی، ونزوئلا که جزو اوپک هستند، اما جزو معاهده نیستند نگذاشته‌اند. این بخش در سال جاری حدود 900 هزار بشکه رشد کرده است؛ تولید ایران در 2023 نسبت به 2022 به‌طور میانگین 600 هزار بشکه در روز رشد کرده و لیبی حدود 200 هزار بشکه و ونزوئلا حدود 100 هزار بشکه. براین‌اساس در سال آینده میلادی در معادلات اوپک‌پلاس این سه گروه تأثیرگذار هستند.

رشد را هم یک میلیون و 700 هزار بشکه در روز پیش‌بینی می‌کنیم که سهم تقاضای کشور‌های غیر اوپک‌پلاس را در این بین، یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز متصور هستیم. برای سه کشوری که عضو هستند، اما خارج از معاهده کاهش تولید هستند، در سال آینده به‌طور ترتیبی 400 هزار بشکه رشد را پیش‌بینی می‌کنیم که 300 هزار بشکه در روز برای ایران و 100 هزار بشکه در روز برای ونزوئلا است. به این ترتیب کشور‌های اوپک‌پلاس در سال آینده در مجموع کاهش تولید به حدود 300 -350 هزار بشکه در روز را شاهد خواهند بود، چون رشد تقاضا کمتر از رشد کشور‌های غیراوپک‌پلاس و کشور‌های ایران، لیبی و ونزوئلا است.

صادرات نفت ایران را در سال آینده میلادی چقدر وابسته به انتخابات آمریکا می‌دانید؟

تولید نفت ایران در سال 2024 را حدود 5/3 میلیون بشکه در روز پیش‌بینی می‌کنیم. به نظرم انتخابات آمریکا امسال تأثیر بسزایی در تولید و افزایش تولید ایران ندارد. انتخابات آمریکا می‌تواند روی سیاست‌های خارجی آمریکا درخصوص کشور‌های اوپک به‌خصوص کشور‌های تحریم‌شده مثل ایران و ونزوئلا تأثیر داشته باشد. آمریکا علاقه‌مند نخواهد بود که در سال انتخابات قیمت‌ها به‌خصوص بنزین که متغیری تأثیرگذار برای رأی‌آوردن است، بالاتر از 4 دلار در هر گالن باشد و برای مهارکردن آن، آمریکا سیاست‌های دوستانه‌تری را با اوپک برقرار می‌کند و مشکلات کمتری را برای عرضه در بازار به وجود می‌آورد. با این وصف، معمولاً تحریم‌ها را بیشتر نمی‌کند و هر عاملی که بازار را تحریک کند یا عرضه را از بالا حذف کند، جزو دستور کار رئیس جمهور آمریکا در سال انتخابات نیست. از آن‌طرف تولید آمریکا خیلی دستخوش سیاست‌های کوتاه‌مدت مثل سیاست سال انتخاباتی نیست. چون همه‌اش به بخش خصوصی برمی‌گردد و آمریکا می‌تواند در میان‌مدت و درازمدت روی تولیدشان تأثیر بگذارد با مجوز‌هایی که در بخشی از فدرال و مجوز‌های زیست محیطی می‌دهد.

به همین دلیل بخشی از انتظار ما این است که نه‌تن‌ها تولید ایران در همین سطح باقی بماند بلکه بیشترین میزان را بعد از اعمال تحریم‌های سال 2019 داشته باشد و حدود 200-300 هزار بشکه رشد داشته و به سه و نیم میلیون بشکه در روز برسد که 200-300 هزار بشکه زیر ظرفیت پیش از تحریم‌ها خواهد بود. در واقع تأثیر تحریم‌ها در سال پیش‌رو بر تولید نفت خام ایران، خیلی کمرنگ و ناچیز خواهد بود. یکی از موانع حتماً سال انتخاباتی و سیاست‌های منجر به قیمت‌های پایین‌تر یا مهار رشد قیمت‌ها در آمریکاست.

سال 2024 سال چالش‌برانگیز برای گاز ایران

صنعت نفت و گاز ایران به دلایل گوناگون که البته محور اصلی آن، تحریم به‌شمار می‌رود، وضعیت اسفناکی را تجربه می‌کند. هرچند ایران توانسته میزان صادرات نفت خود را به نزدیکی پیش از تحریم‌ها برساند، اما تخفیف‌هایی که روی هر بشکه نفت اعمال کرده و همچنین چالش بازگشت پول آن به کشور، سبب شده تا سهم و جایگاه ایران در بازار نفت دچار تزلزل شود. از طرفی صادرات فرآورده‌های نفتی ایران نیز وضعیتی بهتر از این ندارد.

مصرف بالای بنزین در کشور سبب شده تا جایگاه قابل‌قبول صادرات بنزین در دوران کرونا اکنون معکوس شده و ایران تبدیل به واردکننده بنزین از ترکمنستان در ازای صادرات مازوت شود. این وضعیت برای صادرات گاز ایران بسیار وخیم‌تر است. در حالی‌که قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه و عراق کماکان ادامه دارد، با ورود بخش ایرانی میدان پارس‌جنوبی به نیمه‌دوم عمر خود و همچنین مصرف روز افزون گاز در داخل برای مصارف خانگی و نیروگاهی سبب شده تا برای تعهد به قرارداد‌های مذکور مجبور به سواپ گاز از ترکمنستان و سپس صادرات آن به عراق شود.

بدین‌ترتیب سرنوشت تراز صادرات گاز ایران نیز همانند صادرات برق در تابستان، به صفر میل می‌کند. دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس بین‌المللی انرژی و مدیرمسئول بخش فارسی خبرگزاری ترندنیوز جمهوری آذربایجان که سال‌ها است بر صنعت نفت و گاز ایران متمرکز شده است، در این باره توضیح می‌دهد.

اگر بخواهیم نگاهی به جایگاه ایران در بازار نفت در سال 2023 داشته باشیم، ایران در چه نقطه‌ای ایستاده است؟

ایران در سال جاری توانست تولید نفت و صادرات خود را مقداری افزایش دهد، اما چند ماه است نه توانسته تولید نفتش را افزایش دهد و نه صادراتش را. تولید نفت ایران کمی بیشتر از سه میلیون و 100 هزار بشکه در روز است که سه درصد از تولید نفت دنیا را شامل می‌شود.

همچنین متوسط صادرات نفت ایران در سال 2023 حدود یک میلیون و 250 هزار بشکه در روز بوده است که یک میلیون و 150 هزار بشکه از این رقم به چین صادر شده و بقیه به سوریه و مقدار کمی هم به ونزوئلا میعانات گازی صادر شده است. با این وصف، جایگاه ایران در تجارت جهانی نفت به‌عنوان صادرکننده تک‌محصولی چندان جایگاه خوبی نیست.

علاوه بر این، نفتی که ایران صادر کرده از طریق دلال‌هایی در عمان، امارات، عراق و مخصوصاً مالزی بوده است. ایران این نفت را به‌عنوان نفت مالزی به پالایشگاه‌های کوچک چینی با تخفیف و هزینه زیاد صادر کرده است. در حال حاضر سهم صادرات نفت خام ایران کمتر از 5/1 درصد در مصرف جهانی نفت است.

سال 2024 ممکن است تغییری در این رابطه رخ دهد؟

با توجه به اینکه هیچ پیشرفتی در لغو تحریم‌های نفت ایران رخ نداده، انتظار نمی‌رود که در سال 2024 اتفاق خاصی بیفتد. طی چند ماه گذشته صادرات نفت ایران به چین هم نسبت به تابستان کاهش پیدا کرده، بنابراین همین وضعیت باقی خواهد ماند. ایران در سال 2023 به‌طور متوسط روزانه 220 تا 230 هزار بشکه صادرات مازوت و نفت سفید داشته است. در دوران کرونا هم مازاد بنزین داشت و آن را صادر می‌کرد، اما اکنون واردکننده بنزین است.

در واقع ایران بخشی از مازوت خود را با بنزین تهاتر می‌کند. در مورد گازوئیل هم سربه‌سر است، یعنی در سال 2023 به‌طور متوسط روزانه 110 میلیون لیتر بنزین تولید و مصرف کرده است و در زمستان‌ها تولیدش به 117 تا 120 میلیون لیتر هم می‌رسد، اما چون نیروگاه‌های برقی، مازوت و گازوئیل زیادی مصرف می‌کنند در حال حاضر روزانه حدود 45 میلیون لیتر مازوت و حدود 120 میلیون لیتر گازوئیل در ایران مصرف می‌شود که بخش عظیمی را نیروگاه‌ها استفاده می‌کنند. گازوئیل هم در بخش صنعتی زیاد مصرف می‌شود. ایران تک‌محصولی است و فقط مازوت و کمی نفت سفید صادر می‌کند. این وضعیت در سال 2024 ادامه خواهد داشت.

وضعیت صادرات گاز را در سال آینده میلادی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

سالی حدود 550 میلیارد مترمکعب تجارت گاز مایع ال‌ان جی جهان و بیشتر از 700 میلیارد مترمکعب تجارت گاز طبیعی با خطوط لوله در جهان است. ایران سال گذشته 18 میلیارد مترمکعب صادرات گاز داشت که نیمی به عراق و نیمی به ترکیه بود. امسال همین وضعیت ادامه داشت، اما از سال آینده صادرات گاز ایران نصف می‌شود و اگر به لایحه بودجه ایران هم نگاه کنیم، فقط 11 میلیارد مترمکعب صادرات گاز در نظر گرفته شده است.

پس قرارداد‌های صادرات گاز به ترکیه و عراق چه می‌شود؟

در واقع ایران، گاز ترکمنستان را به جای گاز خودش به عراق سواپ خواهد کرد. اگر دقت کنید ایران از بهار سال جاری، واردات گاز از ترکمنستان را هم آغاز کرده و در تابستان حدود 8 میلیون مترمکعب در روز واردات گاز از ترکمنستان داشت. این روند در زمستان احتمالاً افزایش داشته باشد. از سال آینده به نظر می‌رسد ترکمنستان حدود 9 میلیارد مترمکعب گاز تحویل ایران بدهد که ایران همین میزان را به عراق تحویل دهد.

در واقع فقط ایران می‌تواند 10 میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه صادر کند و تقریباً به همین میزان برای صادرات به عراق، از ترکمنستان وارد کند تا به تعهد خود عمل کرده باشد. به این ترتیب تراز صادرات گاز ایران صفر خواهد شد. در تابستان هم دیدیم تراز صادرات برق ایران صفر شد. اگر جایگاه ایران را در نظر بگیریم، آمار و ارقام مشخص است. در سال 2011 که تجارت ال‌ان‌جی دنیا حدود 350 میلیارد مترمکعب بود، اکنون دو برابر شده و آژانس بین‌المللی انرژی تخمین زده که تا سال 2030 تولید و صادرات ال‌ان‌جی دنیا 250 میلیارد مترمکعب افزایش داشته باشد که 60 درصد از این افزایش مربوط به آمریکا و قطر است.

قطر برای تولید گاز از میدان پارس‌جنوبی مشترک با ایران بیش از یک‌سال است با شرکت‌های بین‌المللی با مبلغ 29 میلیارد دلار قرارداد امضا کرده و می‌خواهد تا سال 2027، 35 تا 40 درصد آن را افزایش دهد. بخش ایرانی پارس‌جنوبی از سال جاری وارد نیمه دوم عمر خود شده است. در حال حاضر فشار بخش ایرانی میدان پارس‌جنوبی 210 بار فشار میدان بود که با ورود به نیمه دوم عمر این میدان، هر سال 7 اتمسفر از آن کاسته می‌شود و به این ترتیب تولید گاز ایران هر سال، 10 میلیارد مترمکعب کاهش خواهد داشت، چون 75 درصد تولید گاز ایران از پارس‌جنوبی است که قطر سال‌ها قبل توانسته با نصب سکو‌های 20 هزار تنی با کمپرسور‌های عظیم، بخش مربوط به خود را فشارافزایی کرده و تولیدش را حفظ کند و اکنون هم تولیدش را افزایش می‌دهد، اما ایران با سکو‌های معمولی 1500 تنی فعلاً تولید را ادامه می‌دهد. به بیانی دیگر سال 2024 وضعیت صادرات گاز ایران بسیار چالش‌برانگیز خواهد بود و احتمالاً کم‌کم ایران به واردکننده گاز تبدیل می شود.

تأثیر انتخابات آمریکا بر صادرات نفت ایران

براساس بررسی‌های مؤسسه ردیابی نفتکش کپلر در سال آینده میلادی در ماه‌های اول سال تا آوریل، بازار نفت از نظر تقاضا ضعیف خواهد بود، به‌ویژه در آستانه سال نو چینی عموماً فعالیت‌های صنعتی کاهش یافته و تقاضای نفت نیز به همین خاطر با افت همراه خواهد شد. از سوی دیگر شاهد رشد تولید در اکثر کشور‌های خارج از اوپک‌پلاس خواهیم بود. پیش‌بینی می‌شود آمریکا و برزیل 260 هزار بشکه در روز و گایانا حدود 170 هزار بشکه در روز افزایش تولید داشته باشند. در کشور‌های عضو اوپک‌پلاس، اما رشدی پیش‌بینی نمی‌کنیم، اما ایران و ونزوئلا احتمالاً رشد تولید حدود 150 هزار بشکه‌ای را تجربه خواهند کرد.

از دیگر عوامل اثرگذار بر بازار نفت در سال 2024 میلادی، ایجاد دو پالایشگاه جدید در نیجریه و مکزیک است که احتمالاً از اواسط سال آینده میلادی به بهره‌برداری برسند. تولید این دو پالایشگاه می‌تواند سود پالایشی اروپا و آمریکا را تحت فشار بگذارد.

می‌توان گفت بزرگترین ریسک در بازار نفت همانند سال 2023 میلادی، افزایش تقاضا در چین خواهد بود. درباره چین پیش‌بینی ما آن است که تقاضای این کشور حدود 300 تا 400 هزار بشکه در روز افزایش پیدا کند، اما این افزایش تقاضا نیاز به سیاست‌های اقتصادی حمایتی دولت چین دارد و امکان اینکه دولت این کشور تصمیم بگیرد این کار را نکند، وجود دارد که این امر می‌تواند بر رشد تقاضا در این کشور اثرگذار باشد که مهم‌ترین آسیب آن برای ایران خواهد بود. البته باوجود اینکه نفت ایران با تخفیف حدود 6 تا 9 دلار در هر بشکه به فروش می‌رود، احتمالاً تقاضا برای نفت ایران حداقل ثابت بماند.

به‌طور کلی مؤسسه کپلر در بررسی بازار نفت ایران در 2024 بر آن است که پتانسیل رشد صادرات نفت برای ایران، باقی نمانده است، زیرا وارد سال انتخاباتی آمریکا می‌شویم و کاخ سفید نمی‌تواند اجازه بدهد که در مقابل ایران، ضعیف دیده شود، اما از دیگر سو آمریکا به‌دنبال آن است که از قیمت‌های جهانی نفت نسبتاً پایین بماند. ازطرفی، چون سود پالایشی احتمالاً با افت همراه خواهد شد، هنوز تقاضا برای نفت تحریمی از جمله نفت ایران قوی خواهد ماند.

در نهایت فکر می‌کنیم که ایران احتمالاً سهم خود را نگه دارد، اما نتواند آن را افزایش قابل‌توجهی بدهد. در رابطه با تولید، پیش بردن پروژه فاز 11 پارس‌جنوبی، تولید میعانات گازی را افزایش خواهد داد، اما در کل مشکل اساسی بازار نفتی ایران جلوگیری از افزایش مصرف بنزین است و اینکه چطور می‌توانیم تعادل را به بازار بنزین بازگردانیم، هیچ راه‌حل آسانی برای آن وجود ندارد. هر چند در سال 2023 به حدود 13 هزار بشکه در روز می‌رسید، اما این تولید احتمالاً در سال 2024 به صفر میل می‌کند. ایران در سال 2023 نیاز بنزین را از دریای خزر و ترکمنستان تأمین کرد که شاید کمبود بنزین را جبران کند.

اما همین نگه داشتن بازار بنزین در ایران، کار سختی است؛ شاید ایران بتواند با افزایش بهره‌وری در دو پالایشگاه، سهم بنزین را از محصولات افزایش دهد یا اینکه مثلاً میعانات گازی را با نفت سنگین مخلوط کند که نفت سبک‌تر داشته باشیم و بازده بنزین بیشتر شود، اما در بلندمدت تنها راه‌حل این مشکل بهینه‌سازی مصرف سوخت است و وارد کردن یا ساختن خودرو‌های برقی و بالابردن قیمت بنزین در این زمینه چاره‌ساز خواهد بود.

چرا اقتصاددانان «رابینسون کروزوئه» را دوست دارند؟

فساد دبش و دستمزد بازنشستگان