نقش عظیم ایرانیان در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ چندروزی است که اعلام یک خبر ذهن اصحاب هنر و رسانه را به خود مشغول کرده است؛ خبر کوتاه است اما سنگین و تاسف آور: وزارت فرهنگ کشور ترکیه، پرونده هنر خوشنویسی اسلامی را برای ثبت به‌عنوان میراث ناملموس یونسکو ارسال کرده؛ این در حالی است که ایران برای سال 2021 یا 2022 قصد داشت چنین اقدامی را انجام دهد. اگرچه که برخی از کارشناسان معتقدند ثبت میراث ناملموس انحصاری نیست و هر کشوری که خوشنویسی دارد، می‌تواند این هنر را ثبت کند با این وصف پرواضح و غیرقابل انکار است که قاعده‌مند کردن خطوط شش گانه، توسط ایرانیان صورت گرفته و نستعلیق و شکسته‌نستعلیق خطوط خاص ایرانیان است و خوشنویسی از ایران به جهان اسلام گسترش یافته و این شاگردان میرعماد (خوشنویس عهد صفوی)، بودند که از هند تا مصر هنرمندان خوش‌نویس را تعلیم و پرورش دادند.

دراین راستا و برای بررسی بیشتر و دقیق تر نقش عظیم ایرانیان در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی، گفتار حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مدیرگروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران را درادامه می خوانید:

ابن‌مقله؛ تنظیم‌کننده خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی‌

بگذارید بدون هیچ مقدمه‌ای، سخن خود را با ابن‌مقله آغاز کنیم یعنی ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی ملقب به ابن مقله (شوال 272- 328 قمری / مارس 886 -940 میلادی) که او را مبتکر و بنیان‌گذار خطوط مختلف و نیز مبدع و تنظیم‌کننده خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی می‌دانند. نقش او در ایجاد تحولی عظیم در سیر نگارش حروف از ساده‌نویسی به سمت خوشنویسی هنرمندانه مبتنی‌بر قواعد زیبایی‌شناسی بی‌بدیل است. همان قواعد زیبایی‌شناسانه‌ای که اخوان الصفا در رسائل خود از آن سخن گفتند و ما در کتاب «هندسه خیال و زیبایی» مبانی آن را بیان کرده‌ایم. در باب او آمده است وی کسی بود که خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشیده و قاعده‌مند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعده‌مند ساخت. بعد از آنها به شکل‌دادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابن‌مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد. (ر ک به ابن مقله، دائرالمعارف بزرگ اسلامی) ابن‌مقله یک ایرانی است.

ابن بواب یا ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب (درگذشت 413 ه ق) ملقب به «قبله الکتاب» که او را کامل کننده خطوط شش‌گانه و شاگرد محمد بن علی شیرازی سمسمائی می‌دانند وی را مبدع شیوه‌ای در خوشنویسی می‌دانند که به مدت دویست سال بی‌رقیب بود نیز واضع قوانینی در خوشنویسی که به خط منسوب شهرت دارد. در این قوانین وی برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. بعد از گذر هزار سال این قواعد و قوانین همچنان روح حاکم بر خطوط اسلامی است. از دیدگاه محققان خط نسخ که توسط او شکل نهایی و متکامل یافت رفته رفته به خط رایج تمامی سرزمین‌های اسلامی تبدیل شد به قسمی که امروزه اغلب حروف چاپی مدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شده‌اند. وی بنا به اقوال موکد ایرانی و شیعه بود.

سلطان الخطاطین یا نظام الدین سلطانی معروف به سلطان‌علی مشهدی (841-926 ه‌. ق /1435-1520 م) از خوشنویسان ایرانی و از معروف‌ترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران است. در باب او گفته‌اند هیچیک از نستعلیق‌نویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشده‌اند. «صراط السطور» او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد خط پرداخته است.

شاه محمود نیشابوری ملقب به زرین قلم و کاتب اثر بی‌نظیر خمسه شاه طهماسبی که اخیرا در فرهنگستان هنر ایران رونمایی شد. هنرمندی بی‌نظیر و بی‌بدیل که مورد احترام بسیار شاه اسماعیل صفوی بود. شدت این احترام به‌گونه‌ای بود که در جنگ چالدران با عثمانی (920ه‌. ق /893 ه‌. ش) شاه برای حفاظت از او دستور داد شاه محمود و کمال الدین بهزاد را همچون مرواریدهایی بس گران‌بها در غاری امن پنهان کردند.. نیز در تاریخ ضبط است پس از اتمام جنگ، نخستین چیزی که شاه جویا شد خبر سلامتی این دو بود

بزرگ‌ترین خوشنویس نستعلیق یعنی میرعماد حسنی قزوینی (1554-1615 میلادی / 961-1024 ه‌. ق) خوشنویس پرآوازه و از سرآمدان هنر خوشنویسی ایرانی. زیبایی و جمال و جلال خطش چنان عالم‌گیر شد که شاعران در وصفش شعر سرودند همچون میر عبدالغنی تفرشی از شعرای معاصر میرعماد:

تا کلک تو در نوشتن اعجاز نماست بر معنی اگر لفظ کند ناز رواست

هر دایره تو را فلک حلقه به گوش هر مد تو را مدت ایام بهاست

و...

فهرستی از برجسته‌ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی - ایرانی تالیف شده

در ادامه به بیان فهرستی از برجسته‌ترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی - ایرانی تالیف و تصنیف شده می‌پردازیم. فهرستی که به همت استاد فقید محمدتقی دانش‌پژوه، در نشریه هنر و مردم (دوره 8، ش 86 و87(آذر و دی 48): ص 31-43) و با عنوان «سرگذشت نامه‌های خوشنویسان و هنرمندان» ارائه گردید. عناوین مولفان که در پی نام خود عنوان قطعه‌ای از ایران بزرگ را با خود دارند (چون شیرازی، قزوینی، راوندی، تبریزی، اصفهانی، مشهدی، هروی، کرمانی، سبزواری، بخارایی، یزدی، کربلایی، قمی، نهاوندی، لاهوری، لاریجانی و لاهیجانی) نشان از ظهور و بالندگی بی‌بدیل خوشنویسی در بستر فرهنگ ایرانی اسلامی است. منابع دقیق و متقن تاریخی در این باب چنان اسناد قطعی و غیرقابل‌انکاری ارائه می‌دهند که هر که در آن کوچک‌ترین تردیدی روا دارد خود را در محضر تاریخ رسوا نموده است.

1- راحه الصدور و آیه السرور: محمدبن‌علی‌بن سلیمان‌راوندی که در 599 آن را ساخته است. راوندی در «‌فصل فی معرفه اصول‌الخط من‌الدائره والنقط» آن از نوشتن و پیدایش هر یکی از حروف در نسخ و محقق و ثلث سخن داشته است. او می‌گوید که «داعی معرفت خط را مفرد کتابی ساخته است». پیداست که تحقیق او پایه برای خوشنویسان پس از وی است. (چاپ محمد اقبال ص 437 - 447).

2- اصول خطوط سته یا رساله خط: خواجه عبدالله فرزند محمود صراف تبریزی در گذشت 742 که در یک مقدمه و دو باب و یک خاتمه است. او شاگرد مالک‌قزوینی‌دیلمی و سند استادان عراق و خراسان است و از خط او در فهرست سپهسالار (2: 85) و فهرست پاریس (بلوشه 4: 368 مجموع شماره 2451) یاد شده است. فتح‌الله‌سبزواری در دیباچه اصول و قواعد خطوط سته از او نام برده است (فرهنگ ایران‌زمین 11: 104) ابوالداعی یعقوب‌بن‌حسن‌بن‌شیخ ملقب به سراج حسنی‌شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان صوفی خوشنویس در تحفه‌المحبین خود که به نام محب‌الله‌بن‌خلیل‌الله‌بن‌شاه‌نعمت الله‌ولی‌کرمانی نگاشته از «رسال خواجه‌عبدالله صیرفی» یاد کرده و گفته است که من آن را خوانده‌ام (بلوشه 2: 302 ش 1113). گلزار صفای صیرفی شاعر که در 950 ساخته شده و به نظم فارسی است در نقاشی و رنگ‌آمیزی پیداست که از این صیرفی نخواهد بود (بلوشه 2: 259 ش 3/1050 ارمغلن 12: 17). نسخه‌هایی از این رساله عبدالله‌صیرفی در کتابخانه‌های دانشکده ادبیات (1: 288) و آستان قدس رضوی (7: 15 و 254) و مجلس (7: 15 و 642) و مجموعه کریم‌زاده (مجله وحید 47: 1056) هست. بنگرید به: کشف‌الظنون 1: 550 - مجله ادبیات 45: 44 - تاریخ یزد 118 و 246- تاریخ جدید یزد 78 و 140 - جامع مقیدی 3: 150 و 336 و 398 و 426 - ذریعه 9: 624 - دانشمندان آذربایجان 238 - روضات‌الجنان‌کربلایی فهرست نامها - گلستان هنر ترجمه انگلیسی 28 و 61 - 63 و 81 - مناقب هنروران 18 و 19 و 74 - نمونه خطوط خوش‌بیانی ص 8 و 123.

3 - رسال‌خط قبله‌الکتاب ظهیرالدین میرعلی‌سلطانی پسر حسن علوی تبریزی که واضع نستعلیق خوانده می‌شود و در 850 در گذشته است. در آن با عنوان نقل از «واضع‌لاصل میرعلی تبریزی» از تعلیم نسخ و تعلیق و طرز پیدایش حروف در نوشتن هر یک و اندازه آنها مانند سخنان راوندی گفت‌وگو شده‌است. (فهرست کتابخانه برون از نیکولسون ص 205، نسخه در 12 برگ است هر یک در 6 سطر به خط تعلیق رضاقلی ادیب با آرایش - خوشنویسان بیانی ص 441).

4- تحفه المحبین: ابوالداعی یعقوب‌بن‌حسن‌بن‌شیخ ملقب به سراج حسنی شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان که در زمان تألیف آن زنده نبوده است و او آن را از روی رسائل شیخ جمال‌الدین قبله الکتاب یاقوت مستعصمی و خواجه‌عبدالله صیرفی و مبارک‌شاه شاگرد یاقوت که مولف آنها را به دستور روزبهان و دانشمندان دیگر خوانده و در اثر آن در سال 858 طرح این رساله را ریخته بوده است در محمدآباد بیدر به نام حبیب‌الدین امیرزاده محب‌الله پسر برهان‌الدین امیرزاده خلیل‌الله پسر نورالدین شاه نعمه‌الله کرمانی به روش صوفیانه ساخته است، یک مقدمه دارد در «بیان وضع خط» و دو مقاله. 1- در بیان احوال قلم و اوصاف آن و باز نمودن تراشیدن قلم و ذکر ترکیب مداد و آلات و اسباب کتابت و آداب کاتب. 2- در بیان اصول ترکیبی که زیادات از دو حرف باشد و ترکیب آن کلمات واقع شود. سپس خاتمه در بیان صورتی چند از الفاظ که به رسم‌الخط می‌باید نوشت. (نسخه 38 آنکتیل به نستعلیق هندی آغاز سده 17 در پاریس که در فهرست بلوشه (1:3 ش 1113) وصف شده‌است.)

5- رساله خط: میرعلاءالدوله‌حسینی که در آن از تیمورگورکان و میرعلی‌تبریزی و خواجه‌تاج سلمانی یاد کرده است. مستوفی بافقی در جامع مفیدی (3: 395) از آن نقل کرده است

6- خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخبار: خواندمیر که آن را در 905 به نام میرعلی شیرنوایی به انجام رسانده است و می‌رسد تا به سال 875 (استواری 1: 102 - ذریعه7:210‌) فصل هنرمندان آن را سرورخان گویا در کابل به سال 1324 به چاپ رسانده است.

7- آداب نگارش (رساله منظوم در -): استاد جواهر رقم خوشنویس، مورخ 920. (فهرست افغانستان ص 91 مجموعه ش 23 موزه کابلی رسال 5 در برگ 139 به خط نستعلیق با عنوان شنگرف از سده 12 و 13).

8- رساله بوقلمون: ترجمه رساله‌ای است در رنگ‌ها یا مرکب‌های رنگارنگ از عربی به فارسی در شصت‌ویک صنعت به نام محمودشاه‌بن‌محمدشاه‌بن‌همایون‌شاه‌بن‌احمدشاه دوم از فرمانروایان بهمنی (887 - 924). (دیوان هند ش 2977 مورخ 1010).

9- صراط السطوریا صراط الخط یا رساله منظوم یا قواعد خطوط در علم خط نستعلیق: سلطان علی مشهدی (841-926) به نظم در 270 بیت.

چنین است عنوان‌های مطالب آن:

1- در بیان نستعلیق.

2- در بیان جمع کردن لوح‌های مردان.

3- در بیان ملاحظه خط و دانستن قواعد.

4- در بیان مفردات.

5- در بیان قواعد حروف.

6- در بیان قلم‌تراش.

7- در بیان خوشنویسی.

8- در بیان منقبت مرتضی‌علی.

9- در بیان قواعد نستعلیق.

نسخه‌های فراوانی از آن هست و در امتحان‌الفضلاء میرزا سنگلاخ چاپ 1291 تبریز و گلستان هنر گنجانده شده و در لنین‌گراد چاپ عکسی هم شده‌است (در 1957). (خوشنویسان بیانی ص 253 - ریو 573 - فهرست فیلم‌ها ص 78 - ایوانف 2: 432 ش 638 - ذریعه 19: 104 - دانشگاه ش 59/4736 و 2/6086 - نشریه5:140‌). دومین رساله مجموعه 28 والکر در بادلیان اکسفورد (گ 47- 56) هم همین کتاب است و نخستین آن قواعد خطوط محمودبن‌محمد است (فهرست اته 1376).

10 - گلزار صفا: صیرفی شاعر، به نظم فارسی در نقاشی و رنگ‌آمیزی (بلوشه 2: 259 ش 3/1050 S. P. 1659 گ 58 تا 73 - ارمغان 12: 1 ص 17).

درباره نام آن چنین آمده (58 ر):

نام گلزار صفایش ز قضا است صیرفی بلبل گلزار صفا است

ماده تاریخ آن چنین است (71 پ):

پی تاریخ تمامی سخن همچو بلبل چو شدم دستان‌زن

آمد از گلشن افلاک ندا صیرفی ساکن گلزار صفا (950)

11 - مداد الخطوط: میرعلی هروی در گذشته 951 که پس از 926 و گویا در بخارا ساخته است. با امتحان الفضلاء میرزا سنگلاخ در تبریز در 1291 چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص 504)

12 - لطایف نامه: سلطان محمدفخری پسر امیری هروی که مجالس‌النفایس امیرعلی شیرنوایی را در آن به سال 928 به فارسی برگردانده است، در مجلس نهم قسم پنجم آن ذکر لطایف ارباب هنر است. متن ترکی مجالس‌النفاس را به جز ترجمه‌های همین فخری وحکیم شاه محمدقزوینی و شاه علی‌بن‌عبدالعالی و عبدالباق‌شریف‌رضوی (دانشگاه ش 3029) ترجمه پنجمی است از شیخ‌زاده فایض نیمردانی به نام بقیه‌النقیه به سال 961 (نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه 6: 631)

13 - بابرنامه یا واقعات بابری: از ظهیرالدین‌بابرشاه (888 - 937) در آن سرگذشت سلطان‌علی‌مشهد و بهزاد هست و ترجمه فارسی این بند آن از عبدالرحیم در مجله مدرسه خاوری 10: 3 ص 8 و 147 چاپ شده است (استوری 1: 530).

14 - مرقع شاه اسماعیل صفوی: که مقدمه آن را شمس‌الدین محمد وصفی درباره خوشنویسان و هنرمندان در سال 916 نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده).

15 - آداب‌المشق: از باباشاه حالی اصفهانی در گذشته در بغداد در 996، این رساله را با دیباچه دیگری به میرعماد خوشنویس هم نسبت داده‌اند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید پیش از 940 تألیف شده باشد چه در رسم‌الخط مجنون رفیقی از آن یاد شده‌است. محمد شفیع‌لاهوری آن را با دیباچه‌ای به زبان اردو و با دو فهرست مصطلحات و اعلام در مجله مدرسه خاوری در 1950 در ش 101 (ج 26 ش 3 ص 52 - 71) از روی نسخه مورخ 1 ج 1116 نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است (خوشنویسان بیانی ص 85 - فهرست افغانستان ص 218- نسخه شمار 1795 و 1796 کتابخانه شاهنشاهی - فهرست سپهسالار 3: 18 - فهرست فارسی مشار 19 - فهرست ایوانف 1: 751 ش 5/1623 - کتابخانه ملک ش 6/526 ص 60 فهرست مجموعه‌ها).

16 - آداب خط: مجنون‌بن‌محمود (محمد) رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس سراینده منظومه شطرنج آمیخته با نثر به فارسی (ش 25 کتابخان آقای مجتبی مینوی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه 6، 653) و ناز و نیاز (‌دانشگاه 55/ 4736). این رساله در بحر لیلی و مجنون است چنانکه سام میرزا در تحقه سامی (ص 142) گفته که مجنون رساله نظمی به نامش در این بحر بسته و یک بیت از آن را می‌آورد:

رنگی که صفای خط در آن است از آب حنا و زعفران است

و آن در نسخه ش 24/4736 دانشگاه تهران (گ 148 ر) دیده می‌شود و این یکی از سه رساله خط مجنون است که مرحوم دکتر مهدی بیانی به درستی حدس زده است. این رساله «واعد خطوط» و «تعریف قواعد خط» هم خوانده شده‌است. دو نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا هست که ریو (ص 532) آنها را درست نشناخته است: یکی به نام رساله وضع نسخ و نستعلیق که در فهرست کرافت (ص 5 ش 12) به میر علی نسبت داده شده‌است. آغازش:

از واضع خط نسخ و نستعلیق بشنو سخنی ز روی تحقیق

دومی به نام خوشنویسی به نام راقم که در آداب خط است به وزن مثنوی،

آغازش: «بالای الف سه نقطه باید». آن بیت و این مصرع را در آداب خط مجنون نسخه دانشگاه دیده‌ام پس این دو باید همین آداب خط مجنون باشد (دانشگاه 42/3010 - ذریعه 19: 104).

17- خط و سواد یا سوادالخط: مجنون‌بن‌محمود (محمد) رفیقی به نثر تألیف 940 و 945 در شش باب.

1 - در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیه هر یک.

2 - در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبه ایشان.

3 - در بیان ادوات کتابت.

4 - در بیان قواعد خط.

5 - در شکل هر یک از حروف.

6- در حسن خط و اصناف حرف‌ها.

فصل دوم آن در ش 4 مجلد 10 اوت 1934 و همه آن در ش 2 مجلد 11 سال 1935 ص 46-47 مجله مدرسه خاوری به کوشش یاسین‌خان نیازی چاپ شده‌است (دانشگاه 1/3522 - دهخدا ش 5/288 - ریو 531 - دیوان هند 2931 - خوشنویسان بیانی ص 612 - ایوانف 1: 750 ش 1/1623 و 1624 - ملک 7/526 فهرست مجوعه‌ها ص 60).

18- رسم خط یا رسم الخط: مجنون‌بن‌محمود رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس، به نظم به نام سلطان مظفر فرزند سلطان میرزای بای‌قرای‌چنگیزی مورخ 909 یا 940. [36] (دانشگاه 2/3522 - ایوانف 1: 751 ش 2/1623 - خوشنویسان بیانی ص 612).

19- مرکب سازی: مجنون رفیقی، به نثر (دانشگاه 3/2522).

20- مرقع محمد مومن کرمانی فرزند خواجه شهاب‌الدین عبدالله مروارید در گذشت 948 که برای شاه‌تهماسب ساخته است و می‌باید مقدمه‌ای تاریخی داشته باشد درباره هنرمندان و خوشنویسان (خوشنویسان بیانی 842).

21- تاریخ رشیدی: میرزا حیدر دو غلات که در 948 ساخته است. فصل هنرمندان سبک هرات دفتر دوم آن را محمدشفیع لاهوری در شماره مه 1934 (10: 3 ص 150-170) مجله مدرسه خاوری از روی نسخ دانشگاه کیمبریچ چاپ کرده است، نیز چاپ آلمان در مجموع آسیایی سال سوم ص 80-323 تاریخ 1888 در پترزبورگ، ارنولد ترجمه انگلیسی آن را در BSOS سال 1930 (5-4 ص 671-674) نشر کرده است.

22- مرقع بهرام میرزای صفوی که مقدم‌آن را دوست محمدبن‌سلیمان‌کاتب‌کوشانی هروی زنده تا 972 دربار هنرمندان به سال 951 نوشته است. (خوشنویسان بیانی ص پانزده و 192)

23- حالات هنروران: دوست محمد پسر سلیمان‌کوشوانی هروی که کتابدار ابوالفتح بهرام میرزای صفوی و تا 972 زنده بوده است. مقدمه و دیباچه‌ای دارد و برای کتابخانه همین بهرام‌میرزا به سال 953 تألیف شده است. نسخه‌ای از این مقدمه در مرقع بهرام‌میرزا در کتابخانه خزینه اوقات طوپقپوسرای (ش 2154) هست و محمدعبدالله جغتایی آن را در لاهور به سال 1936 با مقدمه‌ای به اردو و انگلیسی به چاپ رسانده و دوباره مرحوم دکتر مهدی بیانی این دیباچه را از روی خود نسخه خطی در احوال و آثار خوشنویسان (ص 191- 203) گزیده‌وار نشر کرده است.

24- اصول و قوای خطوط سته (رساله در -) - فتح‌الله‌بن‌احمدبن‌محمود سبزواری (شهرستانی یا شیرازی) مولف تحفه‌الائمه العلیه فی‌الحکمه‌العملیه یا اخلاق ظهیری، در آن یک خاتمه است و سه باب و یک خاتمه و از ابن‌بواب و یاقوت و علی‌بن هلال و عبدالله صیرفی و احمد سهروردی در آن یاد شده‌است، تألیف آن از سد 10 است و باید در 955 یا اندکی پیش از آن ساخته شده باشد (نسخه مورخ 955 ش B 551 لنینگراد ص 253 فهرست) متن در فرهنگ ایران‌زمین (ج 11) به چاپ رسیده است. (فهرست حقوق ص 36 و 119 - گلستان هنر دیباچه مینورسکی ص 19).

25- تحفه سامی: سام میرزای صفوی که در 957-968 تألیف کرده است (چاپ همایون فرخ در 1347 خ).

26- مرقع امیر حسین بیک خزانه‌دار شاه‌تهماسب که مقدمه آن را مالک فیلواکوش قزوینی دیلمی در گذشته روز چهارشنبه 18 ذح 969 در سال 968 درباره هنرمندان نوشته است. (خوشنویسان بیانی ص پانزده و 601 - روضات‌الجنان کربلایی 1: 369).

27- قواعد خطوط: محمودبن محمد، مثنوی فارسی است و آخرین تاریخی که در آن آمده است سال 969 است، در صنعت کتابت و فن خط در پنج مقاله:

1- در تراشیدن قلم و اختلاف آن.

2- در شناختن قلم.

3- در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت.

4- در مرکبات.

5- قواعد خط بر طریق نقطه و دایره.

خاتمه در ذکر استادان خطوط از ابن‌مقله تا سلطان‌علی مشهدی در گذشته 919.

آغاز: شکر و سپاس مرصانعی را که چمن قرآن را به گلدسته ریاض نون و القلم از نی مزین گردانید.

نسخه‌ای از آن در بادلیان اکسفورد شماره 28 والکر (گ 1 - 46) هست و در فهرست اته (ش 1376) از آن وصف شده‌است، عکس آن در کتابخانه ملی فرهنگ هست (ش 76) (خوشنویسان بیانی ص چهارده - نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه 277:2).

28 - مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب: که سیداحمد مشهدی درگذشته 986 دربار هنرمندان در سال 973 نوشته است و آن درست مانند رسال قطب‌الدین محمد قصه‌خوان است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و 49).

29 - مذکرالاحباب: نثاری بخارایی که در 984 ساخته است. نواب صدریارجنگ‌بندی از آن را که درباره هفت شاعر خوشنویس است در مجله مدرسه خاوری (9: 2 فوریه 1935 ص 39- 45) چاپ کرده است.

30 - ریحان نستعلیق: تاریخ تألیف آن 989 است. محمدعبدالله جغتایی آن را در پونه به سال 1941 چاپ کرده است (خوشنویسان بیانی ص ده و 825).

31 - مرقع محمد محسن هروی: که خود او مقدمه تاریخی آن را درباره هنرمندان در سال 990 در هرات نوشته است (خوشنویسان بیانی ص پانزده و 833).

32 - رسال قطبیه: قطب‌الدین‌محمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (924 - 969) که چند سالی در بغداد زیسته و در 978 تا 990 در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال 1000 زنده بوده است. این رساله تذکره پنجاه‌ودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران (ص 7 و 12 و 40 و 53 و 67) از آن یاد نموده و آن را در 995 با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است.

کلمات هوارت تاریخ تألیف رساله قطبیه را 994 نوشته است و شاید هم درست باشد چه یکسالی پیش از 995 خواهد بود که تاریخ تألیف مناقب هنروران است ولی سندی به دست نداده است. او شاگرد مقصودعلی ترک و معزالدین شاگرد میرهبه‌الله و میرحیدر بخارایی هم بوده و با واسطه شاگرد میرعلی است. خط او در مرقع 242 قاهره دیده می‌شود (ش 2146) برادرش شرف‌الدین در طلاکاری و تذهیب هنرمندی نامور بود و اربعین جامی را در 900 تذهیب کرده است (نمونه خطوط خوش ص 355 - خوشنویسان بیانی ص 50 و 87 و 813 - گلستان هنر ص 166 ترجمه انگلیسی - کلمانت هوارت ص 6 و 235).

33 - رساله خط و خطاطان و نقاشان از قطب‌الدین محمد قصه‌خوان که به نام شاه‌تهماسب یکم به سال 964 (فرخندگی) تألیف کرده است. از آنچه در پایان این رساله در نسخه ملی آمده «یاد کار ایشان در این مرقع است» برمی‌آید که در مرقعی بوده و از آن جدا شده است. در مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب مقدمه‌ای است از سیداحمدمشهدی در گذشته 986 که تاریخ 973 دارد و این مقدمه با اندک تصرفی درست همین رساله است پس باید آنچه قطب‌الدین محمد قصه‌خوان در 964 نگاشته است همان را سیداحمد مشهدی در 973 برداشته و در دیباچ این مرقع گذارده باشد. در نسخه دانشگاه بندی درباره سیداحمد مشهدی و خواجه زین‌الدین محمود به نظم و نثر آمده که در چاپی نمی‌بینم پس آن باید پس از مقدمه مرقع سیداحمد مشهدی تألیف شده باشد، پس می‌توان گفت که آن از قطب‌الدین محمد یزدی خواهدبود و تألیف آن باید همان سال 994 باشد و همو است که در دو جای این کتاب با لقب «[قصه] خوان» یا «قصه [خوان]» آمده است و باید گفت که نسخه ملی اگر تاریخش درست و باید هم باشد پیش از این یکی ساخته شده و نسخه دانشگاه پس از آن با بسطی به نگارش در آمده است ولی چه کنم که تاریخ آن در پایان «فیض» آمده که برابر است با 890. این رساله در مجله سخن در تاریخ 1346 (ش 17 ش 6 و 7 ص 667 - 676) از روی نسخه کتابخانه ملی فرهنگ به چاپ رسیده است. این نسخه رساله ششم مجموعه شماره 691 فارسی این کتابخانه است. در ص 393 - 406 به خط نستعلیق چلیپای محمدرضا پسر حاجی طهماسب قلی‌بیک در 8 محرم 1057 (انوار 2: 196) نسخه‌ای از آن در رساله یکم مجموعه دانشگاه به شماره 6086 (ش 588 نسخه‌های مرحوم سعید نفیسی) به خط نستعلیق سده 12 هست. دومین رساله این مجموعه منظومه خط سلطان‌علی مشهدی است که دیباچه‌ای ندارد و انجام رساله نخستین هم گویا افتاده باشد اگر چه از چاپ شده کم ندارد. این دو نسخه از هم جدایی‌هایی دارند و چند بیتی در نسخه دانشگاه (نفیسی) است که در ملی نیامده و عباراتی هم در آن هست که در نسخه ملی دیده نمی‌شود. نسخه دیگری هم مرحوم دکتر مهدی بیانی داشته است مورخ 1096 (نمونه خطوط خوش 355)....

آغاز نسخه دانشگاه: «در اسامی خطاطان. بسمله. حمد و سپاس به اخلاص مر خدای را که قرین صانع بی‌چونیست که زبنده (؟) مرقع بوقلمون به سواد بیاض که تولج‌اللیل فی‌النهار و تولج‌النهار فی‌اللیل ملمع ساخت (پیداست که غلط است). آغاز چاپی: بسمله. حمد به اخلاص مقرون صانع بی‌چون را زیبد که مرقع روزگار بوقلمون را به وجود آورد و بیاض (تولج‌اللیل فی‌النهار و تولج‌النهار فی‌اللیل) را ملمع ساخت. انجام نسخه دانشگاه: چه مقصود این قصه و قصه‌خوانی او اظهار سخن‌دانی ذکر بعضی استادان بود چه عبدالخطیه را آنجا رسید که بر آن شد تا کند تاریخ مرقوم:

به عقل عالم آرا مشورت کرد بگفتا نیستی زین فیض محروم

به امام رضا علیه‌السلام به مولانا علی مشهدی و (افتاده).

انجام چاپی: چون مقصود از این قصه‌خوانی ذکر بعضی از استادان بود که یادگار ایشان در این مرقع است به اطناب زیاده محتاج ندیده و به یک قطعه تاریخ ختم آن پسندیده.

ز قطب قصه‌خوان در رسم تاریخ شود بی‌شبهه این ترتیب مفهوم

به صد فرخندگی اتمام چون یافت کن از «فرخندگی» تاریخ معلوم (964)

34 - مناقب هنروران: مصطفی عالی افندی دفتردار بغداد (948 - 1108) که به نام سعدبن‌حسن‌جان به سال 995 ساخته است تحریری است به ترکی با افزوده‌هایی از رساله قطبی قطب‌الدین محمد یزدی که خود او وی را در بغداد دیده بوده است. در استانبول به سال 1926 با دیباچه‌ای دراز در سرگذشت او و با فهرست به چاپ رسیده است

35 - فوائد الخطوط: درویش محمدبن دوست محمد بخاری که در بیست سالگی به سال 995 در ده فصل و یک خاتمه ساخته است. در تاشکند سه نسخه‌ای از آن هست که یکی مورخ 2 رمضان 1223، دیگری صفر 1323، سومی از سد 19 (فهرست 1:320 ش 731 تا 733) عکسی از نخستین این سه نسخه در دانشگاه تهران هست (فهرست فیلم‌ها ص 150).

36 - روضات‌الجنان و جنات‌الجنان: حافظ حسین کربلایی خوشنویس در گذشت 997 که در ج 1 ص 369 - 373 آن اندکی از تاریخ خط آمده است (چاپ 1344 به کوشش آقای سلطان القرائی).

37 - مجموعه الصنایع: در آن از ساختن رنگ‌ها سخنی به میان آمده است و نسخه‌های آن 42 باب یا فصل تا 212 فصل دارد و باید در سده‌های 10 و 11 تألیف شده باشد (فهرست فیلم‌های دانشگاه ص 186).

38 - خلاصه‌التواریخ: از گمنام که نزدیک 950 تألیف شده‌است نه از قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (953 - پس از 1015) پسر شرف‌الدین میرمنشی که تاریخ حوادث در آن به نوشته استوری می‌رسد به سال‌های 999 تا 1001 (استوری 1: 1071 و 1074 و 1279 - سنا ش 336 - نفیسی ش 1072 در دانشگاه - ذریعه 7: 223). فصل «آغاز و انجام خط اصل» آن را محمدشفیع لاهوری در مجله مدرسه خاوری شماره اگوست سال 1934 (10: 4 ص 23-30) از روی نسخه خطی دانشگاه پنجاب به چاپ رسانده است (استوری 1: 1071 - خوش‌نویسان بیانی ص نه - نمون خطوط خوش 354).

39 - گلستان هنر: قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (953 - پس از 1015) که پس از 1007 و 1015 ساخته شده و دو تحریر دارد، از بهترین کتاب‌های این فن است و من در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه دفتر ششم در دنبال وصفی که از خلاصه‌التواریخ ش 336 کتابخانه سنا کرده‌ام از آن به تفصیل سخن داشته‌ام. افسوس که با بودن هفت یا هشت نسخه از آن هنوز متن فارسی آن به چاپ نرسیده با اینکه ترجمه روسی و انگلیسی آن نشر شده است (استوری 1: 1074) عکس نسخه مسکو و اصل نسخه لندن را در لنینگراد دیده‌ام و آقای آکیموشکین خاورشناس متن فارسی را به چاپ می‌رساند.

40 - مرقع شاه‌دخت زیب‌النساء بیگم: متخلص به مخفی دختر عالم‌گیر پادشاه و دل‌رس بانوبیگم دختر شاه نوازخان صفوی (10 شوال 1028 - 1114) که مرید خواجگان جویباری و شاگرد ملامحمدسعید اشرف‌مازندرانی بوده و او را جواهر رقم رنگین‌نویس می‌خوانده‌اند، او در این مرقع نمونه خطوط خوش‌نویسان و نقاشان گذارده بود ولی آن از دست رفته و مقدم آن که ملارضای راشد نوشته بود در کتابخانه خدابخش پتنه هست (خوشنویسان بیانی ص 222 - تذکر شعرای کشمیر اصلح میرزا ص 109 و 189 و 279 و 607 و610).

41 - مآثر رحیمی: خواجه آقا عبدالباقی‌بن خواجه‌آقا بابای کرد نهاوندی خوشنویس جولک نهاوند 978 - 1045)، در تاریخ هند اسلامی مورخ 1025. در مجلد سوم آن سرگذشت خوشنویسان و نقاشان معاصر اوست (استوری 1: 552 و 1315 - ذریعه 19: 4).

42 - تاریخ عالم‌آرای عباسی: اسکندربیک منشی که در 1026 ساخته است، درآن «ذکر خوشنویسان عصر شاه‌تهماسب» و «ذکر نقاشان بدایع‌نگار که هنرمند روزگار بودند» هست (ص 170 و 174).

43 - مرقع گلستان و گلشن: که یکی در 1031 و دومی در 1046 به نگارش در آمده و خط محمدحسین زرین‌قلم کشمیری جهانگیرشاهی در گذشته 1020 و دیگران در آن دو هست و هر دو مقدمه و خاتمه‌ای دارند. (هنرو مردم ش 61 و 62 و 73 و 77 و 78 - نمونه خطوط خوش کتابخانه شاهنشاهی ص 112 - خوشنویسان 702).

44 - گلزار صواب: نفیس‌زاده ابراهیم حسینی قریشی مقری که برای سلطان مراد چهارم پسر احمد یکم (1032 - 1049) به ترکی در یک فصل و دو باب ساخته است.

نسخه‌ای از آن را کلمانت هوارت داشته است به اندازه بیاضی دراز 10×20 در 29 برگ. نسخه‌ای هم شفر داشته که در کتابخانه ملی پاریس است به شماره S. P. Turc 1160 (کلمانت هوارت ص 7) نیز نسخه برلین ش 930 شرقی (ش 269 فهرست تازه).

45 - مرقع داراشکوه: در گذشت 1069 که محمدشفیع‌لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره فوریه 1955 با مقدمه‌ای وصف کرده است (خوشنویسان بیانی ص یازده و 185).

46 - شاه‌جهاننامه یا عمل صالح: از محمد صالح کنبوه لاهوری که در 1070 به انجام رسانده است (استوری 1: 58).

سرگذشت خوشنویسان آن با تذکره خوشنویسان غلام محمد هفت قلمی چاپ شده است (خوشنویسان بیانی ص ده نمونه خطوط خوش ص 356).

47 - مرآه العالم: بختاورخان شیخ محمد بقای سهارنپوری (1037 - 1096) که در 1078 ساخته است.

نمود یکم افزایش آن درباره خطاطان و نقاشان است و محمد شفیع لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره اوت 1934 (10: 4 ص 33 - 65) نشر داده است. (استوری 1: 132 و 1242).

48 - تذکره محمدطاهر نصرآبادی اصفهانی که در 1083 آغاز کرده است، فرقه دوم صف سوم آن (ص 206 - 209 چاپ 1317 خ) در ذکر خوشنویسان است. محمد شفیع این بند را در مجله مدرسه خاوری (11: 4 ص 154 - 159) در تاریخ 1935 نشر کرده است.

49 - جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی که در 1082 - 1090 ساخته است، فصل هفتم مقالت دوم مجلد سوم آن درباره خطاطان است. (چاپ 1340 خ 3: 396 - 403).

50 - خط (رساله در): مختصری است با اشارات بسیاری به استادان قدیم، از سده 12 آغاز: بدانکه قبله‌الکتاب جمال‌الدین یاقوت گفته است. (ایوانف 1: 752 ش 1625 در 4 گ).

51 - خلاصه المکاتیب: منشی سوجان رای بهنداری که در 1110 ساخته است. فصل بیان تعریف خط آن را محمدشفیع لاهوری در شماره اوت 1934 ص 66 - 67 مجله مدرسه خاوری چاپ کرده است. (استوری1: 453 و 1071 و 1309 - نمونه خطوط خوش‌بیانی ص 355 - خوشنویسان بیانی ص نه).

52 - دوحه الکتاب: محمدنجیب صیولجی‌زاده که در 1150 در سه مقاله ساخته است (فهرست ترکی تازه برلین ش 283).

53 - مرآت‌الاصطلاح: رای‌رایان آنندرام مخلص در گذشت 1164 که فرهنگ عبارات منظوم و امثال است و در 1157 آن را به انجام رسانده است. فصل خوشنویسان آن را محمدشفیع‌لاهوری در شماره اوت 1934 مجله مدرسه خاوری نشر داده است. (استوری 1: 612 - فرهنگ‌نویسی فارسی ص 149).

54 - تحفه‌الکرام: علی شیر قانع تتوی که در 8 - 1180 ساخته و در مجلد سوم آن از خوشنویسان سند سخن داشته است. این بند در مجله مدرسه خاوری در فوریه سال 1935 (11: 2 ص 131 - 134) چاپ شده است.

55 - مختصر در خط. آغاز: شکر و سپاس فراوان و ثنا و ستایش بی‌پایان. (ایوانف 1: 751 ش 4/1623 - پرچ 341).

56 - خط ترکی و سیاقی و اوهل: مرکب از حروف بی‌نقطه و مشجر. (مجلس 9: 690 از سد 9 و 13: 2 - 161 از سده 11).

57 - المختصرالمفید فی تعلیم قواعدالخط: گزیده‌ای است از سخنان چند هنرمند به ویژه از جمال‌الدین ابوذر یاقوت مستعصمی در گذشته 698 (فهرست ایوانف 1: 652 ش 6 - 3 / 1623).

58 - خط طرز محمدی: در قواعد خط به نام تیپومیسور در 1224 مولودی. (ایوانف 2: 752 ش 7 - 1626).

59 - تحفه الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (1131 - 1202)، تا سال 1202، چاپ 1928 استانبول.

60 - سلسله الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (1131 - 1202) دربار نود هنرمند نامور است.

61 - مرکب‌سازی: سید ابوالحسن محمدعلی‌بن سیدمحمد مقیم‌حسنی لاریجانی نیاکی متخلص به مرکب، در 1235، در آن از خط و تذهیب هم بحث شده است. همچنین از لوازم کتابخانه و ساختن مرکب و رنگ‌های گوناگون (دانشگاه 2/ 4283).

62 - تذکره خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از 1194 - 1239) به نظم و نثر، چاپ محمدهدایت حسینی در کلکته در 1910 (استوری 1: 1076 - ریو 532).

63 - تذکره کاتبین یا مسود تذکره خط و خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (‌چندی پیش از 1194 - 1239 (از آغاز تا زمان اخیر به سال 1239 در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تألیف 1239، باب یکم آن درباره 70 خوشنویس است که بیشتر آنان نستعلیق‌نویس بوده‌اند. دومی درباره 36 شکسته‌نویس است (استوری 1: 1076 - ریو 532).

64- رساله متضمن حالات خوشنویسان خطوط: از خلیفه شیخ‌غلام محمدراقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از 1194 - 1239) درباره خوشنویسان هند از زمان اکبر تا بهادرشاه دوم، در چهار فصل: نستعلیق‌نویس، شکسته و شفیعایی‌نویس، نسخ و طغرانویس، حکاکان و کنده‌کاران مهر Seal engravers

65 - مفتاح الخطوط: رضاعلی‌خان پسر حاجی‌شاه محمدحسین پسر شاه عبدالرسول پسر شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند به سال 1249 برای نواب عظیم‌جان بهادر با دیباچه‌ای از میر نوازش‌علی‌حسین صاحب شاگرد خود ساخته است. کلمانت هوارت نسخه‌ای از آن داشته به اندازه ثمن (یک‌هشتم) 16×24 در 93 برگ (ص 5).

66 - تذکره الخطاطین یا تاریخ کلام‌الملوک: از محمد یوسف‌بن‌حسن لاهیجانی، ساخت در 1256 (حقوق 29 و 31 - ادبیات 77 - قاهره فهرست خدیوی ص 500 و فهرست طرازی ش 213 مورخ ع 2/1275).

67 - تذکره الخطاطین: میرزامحمد شریف صدر متخلص به ضیاء (تاشکند 6: 58)

منبع: مهر