واقعاً 10 سال دیگر دوره 30 ساله خشکسالی تمام می‌شود؟!

محمد قبائی سوق - دکترای مهندسی آب

طی روزهای گذشته تیتر ورود ایران به دوره خشکسالی 30 ساله در بیشتر رسانه‌ها به نقل از معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در میزگرد خبری در محل خبرگزاری جمهوری اسلامی مخابره شد.

آقای علیرضا شهیدی در این میزگرد گفته است: "ایران وارد یک دوره خشکسالی 30 ساله شده که می‌شود گفت از حدود 20 سال پیش شروع شده و اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم. هم چنان در سیکل خشکسالی قرار داریم و سال به سال هم اثرهای این خشکسالی بیشتر نمایان می‌شود."

به این بهانه و درباره این گزاره توضیحاتی قابل ارایه است:

رخدادهای خشکسالی پیامد اجتناب ناپذیر نوسانات آب و هوائی محسوب می شوند و در ابتدا لازم است بین این پدیده با خشکی تمایز قائل شویم. خشکسالی عارضه ای طبیعی، موقتی و بازگشت پذیر در شرایط اقلیم هر منطقه و در واقع سیمای موقت یک اقلیم است و با خشکی‌یی که به وضعیت دائمی کمبود آب در یک ناحیه اطلاق می‌شود، تفاوت دارد.

بنابراین وقتی از ورود کشور به دوره خشکسالی 30 ساله (افزون بر سه دهه) صحبت می شود ویژگی های طبیعی بودن، موقتی بودن و بازگشت پذیری (تکرارشوندگی) وقایع در آن کم رنگ و دائمی بودن پدیده برجسته می شود.

رخدادهای خشکسالی ذیل خشکسالی های سریع (با شروع سریع که گاهی بعد از مدت کوتاهی و طی چند هفته خاتمه می یابد) تا رخدادهای دهه ای تعریف می شوند.

خشکسالی های خسارت بار قابل توجه در قرن گذشته نظیر تناوب های طولانی خشکسالی ها در قاره آفریقا و در کشورهای اطراف دریای مدیترانه، خشکسالی های هزاره در استرالیا (2009 1997) و خشکسالی های متعاقب آن در سال 2016، خشکسالی های چند ساله برزیل (2018 2012)، خشکسالی های شرق آفریقا 2011 2010 و 2019 و خشکسالی های اخیر تجربه شده در آمریکای شمالی (2017) عمدتا رخدادهای چندساله بوده اند.

وضعیت های خشکسالی از نوسانات در شرایط جوی به وجود می آیند. نوسان جنوبی ال نینو، نوسان دهه ای اقیانوس آرام و نوسان بین دهه ای اقیانوس آرام، مهم ترین نمایه‌ها از تغییرات فرکانسی کم در ماندگاری الگوهای گردش جوی در ارتباط با وضعیت های خشکسالی در بسیاری از مناطق دنیا به شمار می‌آیند.

فهم مکانیسم‌های این مشخصه‌های آب و هوایی کلیدی برای بهبود توانائی‌ها در پیش بینی به موقع فصلی رخدادهای خشکسالی است.

بنا‌بر این، از نظر علمی نمی‌توان گفت که ایران از حدود 20 سال قبل وارد یک دوره خشکسالی 30 ساله شده است، زیرا اولا با بررسی آمار و ارقام مرتبط با وضعیت بارندگی، دما و تبخیر و تعرق طی چند دهه گذشته نمی‌توان به چنین نتیجه‌ای رسید و ثانیا پیچیدگی بیش از حد و عدم قطعیت شدید در پدیده‌های آب و هوایی سبب می‌شوند که نتوان شرایط آب و هوایی و اقلیمی آینده را با دقت پیش‌بینی کرد، بخصوص پیش‌بینی وضعیت بارندگی در طول 10 ساله آینده غیرممکن است.

شواهد غیرقابل انکاری وجود دارد که تغییر اقلیم در بعضی از مناطق کره زمین به ویژه در جنوب اروپا و غرب آفریقا منجر به خشکسالی های هواشناسی شدیدتر و طولانی تر شده است.

پیش بینی‌ها خشکسالی هائی با فراوانی و شدت بیشتر (حتی بسیار شدیدتر از بدترین خشکسالی ها در دوره 1981 2001) در سراسر مناطقی از جهان به ویژه در اکثر آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی، آسیای مرکزی، جنوب استرالیا، جنوب اروپا، مکزیک و ایالات متحده آمریکا را نشان می‌دهد.

وسعت و شدت خشکسالی های پیش بینی شده غالباً به مقدار افزایش دما بستگی دارند. سایر مناطق با فراوانی کمتر، شدت کمتر و خشکسالی های هواشناسی کوتاه تر مرطوب‌تر خواهند شد.

بنابراین آنچه همگان اتفاق نظر دارند این است که اثرات خشکسالی با افزیش دمای جهان به میزان 2 درجه سانتی گراد، در حال تشدید است و بسیاری از مناطق خشکسالی هائی را تجربه خواهند کرد با فراوانی و شدت بیشتر. سیلاب ها نیز روی دیگر سکه رخداد های حدی‌اند که متاثر از افزایش دما فراوانی و شدت بیشتری خواهند یافت.

برهم کنش های بین وقایع سیل و خشکسالی های بزرگ در اکثر حوضه های آبریز دنیا مشاهده شده است. به عنوان مثال، بعد از 5 سال و شکسته شدن رکورد خشکسالی بین سال های 2012 تا 2017، کالیفرنیا مقدار عظیمی از بارش دریافت کرد و سبب خسارات عمده به سرریز سد Oroville شد و به خاطر ترس از فروریختن آن مقامات حدود 200 هزار نفر را تخلیه کردند. همچنین خشکسالی های هزاره در استرالیا (2009 1997) که به شدت محیط زیست و اقتصاد مناطق وسیعی را تحت تاثیر قرار داد با سیلاب های ویرانگر پایان یافت که منجر به شکست خاکریز ها در امتداد ساحل رودخانه Murray شد. بعد از این رویداد ویرانگر شرایط به وضعیت خشکسالی شدید بازگشت.

در طول دهه های گذشته کشور ما با رخدادهای خشکسالی و ترسالی مختلفی مواجهه بوده است به طوری که سال های آبی 97 1396 و 98 1397 به ترتیب از نظر خشکسالی و ترسالی در دوره آماری ثبت شده کم سابقه هستند و بارش های خوب سال های 98 1397 و 99 1398 را برخی نشانه پایان خشکسالی و ورود به دوره ترسالی دانسته اند که با کاهش مقدار بارش در سال جاری مجدد تداوم سیکل خشکسالی مطرح شده است.

با توجه به وضعیت اقلیمی خشک و نیمه خشک کشور ما می‌توان پیش‌بینی کرد مشکل کم‌آبی در کشور هم چنان وجود خواهد داشت و با توجه به الگوی نامناسب مصرف و مدیریت نامناسب منابع آب در صورت عدم انجام اقدامات مناسب حادتر خواهد شد و نمی‌توان بیان کرد ایران وارد یک دوره خشکسالی 30 ساله شده است که حدود 20 سال از آن گذشته است و پس از حدود 10 سال دیگر مشکل خشکسالی در کشور برطرف خواهد شد.

بنابراین رویکردهای سنتی و موجود توسط ماهیت سیستماتیک خطر خشکسالی درهم شکسته می شوند و در نتیجه نیاز به راه های جدید برای مواجهه با خشکسالی بر اساس رویکردهای سیستمی و یادگیرنده وجود دارد و لازم است موضوعات کلیدی نظیر چگونگی سازگاری جامعه با خشکسالی و در دسترس پذیری حکمروایی، ابزارها و روشها برای کاهش هزینه های خشکسالی بیشتر مورد توجه و اقدام واقع شوند.