واکاوی تاریخ شفاهی کتاب و کتابداری در تربت‌حیدریه

این مطلب را محمد شریفی‌تربتی پژوهشگر و مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه که کار پژوهشی ارزشمندی در ارتباط با تاریخ کتابداری در این شهرستان انجام داده است به خبرنگار ایرنا گفت. وی افزود: اعضای انجمن در آن دوران شامل شهردار وقت مرحوم اسماعیل طاهریان (1395- 1305) که سمت ریاست انجمن را نیز بر عهده داشت، موحد سیزدهمین رییس آموزش و پرورش تربت‌حیدریه که سمت قایم مقامی انجمن و نیابت اداره فرهنگ و هنر را نیز عهده‌دار بود، مصباح رییس وقت کارخانه قند تربت‌حیدریه، مقدم رییس وقت دبیرستان قطب، مرحوم دکتر علوی و نیز سیدمحمد تقوی فدکی کتابدار وقت دبیرستان قطب بودند. این پژوهشگر ادامه داد: این کتابخانه با عنوان "کتابخانه فرهنگ" در بخشی از سالن اداره آموزش و پرورش و با مخزنی به استعداد 313 جلد کتاب راه‌اندازی و مقرر شد مبلغی اضافه کار به سیدمحمد تقوی فدکی پرداخت کنند. وی با بیان این که سال 1347 خورشیدی محل کتابخانه از اداره آموزش و پرورش به ساختمانی واقع در ابتدای خیابان منصوریه (کاشانی کنونی) منتقل شد گفت: محل جدید با پرداخت ماهیانه مبلغ 150 تومان از ابراهیم صباغیان اجاره و در اختیار اداره کتابخانه عمومی قرار گرفت و سیدرضا علوی به عنوان دومین کتابدار در این محل معرفی و مشغول کار شد. شریفی افزود: همچنین محمدعلی تورچی به عنوان نخستین کارمند و کتابدار رسمی وزارت فرهنگ و هنر از دوم تیرماه سال 1347 در این کتابخانه مشغول کار شد.

تعداد کتابخانه و کتاب‌های موجود در تربت‌حیدریه کارشناس پژوهشی پیشین دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه نیز در خصوص کتاب‌های دانشگاهی این خطه گفت: مجموع کتاب‌های دانشگاهی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، دانشگاه فرهنگیان واحد شهید رجایی، دانشگاه علوم پزشکی و کتابخانه مرکزی دانشگاه دولتی 114 هزار جلد است. شریفی که سابقه مربیگری و معاونت پرورشی مدارس تربت‌حیدریه را نیز در کارنامه خود دارد افزود: نزدیک به 67 هزار جلد کتاب نیز در کتابخانه‌های آموزشگاهی وجود دارد که 60 هزار جلد در مدارس، نزدیک به چهار هزار جلد در کتابخانه پژوهشسرای دانش‌آموزی و سه هزار جلد نیز در کتابخانه کانون فرهنگی و تربیتی مدیریت آموزش و پرورش این شهرستان نگهداری می شود. وی مجموع کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های عمومی شهرستان تربت حیدریه را نیز 154 هزار جلد عنوان کرد و ادامه داد: از این تعداد 141 هزار جلد در 6 کتابخانه عمومی شهرستان نگهداری می شود.

کارشناس پیشین دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه گفت: از مجموع هفت کتابخانه عمومی شهرستان، چهار کتابخانه به نام‌های شهید بهشتی، کاشانی، عبداللهی و کتابخانه امام رضا (ع) وابسته به آستان قدس رضوی بیش از 13 هزار جلد از کتابها را در اختیار دارند و بقیه آن در بخش‌ها و مناطق شهرستان شامل کتابخانه استاد ذبیح‌الله صاحبکار در بخش کدکن، کتابخانه شهید آوینی در بایگ و کتابخانه نسر در جلگه رخ قرار دارد. وی افزود: علاوه بر این‌ها کتابخانه مجموعه حوزه علمیه تربت‌حیدریه شامل حوزه علمیه هراتی و مقیمی دارای 9 هزار و 500 جلد کتاب است که بیش از هزار جلد آن چاپ سنگی یا خطی با قدمت 150 تا 200 ساله است.

شریفی ادامه داد: این نسخه‌های سنگی بیشتر مربوط به علمای پیشین این خطه است که در ادوار گذشته در حوزه‌های علمیه شهرستان از جمله مدارس حاج شیخ یوسفعلی، مرحوم هراتی، فولاد و مقیمی تحصیل و تدریس داشتند و کتاب‌های شخصی خود را وقف مدارس علمی کرده بودند. وی گفت: مدارس علمیه معصومیه و علمیه بانوان ریحانه‌الرسول (ص) تربت‌حیدریه نیز به ترتیب هزار و 800 و 6 هزار جلد، مدرسه علمیه فولاد بیش از 2 هزار جلد کتاب تخصصی و کتابخانه مسجد مرحوم فولاد نیز نزدیک پنج هزار جلد کتاب در اختیار دارند. این کارشناس افزود: برخی دستگاه‌ها و نهادها هم که هم عمر انقلاب اسلامی هستند نظیر اداره تبلیغات اسلامی این خطه، در سال‌های اخیر نزدیک به 9 هزار جلد کتاب در اختیار داشتند که به مناسبت‌های گوناگون آنها را اهدا یا بیش از 6 هزار جلد را به مساجد روستایی واگذار کردند و اکنون تنها 2 هزار جلد کتاب در اختیار دارند.

پای صحبت قدیمی‌ترین دوست "یارمهربان" در تربت‌حیدریه

در خصوص نسل نخست کتاب و کتابداری در سال‌های گذشته کسی به فکر ثبت و ضبط اسناد و مدارک تاریخی برنیامد و امروز از آن نسل بزرگ و پرچمداران کتابداری در این خطه، تنها محمدعلی تورچی 75 ساله و محمدحسن نوری‌زاده 66 ساله در کنار ما هستند که نوری‌زاده در زمان تهیه گزارش به دلیل ابتلا به کرونا و بودن در فضای قرنطینه، فرصت شرکت در مصاحبه برایش فراهم نشد و تنها از داشته‌های ذهنی محمدعلی تورچی بهره‌مند شدیم. محمدعلی تورچی اهل تربت‌حیدریه، متولد سال 1324 و دارای تحصیلات دوم دبیرستان است. وی به خبرنگار ایرنا گفت: قدم نخست ایجاد کتابخانه عمومی در اول شهریور سال 1345 و با گذاشتن چند قفسه کتاب توسط رییس وقت اداره آموزش و پرورش تربت‌حیدریه در اتاقش برداشته شد. تورچی افزود: اما سنگ بنای ایجاد کتابخانه عمومی به مفهوم امروزی، به ابتدای سال 1347 باز می‌گردد که مسوولان وقت سه اتاق 12 متری در خیابان منصوری یا کاشانی کنونی اجاره کردند که 2 اتاق برای مطالعه و یک اتاق هم به عنوان مخزن با 6 قفسه به استعداد 213 جلد کتاب بود. وی ادامه داد: ابتدا در چارت سازمانی اداره کتابخانه عمومی تربت‌حیدریه، سه نفر شامل مسوول کتابخانه، کتابدار و سرایدار در نظر گرفته شده بود که من در آغاز و با حکم سرایدار با حقوق 150 تومان در ماه همکاری خود را آغاز کردم. تورچی گفت: 15 سال به عنوان سرایدار و کتابدار فعالیت خود را ادامه دادم و در نهایت حکم استخدامی من به عنوان مسوول امور دفتر، ذیحساب و حسابدار اداره صادر شد. وی به بیان خاطرات مرتبط با کتابخانه عمومی آن دوران پرداخت و افزود: سال 1347 محمدتقی مولایی از اهالی ارادان گرمسار و از تهران به کتابخانه عمومی شهرستان معرفی شد و همچنین سیدمحمد تقوی فدکی نخستین کتابدار کتابخانه عمومی تربت‌حیدریه است که بعد از گذراندن یک دوره 45 روزه در تیرماه 1348 موفق به اخذ گواهینامه کارآموزی کتابداری شد که به امضای علی حق‌ازلی مدیر دوره کارآموزی و جمشید بهروش مدیرکل وقت کتابخانه‌های وزارت فرهنگ و هنر کشور رسیده بود. تورچی ادامه داد: تقوی پیش از برگزاری این دوره در خدمت آموزش و پروش بود و پس از گذراندن دوره یاد شده، از آموزش و پرورش به کتابخانه عمومی این خطه منتقل و مشغول کار شد. پیشکسوت کتابداری تربت‌حیدریه گفت: بعد از مدتی و با تلاش سیدمحمد تقوی فدکی، قطعه زمینی برای ساخت کتابخانه در حاشیه شهرداری و جنب آتش‌نشانی کنونی خریداری شد اما بعد از احداث، ساختمان به اصرار به تملک شهرداری درآمد و اکنون در اختیار اداره راهنمایی و رانندگی است و مقرر شد به ازای آن، زمینی برای احداث کتابخانه در نبش خیابان فرمانداری و بانک کشاورزی کنونی واگذار شود. وی افزود: در نهایت زمینی در ضلع شمال غربی میدان شهدا و مقابل مسجد مهدیه به مساحت 400 مترمربع برای احداث کتابخانه اختصاص یافت و تا زمان اتمام کار، کتابخانه به ابتدای خیابان 28 متری (راشد یا شهید رجایی کنونی) منتقل شد. تورچی ادامه داد: سال 1352 بعد از احداث، کتابخانه عمومی فرهنگ در حاشیه میدان شهدا مستقر شد و در این سال ابوالقاسم عطاریان و زهرا کاظمی نیز به جمع کتابداران کتابخانه عمومی پیوستند، اما عطاریان به زودی به تهران منتقل و مدتی بعد شخصی با نام محمدرضا آشنایی از رشتخوار به تربت‌حیدریه منتقل شد. وی گفت: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تغییراتی در ساختار اداری، اجتماعی و فرهنگی و ضرورت استقرار دادسرا در شهرستان پیش آمد و به پیشنهاد خواجه پیری فرماندار و دادستان وقت، کتابخانه عمومی این خطه جای خود را به دادسرا داد و لذا در سال 1357 به ساختمانی 2 طبقه که مدتی به عنوان هتل در انتهای ضلع غربی باغ ملی قرار داشت، منتقل و با مبلغ ماهانه 2 هزار تومان اجاره بها مستقر شد. تورچی با بیان اینکه کتابخانه تا سال 58 در همین مکان مستقر بود افزود: بین سال‌های 58 تا 59 جنب هیات ابوالفضلی اتاقی از مرحوم مجتهدی به منظور احداث کتابخانه اجاره و کتابخانه که دلایلش برای من مشخص نیست از باغ ملی به این مکان منتقل شد، اما در سال 1360 محل کتابخانه دوباره به همان ساختمان باغ ملی انتقال یافت و تا پایان کار احداث کتابخانه در محل کنونی، در آنجا مستقر بود. وی با بیان اینکه کتابخانه عمومی تربت‌حیدریه سرانجام از سال 1367 به محل کنونی یعنی ضلع شمال شرقی باغ ملی و جنب تالار اندیشه و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهر منتقل شد و اکنون در این ساختمان قرار دارد، ادامه داد: پس از چندی با تصمیم انجمن کتابخانه‌های شهرستان، علوی به جمع کارکنان کتابخانه افزوده شد، اما وی سه ماه بیشتر در کتابخانه حضور نداشت. تورچی با بیان اینکه عطایی و محمدرضا آشنایی دیگر افرادی بودند که با عنوان کارمند رسمی "اداره ارشاد ملی" یا اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کنونی در کتابخانه عمومی تربت‌حیدریه مشغول خدمت شدند، گفت: با انتخاب محمدرضا آشنایی به عنوان دومین رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهرستان، محمدحسن نوری‌زاده از رشتخوار به کتابخانه عمومی تربت‌حیدریه منتقل شد. وی افزود: در سال‌های بعد، آشنایی در راستای توسعه و گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی، کتابخانه مرحوم عبدالهی را به جمع کتابخانه‌های عمومی این شهرستان اضافه کرد. تورچی ادامه داد: همچنین قطعه زمینی به مساحت 200 مترمربع از ضلع جنوب شرقی بوستان آیت‌الله کاشانی به کتابخانه اختصاص یافت که پس از احداث با همان نام راه‌اندازی شد.

شهرستان 225 هزار نفری تربت‌حیدریه در 150 کیلومتری جنوب غربی مشهد واقع است.

• تربت حیدریه
• نهاد کتابخانه های عمومی کشور
• کتاب
• کتابخوانی