وضعیت انتشارات علمی چقدر با اهداف 1404 هماهنگی دارد؟

به گزارش ایسنا، شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1390 نقشه جامع علمی کشور را تصویب و برای اجرا به سازمان‌های مسئول ابلاغ کرد.

در سند جامع علمی کشور با هدف ارتقای رتبه علمی کمی و کیفی ایران در منطقه، شاخص‌های هشت‌گانه‌ای برای ارزیابی وضعیت انتشارات علمی کشور ارائه شده است. شورای عالی عتف نیز آیین‌نامه اجرایی نظام پایش و ارزیابی علم و فناوری و نوآوری کشور را با هدف ارزیابی‌های شاخص‌های نقشه جامع علمی کشور تصویب کرده است.

با توجه به سال‌های کم باقی‌مانده تا سال 1404، پژوهشگران گروه علم‌سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در مطالعه‌ای مقطعی با استفاده از ابزارهای علم‌سنجی وضعیت انتشارات علمی کشور را در بازه زمانی پنج ساله (1392 تا 1396) مورد بررسی قرار دادند. المیرا جنوی، شیما مرادی و مهدی پاکزاد؛ پژوهشگرانی بودند که در این مطالعه همکاری داشتند.

برای انجام این مطالعه شاخص‌های انتشارات علمی از نقشه جامع علمی کشور استخراج شد. همچنین پژوهشگران اطلاعات مورد نیاز را از پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس، وب‌آوساینس، شاخص‌های ضروری علم (ESI)، سایمگو، گزارش‌های استنادی مجلات (JCR)، درگاه ملی آمار ایران، مرجع دانش سیویلیکا و موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی گردآوری کردند.

بررسی و مقایسه شاخص‌های نقشه جامع علمی کشور و شاخص‌های طرح پایش در زمینه انتشارات علمی نشان می‌دهد که هم‌پوشانی کاملی بین آن‌ها وجود ندارد و طرح پایش که در راستای اجرایی شدن راهبرد کلان یک نقشه جامع علمی کشور مصوب شده، نمی‌تواند پاسخگوی کامل شاخص‌های مطرح‌شده در آن باشد.

سرانه انتشار مقاله در ایران

سرانه انتشارات علمی یا تعداد مقالات در هر میلیون نفر جمعیت؛ از شاخص‌های مهم در نقشه جامع علمی کشور است که از تقسیم تعداد مقالات کشور بر جمعیت به دست می‌آید.

در نقشه جامع علمی کشور مقدار 800 مقاله به ازای هر میلیون نفر در افق 1404 هدف‌گذاری شده‌است. در بازه پنج ساله مورد بررسی تعداد مقالات ایران در پایگاه وب‌آوساینس از 31 هزار و 211 مقاله در سال 2013 به 51 هزار و 875 مقاله در سال 2017 افزایش داشته است. این روند افزایشی در پایگاه اسکوپوس نیز مشاهده می‌شود. به نحوی که تعداد مقالات از 41 هزار و 969 مقاله در سال 2013 به 54 هزار و 388 مقاله در سال 2017 رسیده است.

رشد تعداد مقالات علمی باعث شده که ایران در رتبه نخست تولید مقاله علمی در میان کشورهای منطقه قرار گیرد و از لحاظ کمیت برون‌دادهای پژوهشی در میان کشورهای حوزه خلیج فارس نقش رهبری را بازی کند.

در این بازه زمانی جمعیت کشور از 77.01 میلیون نفر در سال 1392 به 81.07 میلیون نفر در سال 1396 رسیده است. با توجه به برآورد مرکز آمار ایران برای جمعیت کشور در سال 1404 (88.35 میلیون نفر)، برای رسیده به هدف‌گذاری نقشه جامع علمی کشور (800 مقاله به ازای هر میلیون نفر)، تعداد مقالات کشور باید به 70 هزار و 680 مقاله در سال برسد. باتوجه به روندی تولید مقالات علمی در سال‌های گذشته، دست‌یابی به این هدف دور از انتظار به نظر نمی‌رسد.

میزان استنادات تولیدات علمی ایران در واحد انتشارات

شاخص میزان استنادات در واحد انتشارات یا میانگین تعداد استنادات به ازای هر مقاله از جمله شاخص‌های سنجش اثر استنادی است. مطابق با راهنمای ESI؛ این میزان با تقسیم تعداد کل استنادات دریافتی به تعداد کل مقالات کشور محاسبه می‌شود. این شاخص به نوعی نشان‌دهنده کیفیت مقالات کشور است.

میانگین استنادات مقالات ایران در بازه سال 2013 تا 2017، رشد اندکی داشته و به مقدار 4.34 رسیده است.

باتوجه به اینکه در نقشه جامع علمی کشور مقدار 15 برای میانگین استنادات به ازای انتشارات، در نظر گرفته شده است، دستیابی به این شاخص بعید به نظر می‌رسد.

سهم فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و حوزوی از مقالات بین‌المللی

شاخص نسبت فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و حوزوی به تعداد مقالات، از شاخص‌هایی که درصدد یافتن میزان بهره‌وری پژوهشی فارغ التحصیلات دانشگاهی و حوزوی است. در نقشه جامع علمی کشور، عدد 10 به عنوان هدف برای این شاخص در سال 1404 در نظر گرفته شده است. یعنی؛ باید به ازای هر 10 فارغ‌التحصیل دانشگاهی حداقل یک مقاله در نمایه‌های معتبر منتشر شود.

باتوجه به آمارهای منتشر شده از «موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی»، تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از 718 هزار و 801 نفر در سال 1392 به 798 هزار و 736 نفر در سال 1395 رسیده است.

در زمان گردآوری داده‌های این مطالعه، داده‌های مربوط به سال 1396 هنوز منتشر نشده‌بود و داده‌های تعداد فارغ‌التحصیلان حوزوی نیز در مرکز آمار و اطلاعات حوزه‌های علمیه در دسترس نبودند.

با افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، شاهد افزایش تعداد مقالات منتشرشده در نمایه‌های معتبر بین‌المللی هستیم. تعداد مقالات در پایگاه وب‌آوساینس از 31 هزار و 211 در سال 2013 به 51 هزار و 672 در سال 2016 رسیده است.

نسبت فارغ‌التحصیلان به تعداد مقالات در پایگاه وب‌آوساینس و اسکوپوس در سال 2013 به ترتیب 23 و 17 بوده است و این میزان در سال 2016 به ترتیب به 17 و 15 رسیده است.

به دلیل درصد رشد بالای تعداد مقالات، شاهد سیر نزولی نسبت فارغ‌التحصیلان به تعداد مقالات در نمایه های بین‌المللی و نزدیک شدن به مطلوب نقشه جامع علمی کشور هستیم.

یکی از شاخص‌های بهره‌وری پژوهشی، نسبت مقالات نمایه‌سازی‌شده در سطح بین‌المللی به تعداد اعضای هیئت‌علمی است. در نقشه جامع علمی کشور مقدار مطلوب این شاخص 0.4 برای سال 1404 در نظر گرفته شده است.

در بازه زمانی مورد مطالعه، تعداد اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های ایران 70 هزار و 635 نفر در سال 1392 بوده که این میزان در سال 1396 به 80 هزار و 313 نفر رسیده است.

با توجه به نرخ بالای رشد مقالات ایران در پایگاه‌های وب‌آوساینس و اسکوپوس، در این بازه زمانی نسبت مقالات به اعضای هیئت علمی همواره بیشتر از مقدار مطلوب این شاخص در افق 1404 بوده است. به همین دلیل به نظر می‌رسد که در نقشه جامع علمی کشور، هدف‌گذاری مناسبی برای این شاخص انجام نشده است.

مقالات راه یافته به همایش‌های معتبر بین المللی

این شاخص از جمله شاخص‌های مشترک بین نقشه جامع علمی کشور و طرح پایش است و به بررسی تعداد مقالات منتشرشده در همایش‌های معتبر علمی داخلی و خارجی می‌پردازد.

بررسی‌ها نشان داده که روند روبه‌رشد انتشار مقالات همایش‌های علمی نویسندگان ایرانی در سال‌های اخیر توقف‌یافته و با سیر نزولی تعداد مقالات همایش‌ها مواجه هستیم.

همچنین تعداد مقالات منتشرشده به زبان فارسی در پایگاه اسکوپوس در بازه پنج ساله اخیر، همواره سیر صعودی داشته و باعث بهبود جایگاه زبان فارسی و اخذ رتبه پانزدهمین زبان انتشار مقالات در این پایگاه شده‌است ولی در پایگاه وب‌آوساینس وضعیت زبان فارسی چندان مطلوب نیست.

شمار نشریات ایران با نمایه بین‌المللی معتبر

یکی از شاخص‌های مهم در زمینه زیرساخت پژوهش، تعداد نشریات با نمایه بین‌المللی معتبر است. در نقشه جامع علمی کشور، برای این شاخص تعداد 160 نشریه با ضریب تاثیر بیشتر از سه هدف‌گذاری شده‌است. این هدف‌گذاری نشان می‌دهد که هدف سیاست‌گذار، نشریات نمایه‌شده در پایگاه گزارش استنادی مجلات است.

در بررسی‌ها مشخص شد که هیچ‌کدام از نشریات ایرانی در بازه زمانی 2013 تا 2017 ضریب تاثیر بالاتر از سه نداشتند.

نتایج بررسی‌های این مطالعه نشان می‌دهد که عملکرد ایران در زمینه شاخص‌های کمی مرتبط با انتشارات علمی در بازه پنج ساله 2013 تا 2017، همواره رشد صعودی داشته است.

پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: به نظر می‌رسد که این رشد می‌تواند هدف‌گذاری نقشه جامع علمی کشور را برای شاخص‌های «تعداد مقالات در هر میلیون نفر»، «نسبت فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و حوزوی به مقالات نمایه‌سازی‌شده در نمایه‌های بین‌المللی» و «نسبت مقالات نمایه‌سازی‌شده در سطح بین‌المللی به تعداد اعضای هیئت‌علمی» در سال 1404 تحقق بخشد.

به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران در هدف‌گذاری شاخص «نسبت مقالات نمایه‌سازی‌شده در سطح بین‌المللی به تعداد اعضای هیئت‌علمی» دچار اشتباه شده‌اند؛ زیرا از زمان ابلاغ این نقشه جامع، مقدار این کمیت از وضعیت مطلوب در سال 1404 بیشتر بوده است.

در این مطالعه مشخص شد که در مورد شاخص‌هایی که از طریق سنجش اثر استنادی به بررسی کیفیت برون‌دادهای پژوهشی (مقالات، کتاب‌ها و...) می‌پردازند، وضعیت فعلی با وضعیت مطلوب شاخص فاصله چشم‌گیری دارد.

میزان استناد بالا به انتشارات علمی منتشرشده به عنوان نتیجه پژوهش، نشان‌دهنده هدفمندی و کیفیت پژوهش‌ها است. به گفته پژوهشگران این مطالعه: با توجه به وضعیت نامطلوب این شاخص، سیاست‌گذاری در جهت بهبود وضعیت این شاخص امری ضروری و مهم است. همچنین وضعیت نامطلوب این شاخص نشان از هدررفت بسیاری از منابع مالی و انسانی پژوهشی است و ضرورت توجه به بهبود این وضعیت را دو چندان می‌کند.

وضعیت ایران در شاخص تعداد مقالات همایش‌های معتبر در بازه زمانی مورد مطالعه روند نزولی داشته است. پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: با توجه به مشکلات ارزی به وجود آمده در سال 1397 و افزایش هزینه شرکت در همایش‌ها و عدم توجه و حمایت نهادها و سازمان‌ها نسبت به ضرورت حضور پژوهشگران در مجامع بین‌المللی به نظر می‌رسد که این روند نزولی در سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد.

پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: آیین‌نامه «نظام پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور» که با هدف ارزیابی شاخص‌های نقشه جامع علمی کشور ارائه شده است، ابزار مناسبی برای سنجش شاخص های نقشه جامع علمی کشور نیست و نیاز به بازنگری در شاخص‌های نظام پایش احساس می‌شود.

محققان گروه علم‌سنجی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با توجه به اهمیت موضوع مطالعات پیشنهاداتی را ارائه کرده‌اند:

- انجام اقدامات لازم جهت اصلاح و ویرایش شاخص‌های آیین‌نامه نظام پایش و ارزیابی علم، فن‌آوری و نوآوری کشور جهت هم‌راستایی سیاست‌های وضع‌شده با اسناد بالادستی؛

- گسترش و بهبود تعاملات بین‌المللی و حمایت‌های بیشتر حقوقی و ارزی از پژوهشگران جهت شرکت در همایش‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی و برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی هدفمند در این خصوص؛

- گسترش زیرساخت‌های لازم برای افزایش تعداد نشریات فارسی نمایه‌شده در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی و نیز انتشار کتب علمی برای ارتقای جایگاه علمی ایران و زبان فارسی؛

- بررسی و مطالعه دلایل توسعه نا متوازن کیفیت و کمیت برون‌داده‌های پژوهشی ایران.

یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «ارزیابی وضعیت انتشارات علمی ایران بر مبنای نقشه جامع علمی کشور» در دوفصل‌نامه «پژوهش‌نامه علم‌سنجی» دانشگاه شاهد منتشر شده است.

انتهای پیام