وضعیت قرمز / مروری بر نقش رادیو در ایران در بحبوحه جنگ جهانی دوم

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو - فاطمه قربانی رضوان؛ مقدمات تاسیس رادیو در ایران چند ماه قبل از اردیبهشت 1319 آغاز شده بود. محتوای برنامه‌ها اعم از اخبار داخلی، اخبار خارجی به زبان‌های مختلف همچون زبان‌های عربی، فرانسه، روسی، انگلیسی و آلمانی و ساعت پخش برنامه‌ها پیش بینی شده بود. براساس آنچه پیش بینی شده بود، رادیو طی مراسمی رسمی در مرکز فرستنده بی سیم قصر قاجار در ساعت 19 روز چهارشنبه 14 اردیبهشت 1319 به وسیله محمدرضا پهلوی افتتاح شد.

یک سال ابتدایی حضور رسمی رادیو در ایران این رسانه از لحاظ فنی دچار مشکلاتی بود. مسئولان با اتخاذ شیوه‌هایی همچون استخدام نویسندگان و مترجمان متبحر سعی در ارتقاء محتوای برنامه‌ها کردند. آن‌ها با استخدام استادان به نام در زمینه زبان فارسی، گویندگی و موسیقی از ترجمه اشتباه متون به فارسی جلوگیری کردند و سبب شدند تا گویندگان برای اجرای صحیح متن و ادای درست کلمات بیش از پیش تمرین کنند.

در دومین سال فعالیت رادیو تغییراتی در محتوای برنامه‌ها اتخاذ شد. به دستور نخست وزیر، وزارت فرهنگ با کمک صاحب نظران درصد محتوای مرتبط با گفتار‌های تاریخی فرهنگی جدید را برای رادیو تهیه کرد. گفتار‌هایی در زمینه تاریخی، جغرافیایی، خانه داری، ورزشی و گفتار ادبی. در تغییرات اتخاذ شده این دوران، رادیو در ایران نیز تحت تاثیر جنگ جهانی دوم بود.

فشار دولت‌های خارجی و شرایط جنگی پخش برنامه‌ها را دچار اختلال کرد. آنچه به عنوان اخبار جنگ جهانی دوم تلقی می‌شد دیگر از رادیو پخش نگردید. آلمان و انگلیس در این دوران از ارائه تجهیزات رادیویی که ایران به آن‌ها سفارش داده بود اجتناب کردند. از نمونه جنگ رسانه‌ای در این دوران می‌توان به موردی نظیر آشکار کردن جو سانسور اخبار از سوی دولت انگلیس اشاره کرد.

با آنکه ایران در جنگ اعلام بی طرفی کرده بود، با ورود نیرو‌های نظامی انگلیس و شوروی روبه رو گردید. خبر ورود نظامیان انگلیسی به مردم اعلام نشد تا آنجا که به علت شرایط نامساعد پیش امده روز سوم شهریور به شکلی کاملا جزئی رادیو پس از چندین روز به آن اشاره کرد. با این همه روز چهارم و پنجم شهریور مانند روز‌های پیش اخبار دولت باز هم با رعایت بی طرفی به وسیله رادیو منتشر شد، مثل اینکه هیچ حادثه‌ای در مملکت بروز نکرده است.

سانسور اخبار در شرایطی که کشور اشغال شده بود معنایی جز حفظ بی خبری مردم و انتشار اخبار خارجی و نه داخل کشور و وضعیت نابسامان ارتش رضاشاه نداشت. با استعفای علی منصور و روی کار آمدن محمدعلی فروغی سیاست سانسور اخبار همچنان حفظ شد. در این شرایط رادیو بی بی سی که از لندن و دهلی به فارسی پخش می‌شد از مردم ایران حمایت می‌کرد و رضاشاه را محکوم و مقصر اوضاع پیش آمده دانست. حجم بالای تبلیغات رادیوی علیه رضاشاه سبب شد که او در نظر مردم شکست خورده معرفی گردد.

با خروج رضاشاه از کشور و به حکومت رسیدن فرزند او اتفاقات جدیدی رخ داد. در 9 بهمن 1320 ایران با امضاء پیمان اتحاد با انگلیس و شوروی در جبهه متخاصمین آلمان درآمد. در این دوران سانسور‌ها حتی از قبل نیز بیشتر گردد و مردم باز هم از دسترسی به اخبار و اطلاعات محروم ماندند. در این شرایط بود که مردم به علت عدم دسترسی به اخبار داخلی، به اخبار بخش فارسی رادیو آلمان که روزانه سه نوبت پخش می‌شد روی آوردند. دسترسی به رادیو‌های بیگانه، نمایندگان سیاسی انگلیس را خشمگین کرده و سبب گردید در مرحله اول کلیه‌ی رادیو‌های اتومبیل و اتوبوس‌ها و بعد رادیو‌های موجود در اماکن عمومی جمع آوری شود.

اقدامات انگلیس در محدود کردن اطلاعات و جمع آوری رادیو‌ها به این محدود نشد. در سال 1322 هفته‌ای دو بار رادیو تهران میزلان اولیای ارتش انگلیس بود. آن‌ها در این برنامه به پخش موسیقی برای سربازان انگلیسی مقیم ایران و گا‌ها به ارسال پیام‌های شخصی به انگلیس می‌پرداختند. ارتش امریکا و شوروی نیز پس از انگلیس این درخواست را اعلام و عملی کردند. تدریس زبان خارجی در رادیو دیگر برنامه‌ی کشور‌های همچون انگلیس و شوروی در ایران بود و مدت‌ها این برناممه عملیاتی و پخش گردید.

با ظهور نشانه‌های سقوط ارتش آلمان نشانه‌های تفرقه نیز میان متفقین آشکار شد. در 18 اردیبهشت 1324 با خودکشی هیتلر و تسلیم آلمان عملا جنگ جهانی دوم نیز پایان یافت. استفاده بی رویه اشغالگران انگلیسی از فرستنده رادیو تهران در طول جنگ انقدر زیاد بود که علی اصغر حکمت وزیر امور خارجه وقت در این بار می‌نویسد: «.. دستگاه رادیوی ایران در نتیجه پیش آمد جنگ و حوادث ایران و استفاده زیاد خارجیان از این دستگاه، فرسوده شده و امروز به حالی افتاده که نه تنها در غالب کشور‌های خارجه صدای آن شنیده نمی‌شود بلکه پاره‌ای از استان‌ها و شهرستان‌ها هم شکایات زیاد شده است؛ بنابراین جا دارد که توجه مخصوص به عمل امده و اعتبارات لازمه برای اصلاح و تکمیل دستگاه عفلی و حتی خریداری دستگاه جدید قوی صادر شود.»

در سال 1329 اقداماتی جهت بهبود وضعیت تهیه تجهیزات رادیویی در سراسر کشور صورت گرفت، اما به علت کمبود بودجه توفیق خاصی نیافت. در این دوران برای تامین فرستنده برای شهرستان‌ها استفاده از امکانات ارتش پیشنهاد گردید. از آنجا که ارتش برای مقاصد نظامی از فرستنده‌ها استفاده می‌کرد، دولت از این امکانات برای دریافت صدای رادیو تهران در مناطقی که امکان خرید تجهیزات فرستنده وجود نداشت استفاده کرد. با این حال توسعه اصلی رادیو در دهه‌های 1330 و 1340 با کمک‌های خارجی مخصوصا آمریکایی‌ها روی داد.