وقتی بلایای طبیعی دیگر طبیعی نیست

به گزارش مشرق، آسمان خوزستان خاکستری است، هورالعظیم می‌سوزد و دود آن تا کیلومترها در اهواز، حمیدیه و هویزه گسترده شده است، در شرق کشور گرد و غبار از مرزهای شرقی تا سیستان و بلوچستان دیده می‌شود و در دشت‌های مرکزی، زمین آرام آرام فرو می‌نشیند، همزمان وارونگی دما و آلودگی شدید هوا در نیمه دوم سال، کلانشهرهایی همچون تهران، اصفهان، تبریز و مشهد را با بحران تنفسی مواجه می کند، از سوی دیگر مدام شنیده می شود که فلان تالاب خشک شده، رودخانه ای که تا پیش از این پرآب بود اکنون در انتظار یک قطره آب است، جنگل های هیرکانی که گنجینه ارزرشمند نه تنها کشور بلکه زمین است در حال از بین رفتن هستند، شتاب یوزپلنگ آسیایی برای ادامه زندگی کند شده و اگر دست نجنبانیم منقرض خواهد شد.

این‌ها دیگر رخدادهای پراکنده نیستند، بلکه نشانه‌های یک روند نگران‌کننده از کاهش تاب‌آوری اقلیمی و محیطی کشور هستند که نشان می دهد توان اکولوژیک به پایان رسیده و با کوچک ترین تلنگر فریاد طبیعت به هوا بلند می شود، تداوم این پدیده ها آنهم هر سال با شدت بیشتری نسبت به سال گذشته جای نگرانی دارد، باید به فکر چاره بود تا زمین همچنان محل زیست مناسبی برای ما و فرزندانمان باشد.

کارشناسان و متخصصان همواره تاکید می کنند که محیط زیست مقوله ای جهانی و فراگیر است یعنی اگر در گوشه ای از دنیا اتفاقی بیفتد حتما به مرور اثر آن در گوشه دیگر دنیا احساس می شود بنابراین برای حفظ محیط‌زیست همه کشورها باید در یک ید واحد در کنار همدیگر کمک کنند تا آثار تخریبی فعالیت های انسانی بر محیط زیست کاهش یابد.

در کنار اینها اما همواره در گوشه و کنار دنیا شاهد بروز برخی بلایای طبیعی هستیم، بروز توفان های سهمگین، سیل و باران های سیل آسا در نقاط مختلف دنیا زیاد شنیده می شود، ایران هم به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در معرض بلایای طبیعی متعددی از جمله زلزله، سیل، خشکسالی و رانش زمین قرار دارد، در سال‌های اخیر، سازمان مدیریت بحران کشور و نهادهای مرتبط تلاش‌هایی در زمینه آموزش عمومی، ارتقای ایمنی زیرساخت‌ها و توسعه سامانه‌های هشدار سریع انجام داده‌اند اما با توجه به موقعیت کشور به نظر می رسد این اقدامات کافی نیست و باید فعالیت ها با جدیت بیشتری دنبال شوند.

اما مساله اینجاست که بروز این بلایا از روند طبیعی خارج شده و قالب غیر طبیعی گرفته است، با توجه به اهمیت این موضوع، سازمان ملل متحد روز 13 اکتبر را به عنوان روز جهانی کاهش خطر بلایا (International Day for Disaster Risk Reduction) نامگذاری کرده است، این روز با هدف افزایش آگاهی عمومی، تقویت تاب‌آوری جوامع و ترویج اقدامات پیشگیرانه در برابر بلایای طبیعی و انسانی تعیین شده است، با توجه به افزایش فراوانی و شدت بلایا در دهه‌های اخیر، اهمیت این روز بیش از پیش احساس می‌شود.

سال 1989 بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصمیم گرفت یک روز جهانی برای کاهش خطر بلایا اختصاص دهد، هدف اولیه ترویج فرهنگ جهانی پیشگیری و آمادگی در برابر بلایا بود، در سال 2009، نام این روز به «روز جهانی کاهش خطر بلایا» تغییر یافت تا دامنه آن از بلایای طبیعی به بلایای انسانی نیز گسترش یابد، در سال 2015، چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا در کنفرانس جهانی سندای ژاپن تصویب شد، این چارچوب به عنوان نقشه راه جهانی تا سال 2030 شناخته می‌شود و شامل هفت هدف کلیدی برای کاهش اثرات بلایا است.

چارچوب سندای برای کاهش خطرپذیری بلایا 2015-2030 (که به اختصار چارچوب سندای یا Sendai Framework نیز نامیده می‌شود) اولین توافق مهم پس از سند توسعه 2015 است که اقدامات مشخصی را برای محافظت از دستاوردهای توسعه در برابر ریسک حوادث به کشورهای عضو ارائه می‌دهد، چارچوب سندای به دنبال سومین کنفرانس جهانی سازمان ملل در سال 2015 در زمینه کاهش خطر بلایا (WCDRR) توسط مجمع عمومی سازمان ملل تأیید شد.

روز جهانی کاهش خطر بلایا اهداف مختلفی را دنبال می کند که از جمله آنها ارتقای آگاهی عمومی درباره خطرات بلایا و راه‌های مقابله با آن‌ها، تشویق دولت‌ها به تدوین سیاست‌های ملی و محلی برای کاهش خطر، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، ارتقای تاب‌آوری زیرساخت‌های حیاتی مانند بیمارستان‌ها، مدارس و مراکز خدماتی و توسعه سیستم‌های هشدار سریع و مدیریت بحران است.

برای این روز مانند بیشتر روزهای جهانی به فراخور شرایط یک شعار تعیین می شود که شعار امسال روز جهانی کاهش خطر بلایا سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری، نه برای فاجعه انتخاب شده است، این شعار بر اهمیت آموزش، آگاهی‌بخشی و مشارکت اجتماعی در کاهش اثرات بلایا تأکید دارد، تمرکز ویژه‌ای بر نقش جوانان، زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر در برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات پیشگیرانه وجود دارد.

روز جهانی کاهش خطر بلایا فرصتی است برای بازنگری در سیاست‌ها، ارتقای آگاهی عمومی و تقویت همکاری‌های ملی و بین‌المللی، با توجه به تغییرات اقلیمی و افزایش بلایای طبیعی، سرمایه‌گذاری در پیشگیری و آمادگی نه تنها جان انسان‌ها را نجات می‌دهد، بلکه از خسارات اقتصادی و اجتماعی گسترده جلوگیری می‌کند.

پژوهشگر و متخصص محیط زیست دراین باره گفت: ایران از معدود کشورهایی است که تقریبا با همه انواع بلایا روبرو شده است، از زلزله و سیل گرفته تا خشکسالی، فرونشست زمین و گرد و غبار، از 50 نوع بلای طبیعی شناخته شده در جهان، نزدیک به 30 تا 33 مورد تاکنون در ایران تجربه شده است، این تنوع بلایا تاب‌آوری کشور را کاهش داده و ضرورت مدیریت ریسک بلایا را بیش از هر زمان دیگری نشان می‌دهد.

ایرج حشمتی افزود: روز جهانی کاهش خطر بلایا فرصتی است برای یادآوری یک اصل بنیادین که بلایا طبیعی نیستند بلکه محصول تصمیم‌های انسانی و ضعف در مدیریت منابع‌اند، گزارش ارزیابی جهانی کاهش خطر بلایا 2025 نشان می‌دهد که هزینه‌های مستقیم بلایا سالانه حدود 202 میلیارد دلار و هزینه واقعی شامل پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی به 2.3 تریلیون دلار می‌رسد، با وجود این، سهم سرمایه‌گذاری در پیشگیری کمتر از پنج درصد است، شعار امسال نیز این است «سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری، نه برای فاجعه» یک دلار سرمایه‌گذاری در پیشگیری می‌تواند تا هفت دلار از خسارت‌های آینده جلوگیری کند.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: ایران در سال‌های اخیر بلایای طبیعی متعددی را تجربه کرده است، اما بسیاری از فرصت‌ها برای پیشگیری و کاهش خسارت‌ها به‌طور کامل استفاده نشده‌اند، سیل سال 1398 حدود 19 میلیون نفر را به طور مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر قرار داد، بخشی از خسارت‌ها ناشی از ساخت‌وساز در حاشیه رودخانه‌ها، مدیریت ناکافی منابع آب و تغییر کاربری زمین‌ها بود که شدت سیل را افزایش داد، به طور کلی بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی و کم‌توجهی به ظرفیت محیط زیست تاب‌آوری کشور را کاهش داده و پیامدهای بلایای طبیعی را تشدید کرده است، توسعه پایدار زمانی موفق است که هم به نیازهای مردم پاسخ دهد و هم طبیعت را حفظ کند.

حشمتی اظهار کرد: تاب‌آوری کشور تنها به مدیریت بلایای طبیعی محدود نمی‌شود؛ تصمیم‌های توسعه‌ای گذشته نقش کلیدی در تشدید بحران‌ها داشته‌اند، در دهه‌های اخیر، برخی فعالیت‌های توسعه‌ای بدون ارزیابی دقیق ظرفیت محیط‌زیست و اکوسیستم‌ها انجام شده است؛ تغییر کاربری زمین‌ها، بهره‌برداری بیش از ظرفیت منابع آب و خاک، بارگذاری بیش از توان تالاب‌ها و رودخانه‌ها و مدیریت ناپایدار جنگل‌ها و منابع طبیعی، همگی باعث شده‌اند توان اکوسیستم‌ها برای بازسازی و مقابله با بلایا کاهش یابد و جوامع انسانی آسیب‌پذیرتر شوند.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: بسیاری از سیلاب‌ها، فرونشست زمین، خشک شدن تالاب‌ها و کاهش کیفیت منابع آب و خاک، میوه تصمیم‌های توسعه‌ای غیر خردمندانه گذشته است، تاب‌آوری محیطی مستلزم هماهنگی بین توسعه انسانی و ظرفیت اکولوژیک است، سیاست‌گذاری و بهره‌برداری باید به گونه‌ای انجام شود که فشار بر اکوسیستم‌ها از حد توانشان فراتر نرود و طبیعت توان بازیابی داشته باشد.

وی ادامه داد: بلایا به‌طور مساوی آسیب نمی‌زنند، اقشار کم‌درآمد، مناطق حاشیه‌نشین و جوامع روستایی بیشترین خسارت را می‌بینند، تاب‌آوری پیش از هر چیز، مسئله‌ای اجتماعی و عدالت‌محور است و مشارکت جامعه محلی، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی در تصمیم‌گیری، کلید پایداری سیاست‌های پیشگیرانه به شمار می‌رود.

وی گفت: تبصره 11 بودجه 1404 با شعار حمایت از تاب‌آوری تدوین شد، اما از مجموع بیش از 540 هزار میلیارد ریال اعتبار، تنها بخش کوچکی به محیط‌زیست اختصاص یافته است، در حالی که بحران‌هایی چون فرونشست زمین، آتش‌سوزی جنگل‌ها و خشکسالی میلیون‌ها ایرانی را تحت تأثیر قرار داده‌اند، سهم سازمان‌های متولی محیط‌زیست کمتر از 2 درصد است.

حشمتی افزود: چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا، سندی بین‌المللی است که در سال 2015 تصویب شد و نقشه راه جهانی برای پیشگیری و تاب‌آوری در برابر بلایا محسوب می‌شود، این چارچوب دولت‌ها را مسئول اصلی می‌داند اما تأکید می‌کند تحقق تاب‌آوری بدون مشارکت جامعه محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد، دانشگاه‌ها، بخش خصوصی، رسانه‌ها و استانداری‌ها و فرمانداری‌ها ممکن نیست، تاب‌آوری واقعی زمانی شکل می‌گیرد که تصمیم‌گیری‌ها مشارکتی، توزیع‌شده و شفاف باشد.

وی گفت: روز جهانی کاهش خطر بلایا یادآور این حقیقت است که بلایا محصول طبیعت نیستند، حاصل رفتار ما با طبیعت‌اند، هر درخت قطع‌شده، هر تالاب خشک‌شده و هر زمین بی‌محابا ساخته شده، بذر یک فاجعه در آینده است، برای تقویت تاب‌آوری و کاهش خطر بلایا، تصمیم‌ها باید با رویکرد علمی، مشارکتی و راهبردی اتخاذ شوند، بازنگری در توسعه مناطق حساس، اقدامات جبرانی برای بهره‌برداری‌های گذشته، استفاده بهینه از منابع آب و انرژی و اجرای الگوهای کشاورزی و طبیعت‌محور، هم توسعه و نیازهای انسانی را تأمین می‌کند و هم حفاظت از اکوسیستم‌ها را تضمین می‌کند.

وی تاکید کرد: آینده امن، نتیجه تصمیم‌های امروز ماست؛ سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری، سرمایه‌گذاری برای زندگی است.