وقتی "قربان" فرصتی برای قربانی کدورت‌ها می‌شود / تجلی سنت‌های عید بندگی در مهد همدلی

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از عصرهامون؛ کهن دیار سیوستان و بلوچستان به عنوان پهناورترین استان ایران دارای 26 شهرستان و هزاران روستاست که در هر کدام نیز قومیت های متعددی با خرده فرهنگ های متفاوت بود و باش دارند و هم مرز بودن با کشورهای افغانستان و پاکستان در مرز خشکی و عمان و کشورهای حوزه خلیج در مرز دریای مکران؛ در کنار اقلیم و جغرافیای متنوع و چهار فصل؛ حوزه فرهنگی متنوعی را ساخته است که در طول هزارن سال با تاریخ و تمدن کهن تاثیرات شگرفی بر تمدن های مجاور گذاشته و تغییراتی را نیز به وجود آورده است.

چیزی که به این رنگین کمان میراث فرهنگی و میراث طبیعی وجه ای خاص می بخشد، تنوع قومیتی است از سیستانی و بلوچستانی گرفته تا براهویی، افغانی، ازبک، سیک، بیرجندی، خراسانی، یزدی، کرمانی و... که در اوج تفاوت مذهبی و تنوع فرهنگی سالیان سال است درگذر از رویدادهای مختلف با وحدت کامل، فرهنگ اصیل خود را صیانت کرده و اعتقادات و مناسک دینی را نیز جامه عمل پوشانده اند. یکی از اعیاد بزرگ دینی در جامعه اسلام عید قربان یا عید اثبات بندگی و سربلندی از آزمایش الهی است که به برکت این عید مسلمانان در طول تاریخ اسلام متناسب با اقلیم و فرهنگ و قومیت های مختلف در فصول و آب و هوایی متفاوت، انواع خرده فرهنگ ها را به نمایش گذاشته اند و بر اساس فرامین الهی و دستورات و پیام های بزرگان دین این مناسک را انجام می دادند که اکنون همچون گوهری گرانبها بر ما رسیده است و ما نیز ضمن معرفی و صیانت از آن، بخش هایی از آنرا برای نسل های جوانتر بازگو می کنیم و برای آیندگان به ارمغان می گذاریم. خطه ای با فرهنگ و تمدن و آداب خاص محمد علی ابراهیمی، پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی در گفت و گو با خبرنگار ما در این باره بیان کرد: سیستان و بلوچستان خطه‌ای از ایران است که فرهنگ و تمدن آن بسیار با قدمت بوده و به تبع آن آداب و رسوم اش نیز بسیار خاص و قابل توجه است. وی ادامه داد: نکته مهم در تاریخ بررسی مراسم هایی چون عید قربان، موضوع گاهشماری و تقویم محلی است که در این استان مردمان با دانش و فرهنگمدار از گذشته های دور با گاهشماری و نجوم و علم تعیین وقت آشنایی داشته اند، حتی بزرگانی در علم نجوم و ریاضی از این دیار رشد و نمو داشته و در تاریخ علم گاهشماری تاثیرگذار بوده اند، مردمان سیستان و بلوچستان با ورود دین اسلام هر چند با توجه گفته های بزرگان دین بیشتر این مراسم ها را باجان و دل فراگرفته اند، فرهنگ سنتی و تمدن عظیم خود را نیز رنگ و بوی اسلامی و ولایی داده اند. به گفته این کارشناس، با وجود اینکه تاریخ قربانی کردن به زمان پیدایش انسان باز می‌گردد، اما برای ما مسلمین و حجاج بیت الله حرام عید قربان در حقیقت همان روزی است که ابراهیم خلیل الله در انجام دستور الهی نوجوان جگر گوشه خود را آماده قربانی شدن در راه حق تعالی کرده بود. عید قربان در بین مردم سیستان و بلوچستان وی افزود: مردم بلوچ عید قربان را مزنین ایید یعنی عید بزرگ می خوانند و در مناطق سیستان آن را عید حاجیان می نامند. بر همین اساس به مدت سه روز با حضور در منازل بزرگان، سران و ریش سفیدان طوایف به جشن و شادی می‌پردازند. این قوم در روز عید قربان به بهترین شکل در جامعه ظاهر می‌شوند. زن و مرد و پیر و جوان خود را به زیباترین لباس و زیورآلات می‌آرایند. ابراهیمی اظهار کرد: آنها پس از اقامه نماز عید در صبح روز قربان، در منازل خود کار ذبح قربانی را انجام می دهند. گوشت حاصل از قربانی در بسته بندی‌های مختلف برای فقرا، نیازمندان و نیز بخشی از آن برای اقوام و فامیل در نظر گرفته می‌شود و هر خانواده به اندازه طعام یک روز خود از آن بر می‌دارد. همچنین حنابندان، صله رحم، دید و بازدید و حلالیت طلبیدن از شاخص‌ترین آداب و رسوم آنها در این روز است. وی با بیان این که پخت کلوچه محلی از جمله آداب و برنامه‌های قبل از عید سعید قربان به شمار می رود، اذعان کرد: روز عید قربان پس از خواندن 2 رکعت نماز عید با خواندن دعای لبیک اللهم لک لبیک، قربانی را انجام می دهند. خواندن دعای ذبح قربانی که در سوره انعام آیه های 79، 162 و 163 آمده از دیگر اعمال این روز برای ذبح قربانی است. فرد ذبح کننده در حالی که قربانی را رو به طرف قبله خوابانده و 2 تن دست و پای آن را گرفته است، سر می برد و در مسیر جاری شدن خون چاله ای می کنند که خون به درون آن هدایت شود، زیرا عقیده دارند که قربانی حضرت ابراهیم (ع) است و تغذیه حیوانات نجس نباید شود. از این رو حتی خون و تمام اعضای حرام آن و استخوان ها را پس از مصرف زیر خاک دفن می کنند. این پژوهشگر گفت: مردم مسلمان استان مانند هر منطقه دیگری از ایران با آداب و رسوم ویژه خود این روز بزرگ را جشن می گیرند، به گونه ای که در برخی مناطق استان از سه روز قبل به استقبال عید قربان می روند و مقدمات آن را آماده می کنند. زنان هم از ماه ها قبل دوخت و دوز لباس های خود را که سوزن دوزی، خامه دوزی و... آن زمان بر است، آغاز می کنند تا بتوانند روز عید لباسی نو بر تن داشته باشند و در مهمانی ها و جشن های این ایام از آن استفاده کنند، خیلی ها هم با خرید زیور آلات جدید به استقبال این عید می روند. آیین حنابندان؛ رسم زیبای عید قربان به گفته وی، در سیستان و بلوچستان یکی از سوغاتی های مهم مردم حناست که در خود منطقه و اطراف شهرستان خاش کشت و تولید می شود و از گذشته های دور ماده اصلی در مراسم برای آرایش عروس و بانوان همچنین به عنوان یک نوع گیاه دارویی مورد استفاده مردان و زنان بوده و است، بنابراین یکی از زیباترین رسومی که در میان آداب و رسوم مردم استان از گذشته های دور پابرجا مانده آیین حنابندان شب قبل از عید است، در این شب زنان و دختران با بستن حنا بر روی دست و پای خود توسط دختران خوش ذوق و ماهر این دیار و با نقشه هایی که در بازار موجود است، نقش های مختلفی بر دست و پای خود طراحی می کنند. ابراهیمی افزود: طرح های مورد استفاده در این مراسم که بر دست و پای بانوان بلوچ نقش می بندد، الهام گرفته از همان طرح هنر سوزن دوزی و برگرفته از فکر و خیال دختران این دیار است که در قرن های گذشته سینه به سینه و نسل به نسل از مادران به دخترانشان رسیده و همچنان ماندگار است و آن را با خوشحالی و انگیزه خاصی انجام می دهند. وی ادامه داد: سه روز پیش از عید قربان، مردم استان به پیشواز عید می روند و زنان در برگزاری آیین های مختلف نقش کلیدی ایفا می کنند، آن ها با نزدیک شدن عید، خانه را آراسته و خود را برای میزبانی خویشاوندان و اقوام نزدیک و دور آماده می کنند. می توان پیش از عید، بوی عطر آگین آن را در کوچه پس کوچه های شهرها و روستاهای مختلف استان احساس کرد و مردم با شور و خوشحالی خاصی خود را برای برگزاری آیین ها و آداب و رسوم خاص این منطقه آماده می کنند. برپایی مراسم آرزوکه با عطر سوچکی این کارشناس بیان کرد: یکی از سنت های دیرپای استان رسم دورهمی های کاری بوده که در استان به مراسم آرزوکه شهره است، در این مراسم بانوان گردهم برای تهیه مقدمات عید از جمله تهیه لباس - تهیه شیرینی جات و تنقلات عید همکاری دارند، خوشبوسازی منازل و مساجد نیز شب قبل از عید قربان یا صبح اول روز عید توسط خانم ها انجام می شود به گونه ای که آن ها با استفاده از ماده رنگی به نام سوچکی یا دودنی که در بازارهای سنتی یافت می شود و دود دادن آن، فضای منزل را عطرآگین می کنند. وی تاکید کرد: در روزهای قبل از عید قربان، مراکز خرید و فروشگاه ها و بازارها در شهرهای استان مملو از جمعیت می شود و خیلی ها هم از روستاها به بازارهای شهر مراجعه و با خرید شیرینی، میوه و لباس نو خود را برای استقبال از عید قربان آماده می کنند. بانوان سیستانی و بلوچ از روزها و حتی هفته های قبل از فرا رسیدن عید برای دوخت لباس های نو و خرید زیور آلات جدید اقدام و خود را برای برپایی این جشن بزرگ آماده می کنند. فرصتی برای پایان دادن به کدورت ها به گفته ابراهیمی، در روز عید قربان نیز مردم سیستان و بلوچستان با پوشیدن لباس نو این روز را آغاز و همچون آیین استقبال از بهار و نوروز، اعضای خانواده پس از استحمام و پوشیدن لباس نو دوش به دوش هم به سوی مساجد و عیدگاه ها حرکت می کنند تا فریضه نماز عید را به جا بیاورند. پس از اقامه نماز عید قربان نمازگزاران در محل عیدگاه با در آغوش گرفتن یکدیگر و تبریک عید از هم طلب حلالیت می کنند و این عید بزرگ را فرصت بسیار مناسبی می دانند تا کدورت و اختلاف های گذشته را به فراموشی بسپارند و با در آغوش کشیدن هم بار دیگر پیمان صلح، دوستی، برابری و برادری ببندند. وی افزود: طلب بخشش و حلایت طلبیدن در روز عید را می توان از آداب پسندیده و قدیمی مردم بلوچ دانست که به مدت سه روز در دیدار با اقوام و آشنایان ادامه دارد و پس از آن در دیدار با دوستان و همسایه ها تکرار می شود، به گونه ای که همزمان با فرارسیدن عید قربان همه ساله مردم استان شاهد افزایش تعداد مراسم صلح و سازش در میان اقوام و طوایف درگیر و دارای اختلاف منطقه هستند و بسیاری از کینه ها و دشمنی ها جای خود را به صلح و دوستی می دهد. خوشبختی، ایجاد عشق و علاقه؛ حاصل ازدواج در اعیاد اسلامی  این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی اظهار کرد: مردم استان برای هر عید و مراسمی غذا و شیرینی منحصر به خود را دارند و بر همین اساس در روز عید قربان نیز به طور معمول بانوان غذاهای محلی و خوشمزه از جمله قاتق، بت گوشت، نان پراته، تنورچه، داغی و تباهگ و شیرینی های محلی از جمله کلوچه و قلیفی می پزند. بسیاری از دخترها و پسرهای جوان تلاش می کنند تا مراسم ازدواجشان را همزمان با این عید فرخنده جشن بگیرند یا آن دسته از زوجین که در مرحله نامزدی هستند، پسر برای خانواده عروس بخشی از قربانی را تحفه می برد، مردم این منطقه معتقدند ازدواج در اعیاد اسلامی موجب خوشبختی و ایجاد عشق و علاقه در میان زوجین می شود. وی با اشاره به این که قربانی کردن گوسفند، یک سنت حسنه موکد در میان مسلمانان است، گفت: قربانی حیوانات را می توان رسمی دانست که در فرهنگ مردم سیستان و بلوچستان در مناسبت های مذهبی و غیرمذهبی جایگاه ویژه ای دارد و در ادوار مختلف تاریخی در استان رایج بوده است، ولی در روز عید قربان به صورت ویژه بیشتر مردم این دیار با الگوگیری از اقدام حضرت ابراهیم (ع) این سنت پسندیده را به جای می آورند. آن ها معتقد هستند که این سنت حسنه، فقط به حاجیان اختصاص ندارد و همه افرادی که بضاعت مالی دارند در اندازه توان خود بز، گوسفند، گاو یا شتر ذبح و آن را در میان خانواده های کم بضاعت و همسایگان و نزدیکان توزیع می کنند، آن هایی هم که توانایی مالی بیشتری دارند یا بزرگ طایفه هستند با جمع کردن اقوام و بستگان کم بضاعت خود آن ها را در مصرف گوشت قربانی و جشن و شادی خود شریک می کنند. فرصتی برای مهرورزی و تحکیم دوستی وی افزود: عید قربان فرصتی مناسب برای مهرورزی و تحکیم صلح و دوستی در میان خانواده هاست، همچنین مردم بلوچ عید قربان را به مدت سه روز جشن می گیرند و با تعطیل کردن کسب و کارشان در این روزها به دیدار اعضای خانواده و اقوام می روند یا پذیرای مهمان ها می شوند، حتی اگر شخصی موفق نشد در روز اول عید آیین های مخصوص را به جا آورد و از بستگان و آشنایان طلب بخشش و حلالیت کند تا سه روز می تواند معاشرت مخصوص عید و آداب و رسوم خاص مربوط به این روز را به جای آورد، مردمان این دیار از چند روز پیش برای برگزاری جشن عید، رفع کدورت ها و کمک به مستمندان برنامه ریزی و خود را آماده می کنند. وی اضافه کرد: در این روز مردم استان مهمان‌پذیر هستند و اطرافیان خود را دعوت میکنند و برای شادی اموات فاتحه میخوانند و پس از این کار به دیدن همسایهها و بزرگان قوم میروند. همچنین نخستین کسانی که به عیادت آن‌ها میروند، خانوادههایی‌اند که در طول سال متوفی داشته و برای شادی روح او فاتحه میخوانند. در کنار آیین‌ها و رسوم و دید و بازدید‌های سه‌روزه در ایام عید قربان، بازی و شادی هم وجود دارد. ابراهیمی بیان کرد: روحانیون تاکید دارند که قربانی واجب نیست و فرض است اگر فردتوانایی مالی داشته باشد، بر او واجب شده و باید قربانی کند و کسانی که قربانی میکنند همیشه مقداری از گوشت قربانی را به افرادی که قربانی نکردند، می‌دهند‌. دیگر زیبایی های عید قربان در پایتخت وحدت وی خاطرنشان کرد: تمام این آداب و سنن در دل خود قصه‌ها، تصاویر و الهام‌های پرشماری دارد و اینجاست که یک رسانه توانا می‌تواند با نگاهی حرفه‌ای این محتواها را دریافت و اثری را خلق کند که به جان و دل مخاطبانش که کیلومترها دورتر از این آداب و سنن است، بنشاند. حتی رسانه ها می‌توانند آن‌ها را مشتاق به سفر به مناطق مختلف سیستان وبلوچستان و این مهم در بحث گردشگری خود را نشان می دهد، هر چند این روزها تحت تاثیر شرایط کرونایی قرار گرفته است. وی گفت: مراسم عید قربان سبب انسجام، وحدت، همبستگی و وفاق جمعی در جامعه می شود و چون تمامی این رسوم از نهاد دین برخاسته و کارکردهای مثبت داشته است، برقرار مانده و استمرار بخشیدن به آنها از طریق نهاد اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، مسجد و به ئویژه رسانه ها به حفظ الگوهای فرهنگی این عناصر فرهنگی می انجامد و جامعه ای منتظم، متعادل و متوازن را سبب می شود. ابراهیمی تاکید کرد: آداب و رسوم به عنوان میراث فرهنگی، بخشی از شناسنامه تاریخی محسوب می شود که ملت ها با پاسداشت آن به حفظ هویت ملی و دینی خود مدد می رسانند و نه تنها در فراز و فرود تاریخ از باورها و اعتقادات خود دست بر نمی دارند بلکه در لابه لای تحولات سیاسی و اجتماعی، سنت های دینی و ملی خود را از نسلی به نسل دیگر منتقل می کنند و در روند دولت ها یا چیرگی تعصبات، معمولا بر زیربنای سنن و معتقدات مردم خللی وارد نمی شود. اعیاد ملی و دینی نیز جزیی از آداب و رسوم و گویای حوادث و اتفاقات مهم تاریخی و حامل ارزش ها، آرزوها، باورها و آرمان های ملت هاست که در طول تاریخ به عنوان فرهنگی دیرپا به برگزاری آنها پایبند بودند. به گفته وی، امسال با توجه به شیوع کرونا و قرمز شدن اکثر مناطق استان، درخواست داریم ضمن زنده نگه داشتن یاد رفتگان، طلب مغفرت و آمرزش الهی برای عزیزانی که به دلیل شیوع این ویروس منحوس از بین ما به سفر اخروی شتافتند و طلب عافیت برای جمله بیماران از مردم شریف استان نیز درخواست خاضعانه داریم، به اندازه توان خود به مستمندان کمک کنند، حتی به جای قربانی کردن مبلغ آن را به مستمندان کمک و از تجمعات بی مورد پرهیز کنند در انجام توصیه های بهداشتنی دقت داشته باشند. این پژوهشگر افرود: شاید بسیاری از آیین‌ها و برنامه‌هایی که همه ساله با شکوه خاصی شاهدش بودیم را نبینیم. ولی عید قربان بزرگ‌ترین و شادترین عید مردم در استان است که در این استان باشکوه‌تر از دیگر مناطق ایران جشن گرفته می‌شود و امیدواریم مردم شریف استان دست به دعا برداشته و از خداوند متعال جهت رفع این بلا درخواست مدد کنند تا شاهد روزگارانی باشیم که همه ساله با آمدن عید قربان در هر فصلی که بود انگار بوی بهار در سیستان وبلوچستان می‌پیچید. انتهای پیام /