پنج‌شنبه در «دوشنبه»؛ نخستین سفر خارجی رییسی / سازمان شانگهای و نگاه به شرق

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - رییس جمهوری جدید ایران، پنج شنبه این هفته 25 شهریور 1400 خورشیدی در اولین سفر خارجی خود در این جایگاه، رهسپار تاجیکستان می‌شود تا در اجلاس «سازمان همکاری شانگهای» شرکت کند.

این سازمان برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی و با ابتکار چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد و محوریت در آن با چین و روسیه و در واقع شکل جدید و توسعه یافته «شانگهای - 5» است که در سال 1996 تأسیس شده بود و در پی عضویت ازبکستان به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد.

علاوه بر اعضای اصلی، ابتدا مغولستان در سال 2004 و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال 2005 و پس از آن بلاروس به عنوان عضو ناظر به آن ملحق شدند.

در سال2015 عضویت هندوستان و پاکستان پذیرفته شد چرا که این دو همه شرایط برای عضویت کامل این سازمان را اجرا کردند. شانگهای البته بر خلاف سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و پیمان ورشو سابق، هنوز یک معاهده دفاعی چندجانبه به‌شمار نمی‌رود. ایران نیز همچنان عضو ناظر است و مهم ترین دستاورد در آغاز کار دولت آقای رییسی می‌تواند پذیرش عضویت در آن باشد که به خاطر تأکید بر نگاه به شرق و تفاهم نامه همکاری 25 ساله با چین اگر چه احتمال آن بالا رفته اما هنوز قطعی نیست. اگر رییس جمهوری چین در اجلاس حاضر می‌شد و حمایت می‌کرد این احتمال فزونی می‌گرفت اما همچنان با قطعیت نمی‌توان گفت ایران به هدف اصلی خود دست می‌یابد و به همین خاطر به رغم توییت دبیر شورای عالی امنیت ملی که پیشاپیش خبر از عضویت پیوسته داده بود، دولتی‌های جدید مایل نیستند این امید را ایجاد کنند تا چنانچه محقق نشد به مخالفان خارجی و منتقدان داخلی بهانه یا سوژه بدهند. تا همین جا هم محور تبلیغات آنان این است که زیر بلیت شرق رفته ایم. هر چند این اولین سفر خارجی سید ابراهیم رییسی در مقام رییس جمهوری به حساب می آید اما جالب است بدانیم اولین سفر حسن روحانی در جایگاه رییس جمهوری و در شهریور 1392 هم به قصد شرکت در اجلاس شانگهای در بیشکک بود و چنانچه این بار عضویت ایران پذیرفته شود می توانند مقایسه کنند و اگر همچنان به تعویق افتد متوجه آماده نکردن بسترها در دولت قبل بدانند.

چنان که اشاره شد افغانستان هم به عضویت ناظر پذیرفته شده ولی در «دوشنبه» غایب است چرا که وضعیت سیاسی آن دگرگون شده و طالبان به قدرت بازگشته را هنوز به رسمیت نشناخته‌اند. از این رو می‌توان گفت موضوع اصلی اجلاس، افغانستان خواهد بود و پیش بینی می‌شود بر سر آن اختلاف درگیرد. چرا که چین و روسیه به عنوان محور اصلی به مثابه یک واقعیت به طالبان می نگرند و معتقدند انتظارات بین‌المللی با منزوی کردن آنان محقق نخواهد شد.

تاجیکستان اما آشکارا از موضع احمد مسعود حمایت می‌کند و نگران سرنوشت اقلیت تاجیک است و ایران هم اعلام کرده حامی تشکیل دولت فراگیر با حضور غیر نمایشی نمایندگان همه اقوام است که دست کم در لفظ به موضع دوشنبه نزدیک است. بدین ترتیب می توان گفت هدف اعلام نشده سفر اعلام جدی بودن ایران در نگاه به شرق و انتظار پذیرش عضویت رسمی است و از روز شنبه که اجلاس تمام می شود و حالت دو جانبه پیدا می کند تلاش خواهد شد پاره‌ای مشکلات میان ایران و تاجیکستان که در قالب تعطیل کردن برخی نهادهای مرتبط با جمهوری اسلامی بروز کرده بود حل شود. کمال مطلوب برای آقای رییسی این است که ایران به عضویت پیوسته شانگهای درآید، یک گام بلندتر برای تفاهم نامه 25 ساله با چین برداشته شود، در دیدار با ولادیمیر پوتین هم سویی او با مواضع ایران در قبال احیای برجام را شاهد باشند، روابط با تاجیکستان هم‌زبان بهبود یابد و درباره افغانستان طالبان به موضع واحدی برسند. در دولت روحانی او و جواد ظریف متهم بودند که تمام تخم مرغ‌ها را در سبد برجام و نگاه به غرب چیده‌اند و از «اوراسیا» غافل‌اند و آنها را از ایران رنجانده و رمانده‌اند. بنا بر این طبیعی است که در این سفر تلاش خواهد شد ایده خود را عملیاتی کنند. چین و روسیه و شرق البته برای افکار عمومی در ایران دل‌چسب نیست و همین چند روز پیش بود که خبر قرارداد 27 میلیارد دلاری شرکت فرانسوی «توتال» با عراق در داخل بسیار خبرساز شد. بدیهی است که در «دوشنبه» از این دست قراردادها بسته نخواهد شد و مهم ترین اتفاق اقتصادی می تواند یک گام دیگر برای اجرایی شدن تفاهم نامه 25 ساله با چین باشد. هر چند گفته شده به جز وزیر خارجه وزیران کار و ارشاد و دادگستری و احتمالا چند وزیر دیگر رییس جمهوری جید ایران را در سفر روز پنج شنبه به شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان همراهی می کنند اما دو غیبت هم به چشم خواهد آمد: اول غیبت علی لاریجانی است که به عنوان مسؤول ارشد پی گیری تفاهم نامه 25 ساله با چین معرفی شده بود و قرار بود در انتخات ریاست جمهوری با ابراهیم رییسی رقابت کند ولی شورای نگهبان این مجال را از او ستاند. هر چند در سال 84 هم در حالی در اولین سفر احمدی نژاد به نیویورک او را همراهی کرد که در انتخابات رقیب هم بودند ولی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی با او رفت اگرچه بعدتر آب‌شان به یک جو نرفت. این بار اما علی لاریجانی هیچ حکمی از آقای رییسی دریافت نکرده است. غیبت دوم همراه نبودن یا نبردن شماری از چهره های ادبی و فرهنگی است چرا که مهم ترین وجه مشترک میان ما و تاجیکستان وجوه فرهنگی و زبان فارسی است. هر چند پاره ای شنیده ها حاکی از این است که قرار بود چهره هایی مانند دکتر میر جلال الدین کزازی یا علی موسوی گرمارودی همراهی کنند ولی میزبان چنان درگیر مراسم جشن های سی امین سالگرد استقلال و میزبانی نشست شانگهای بوده که مجالی برای هماهنگی بیشتر در این گونه امور فراهم نیامده است. با توضیحات بالا روشن است که ارزیابی اولین سفر خارجی آقای رییسی بر اساس این 5 موضوع خواهد بود: پذیرش عضویت رسمی یا ادامه عضویت ناظر، تصمیم گیری درباره نوع مواجهه با طالبان در افغانستان، پیش‌رفت در تفاهم با چین، وعده های پوتین در اولین دیدار با رییس جمهوری جدید و حل مشکلات با تاجیکستان و ترکمنستان.