پیدا و پنهان اقتصاد در سالی که گذشت!

آگاهی از وضعیت اقتصادی در سال 1402 و شناسایی چالش‌های گریبانگیر اقتصاد ایران می‌تواند ضمن کمک به قدرت تحلیل عامه مردم، چشم‌انداز روشنی برای سال 1403 در اختیار سیاست‌گذار قرار دهد.

به گزارش ایرنا؛ بر اساس متغیر‌های کلان اقتصادی، به واکاوی رشد اقتصادی، تورم، بازار کار، بازار ارز و تجارت خارجی کشور پرداختیم.

رشد اقتصادی

دستیابی به رشد اقتصادی بالا، برای کشور‌های در حال توسعه از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا رشد اقتصادی از مهمترین عوامل در بهبود کیفیت زندگی و کاهش فقر در این گروه از کشور‌ها محسوب می‌شود. این موضوع در ارتباط با ایران نیز صادق است؛ در واقع اقتصاد ایران به‌دلیل در حال توسعه بودن، وابستگی به نفت و تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی نیازمند رشد اقتصادی بالا و پیوسته است؛ در غیر این صورت با چالش‌های متعددی در حوزه رفاه اجتماعی مواجهه خواهد شد.

بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار، رشد اقتصادی 9 ماهه ابتدایی سال 1402 با نفت 5.1 درصد و بدون نفت 2.5 درصد بوده و گزارش بانک مرکزی نیز به ترتیب اعداد 4.5 و 3.5 درصد را نشان می‌دهد که نشان از تداوم روند مثبت رشد اقتصادی سال گذشته دارد.

علاوه بر این، در 9 ماه نخست سال 1402 همه بخش‌های اقتصاد نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن رشد مثبتی را تجربه کرده‌اند. با این حال همچنان رشد اقتصادی بخش کشاورزی منفی است که تداوم این موضوع به معنی تداوم افزایش وابستگی به خارج از کشور برای تأمین غذای جامعه است. این موضوع زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که جمعیت شاغل در بخش کشاورزی، رو به پیری گرایش دارد. بخش عمده رشد اقتصادی در 9 ماه نخست سال 1402 مربوط به بخش صنایع و معادن با سهم از رشد 1.13 درصدی بوده است.

روند رشد اقتصادی فصلی ایران (درصد) / منبع: مرکز آمار

تورم

نرخ تورم سالانه که در پایان اسفندماه 1401 به رقم 45.8 درصد رسیده بود، تا پایان اردیبهشت‌ماه سال 1402 نیز روند افزایشی داشت و در نهایت رقم 49.1 درصد را ثبت کرد. این روند افزایشی از آن ماه به بعد به دلیل تخلیه اثر تورمی حذف ارز ترجیحی 4200 تومانی در اردیبهشت‌ماه 1401، معکوس شد و نرخ تورم 12 ماهه مصرف‌کننده در پایان بهمن‌ماه پارسال در یک روند کاهشی به 42.5 درصد رسید. نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه نیز که در فروردین 1402 به 55.5 درصد رسیده بود، وارد روندی کاهشی شد و در بهمن‌ماه پارسال رقم 35.7 درصد را ثبت کرد. روند نرخ تورم ماهانه، سالانه و نقطه‌به‌نقطه (درصد) / منبع: مرکز آمار

روند تورم در سال 1402 نسبت به سال پیش از آن کاهشی بوده است، اما همچنان نسبت به سطح بلندمدت خود، بالا محسوب می‌شود که تداوم این شرایط می‌تواند ضمن افزایش سطح نااطمینانی، به افزایش شکاف طبقاتی منجر شود؛ به این صورت که صاحبان ثروت و دارایی نسبت به گذشته وضعیت بهتری داشته و خانوار‌های کم‌برخوردار نسبت به گذشته وضعیت بدتری داشته باشند.

از مهم‌ترین دلایل روند کاهش تورم در سال 1402 می‌توان به ثبات نسبی نرخ ارز و تخلیه شوک ارزی سال 1402، اعمال سیاست‌های پولی انقباضی توسط بانک مرکزی و سیاست کنترل مقداری ترازنامه، رفع ناترازی نظام بانکی از طریق تعیین و تکلیف برخی بانک‌ها و موسسه‌های اعتباری ناتراز اشاره کرد. با این حال تداوم روند کاهش نرخ تورم در سال 1403 نیازمند ایجاد ثبات در بازار ارز است که در پایان سال گذشته با التهاباتی همراه بوده است.

بازار کار

اشتغال و بیکاری، از جمله موضوع‌های اساسی اقتصاد هر کشوری است، به‌گونه‌ای که افزایش اشتغال و کاهش بیکاری، به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع تلقی می‌شود. نرخ بیکاری، نسبت اشتغال و نرخ مشارکت اقتصادی از شاخص‌های عمده بازار کار است که برای ارزیابی شرایط اقتصادی کشور استفاده می‌شود. در پاییز 1402، نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیشتر با کاهش 0.6 درصدی به 7.6 درصد رسید.

علاوه بر این، در طول این دوره، شاخص مشارکت اقتصادی و نسبت اشتغال (نسبت تعداد افراد شاغل به کل جمعیت در سن کار) بهبود نشان می‌دهد. براساس نتایج آمارگیری، عمده‌ترین شاخص‌های بازار کار و تغییرات آن در سال گذشته و دو سال پیش از آن، در نمودار زیر نشان داده شده است. مهمترین شاخص‌های بازار کار (درصد) / منبع: مرکز آمار

با وجود بهبود وضعیت بازار کار در سال 1402 نسبت به سال‌های گذشته از نظر نرخ بیکاری، نسبت اشتغال و نرخ مشارکت اقتصادی، همچنان بازار کار کشور با چالش‌های متعددی همچون نرخ بالای بیکاری جوانان تحصیلکرده، بیکاری بالای بانوان، افزایش سن شاغلان بخش کشاورزی مواجهه است.

به این موضوع نیز باید توجه داشت که در سال‌های اخیر به دلیل گسترش استفاده از اینترنت و همچنین کاهش ارزش پول ملی، بسیاری از جوانان به صورت دورکاری برای شرکت‌های خارجی مشغول به کارند که این موضوع می‌تواند داده‌های مربوط به بیکاری کشور را با اشتباه همراه کند.

تجارت خارجی

در 11 ماهه سال 1402، میزان صادرات قطعی کالا‌های غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بیش از 125 میلیون تن و به ارزش 44.9 میلیارد دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه 1401، افزایش 11.42 درصدی در وزن و کاهش 8.87 درصدی در ارزش داشته است.

در واقع کالا‌های ایرانی نسبت به سال 1401 به قیمت پایین‌تری به فروش رفته است. در کنار کاهش تورم جهانی و محصولات پایه نفتی، گمانه‌هایی درخصوص کم‌اظهاری در صادرات به دلیل سیاست‌های کنترل ارزی مطرح می‌شود.

میزان واردات کشور در مدت یادشده با افزایشی 6.40 درصدی در وزن و 11.11 درصدی در ارزش در مقایسه با مدت مشابه سال 1401، به ارقام 35.8 میلیون تن و 59.9 میلیار دلار رسیده است. رشد بالاتر ارزش واردات در مقایسه با وزن، گمانه‌زنی‌هایی درخصوص بیش‌اظهاری در واردات به دلیل سیاست‌های کنترل ارزی و تجاری را مطرح می‌کند. با توجه به عملکرد صادرات (44.9 میلیارد دلار) و واردات (59.9 میلیارد دلار) در پایان بهمن‌ماه 1402 میزان کسری تجاری گمرکی کشور در حدود منفی 15 میلیارد دلار بوده است.

در 11 ماهه سال 1402، بیشترین میزان صادرات به مقصد کشور‌های چین با رقمی بیش از 12،654 میلیون دلار و سهم 28.19 درصد از کل ارزش صادرات، عراق با 8،576 میلیون دلار و سهم 19.11 درصد، امارات متحده عربی با 5،923 میلیون دلار و سهم 13.20 درصد، ترکیه با 3،819 میلیون دلار و سهم 8.51 درصد و هند با 2،004 میلیون دلار و سهم 4.46 درصد از کل ارزش، صورت گرفته است.

از طرف دیگر، در 11 ماهه پارسال امارات متحده عربی با اختصاص بیش از 18،766 میلیون دلار و سهمی در حدود 31.34 درصد از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشور‌های طرف معامله قرار گرفته است؛ همچنین کشور‌های چین با 16،754 میلیون دلار و سهم 27.98 درصدی، ترکیه با 6،775 میلیون دلار و سهم 11.31 درصد، آلمان با 1،934 دلار و سهم 3.23 درصد و هند با 1،773 میلیون دلار و سهم 2.96 درصد از کل ارزش واردات، جزو کشور‌های عمده طرف معامله واردات بوده‌اند.

وضعیت تجارت خارجی کشور در 11 ماه سال 1402 نشان از رشد 2 درصدی از لحاظ ارزش دارد که بخش قابل توجهی از آن مربوط به افزایش واردات برای تحقیق شعار سال مهار تورم و رونق تولید به دلیل وابستگی معیشت و تولید به واردات بوده است. نتیجه این سیاست و تجارت خارجی کشور، افزایش نزدیک به سه برابری تراز تجاری گمرکی منفی کشور بوده است که نتیجه قطعی این اتفاق، افزایش نرخ ارز و تحلیل منابع ارزی کشور خواهد بود.

بازار ارز

بازار ارز از ابتدای سال 1402 تا پایان آذرماه با تغییرات منفی 3.85 درصد همراه بوده که یکی از با ثبات‌ترین دوره‌های خود در بیش از یک دهه اخیر تجربه کرد. در واقع در هیچ سالی در 9 ماه ابتدایی سال، تغییرات نرخ ارز منفی نبوده و اقتصاد ملی همواره با کاهش ارزش پول ملی مواجه بوده است. تغییر نرخ ارز از ابتدای سال تا پایان بهمن‌ماه به مثبت 9.8 درصد رسید. در واقع نرخ ارز در پایان بهمن‌ماه به ازای هر دلار در بازار غیر رسمی، 57 هزار و 100 تومان و در مرکز مبادله ارز و طلا 42 هزار و 921 تومان معامله شد.

روند نرخ ارز در بازار غیر رسمی (تومان) / منبع: بانک مرکزی

روند افزایش نرخ ارز در فصل زمستان 1402، ثبات ایجاد شده در 9 ماه ابتدایی سال را تحت تأثیر قرار داد به‌گونه‌ای که نگرانی‌هایی در خصوص تداوم شوک ارزی ایجاد کرد. از مهمترین دلایل ایجاد شده در روند افزایش نرخ ارز می‌توان به وجود تورم بالا و همچنین کسری تراز تجاری کشور اشاره کرد.

در واقع هر دو این موارد با تحت تأثیر قراردادن انتظارات تورمی، به فشار بر تقاضای بازار ارز منجر می‌شود که نتیجه قطعی آن افزایش نرخ ارز است؛ بنابراین چنانچه در بخش تجارت خارجی سیاست‌های مدیریت تقاضای ارز و همچنین تعمیق عرضه ارز، به درستی توسط بانک مرکزی و وزارت صمت دنبال نشود، روند افزایش نرخ ارز همچنان صعودی خواهد بود.

در ارتباط با تورم نیز به دلیل شکل‌گیری انگاره افزایش نرخ ارز متناسب با تورم در میان مردم و فعالان اقتصادی، چنانچه وضعیت تورم کنترل نشود، زمینه‌ساز تداوم نرخ ارز از محل ایجاد انتظارت تورمی خواهد شد.

جمع‌بندی

بررسی انجام‌شده بر اساس متغیر‌های کلان اقتصادی نشان می‌دهد اقتصاد ایران در سال 1402 در مسیر ایجاد ثبات و بهبود قرار گرفته است؛ با این حال آثار این مسیر مثبت به خوبی در زندگی مردم و فعالان اقتصادی دیده نمی‌شود که از اصلی‌ترین دلایل آن نیز «دهه 90 از دست رفته و با یک یا چند سال بهبود وضعیت نمی‌تواند جبران شود» و «شکنندگی و کیفیت پایین بهبود‌های حاصل شده» است؛ بنابراین انتظار می‌رود در سال 1403 دولت با انسجام بیشتر و برنامه‌ریزی دقیق‌تر ضمن بهبود روابط خارجی، نسبت به برنامه‌ریزی داخلی در بخش سرمایه‌گذاری و تنظیم بازار اقدام کند.

چگونه سرمایه داری به تهدیدی برای دموکراسی تبدیل شد؟

مشکل اقتصاد ایران در 1402 چه بود و 1403 دولت چه باید کند؟