چالش‌های مدیریت آب در استان همدان

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، دکتر لیلا زلیخایی؛ یکی از مهمترین چالش های آب در بخش کشاورزی تاثیر عوامل «فشار» است که به طور منفی بر مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی تاثیرگذار است. این عوامل بر منابع آبی موجود در بخش کشاورزی فشار آورده و در صورت عدم توجه، موجب ناپایداری این منابع خواهد شد. تحلیل فشارهای موجود در اکوسیستم های آبی باعث ایجاد بینشی عمیق تر و دقیق تر از دلایل ناپایداری این اکوسیستم ها شده و در اتخاذ راهبردهای مدیریتی بسیار کمک کننده خواهد بود. نتایج نشان داد که «خشکی ذاتی اقلیم ایران» مهمترین عامل فشار در بخش کشاورزی به شمار میرود و در چنین اقلیمی کمبود منابع آبی امری طبیعی محسوب میشود. ایران در گذشته با برخورداری از نظامی قدرتمندی برای مدیریت منابع، مقرراتی محکم و استوار، روش های نظاممند و سازوکارهای بازار، به خوبی منابع آبی متغیر خود را مدیریت کرده و توانسته بر این فشارها غلبه کند.

اما در حال حاضر توجه به این واقعیت که ایران از اقلیمی خشک برخوردار است، کمرنگ شده است. «تامین امنیت غذایی برای جمعیت در حال رشد» از دیگر عوامل فشار بر منابع آبی محدود میباشد. در این راستا، اصلاح جدی در توزیع مکانی جمعیت و کاهش مصرف سرانه آب، بازنگری اساسی در قوانین به منظور برقراری توازن در توزیع فرصت ها و خدمات باید مورد توجه قرار گیرد. از این رو، توجه دولت مردان و برنامه ریزان باید به تثبیت و حفظ جمعیت ساکن در مناطق روستایی معطوف شود و به این باور برسند که هر کوتاهی در این مهم به توزیع ناهمگون جمعیت منجر خواهد شد. لذا باید به این نکته توجه داشت که هر برنامه یا طرحی باید متناسب با این محدودیت ها و فشارها تدوین شود.

یکی دیگر از چالش های مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی، سیاست قیمت گذاری آب است که از طریق تاثیر در رفتار مصرف کننده امکان استفاده پایدار از آب را فراهم میآورد. اگرچه اجرای درست این سیاست میتواند از هدررفت آب و استفاده ناکارآمد از آن جلوگیری کند اما افزایش قیمت آن احتمالا منجر به تغییر الگوی کشت کشاورزان میشود و آن ها کشت محصولاتی با نیاز آبی کمتر را جایگزین خواهند کرد. از آنجایی که قیمت این محصولات در بازار کمتر از محصولات پرآببری مانند سیب زمینی یا هندوانه است بر درآمد کشاورز تاثیر منفی خواهد گذاشت. از طرف دیگر، افزایش قیمت آب منجر به افزایش هزینه های تولید کشاورز شده و بنابراین سود و درآمد وی به طور معنی داری کاهش پیدا کرده و منافع رفاهی او کمتر میشود. از این رو، برای دستیابی به نتایج مطلوب از سیاست قیمت گذاری آب بهتر است از سایر ابزارهای سیاستی مانند ارائه خدمات گوناگون توسط جهاد کشاورزی به بهره برداران رعایت کننده الگوی کشت پیشنهادی (مثل یارانه کود، بخشیدن حق النظاره آب، تعیین قیمت تضمینی مناسب و غیره) برای جبران درآمد بهره برداران استفاده شود.

چالش بعدی در زمینه مدیریت پایدار منابع آبی به ویژه در بخش کشاورزی به عدم مشارکت بهره برداران و ذی نفعان مربوط است. هر چند در اسناد و برنامه های بالادستی بر مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب تاکید میشود اما به واقع در سیاستگذاری ها و برنامه ها مکانیزمی برای این امر در نظر گرفته نم یشود و اراده ای نیز برای تحقق آن وجود ندارد. ایجاد و تقویت تشکل های آب بران می تواند یکی از مکانیزم های موثر در جهت مشارکت فعال کشاورزان در بحث مدیریت آب باشد. یکی از مشکلات عمدهی استان همدان در این زمینه، توجه نداشتن به ظرفیت ها و توانمندی های بالقوه این تشکل ها در مدیریت پایدار منابع آبی است؛ به طوری که در استان به ازای هر 100 روستا تنها 49/1 تشکل آب بران وجود دارد و در حدود 5/5 درصد از کشاورزان عضو تشکل های آب بران هستند. بنابراین میتوان با حمایت از این تشکل ها، مکانیزم مشارکت کشاورزان در بحث مدیریت پایدار آب را فراهم نمود.

دیگر چالش حوزه آب کشاورزی در استان همدان به نحوهی بهره برداری کشاورزان از سیستم های آبیاری نوین بر می گردد. اغلب کشاورزان اطلاعات اندکی در مورد روش های جدید آبیاری و نحوهی بهره برداری صحیح از آن، دارند و معمولا بدون توجه به دستورالعمل بهره برداری طراح، اقدام به آبیاری محصول خود می نمایند؛ لذا، در عمل راندمان آبیاری کاهش پیدا کرده و موجب هدررفت منابع آبی میشود. در این زمینه انجام پژوهش های علمی در زمینه نیازسنجی های آموزشی برای بهره برداران سیستم های آبیاری تحتفشار علاوه بر توانمندسازی کشاورزان در بهره برداری از این سیستم ها، میتواند مسئولان را از آزمون و خطاهای پرهزینه مصون داشته و به اعتماد سازی و ایجاد باور به اثر بخش بودن آموزش ها منجر شود.

آموزش هایی که در حال حاضر به کشاورزان در زمینه چگونگی بهره برداری از سیستم های آبیاری و منابع آبی داده میشود، مقطعی و کوتاه مدت بوده و تداوم ندارند. در حالیکه کشاورز در تمامی مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول به مشاوره و راهنمایی احتیاج دارد و بایست گام به گام راهنمایی های مورد نیاز را دریافت کند. لذا، آموزش کشاورزان (به ویژه در زمینه مدیریت آب) باید فرآیندی دائمی، پویا و مستمر باشد تا به افزایش دانش و آگاهی آنها منجر گردد.

متاسفانه ضایعات محصولات کشاورزی یکی از چالش های عمده این بخش محسوب میشود که موجب هدررفت بخش اعظمی از منابع آبی میگردد. استان همدان نیز از این مشکل مستثنا نبوده و از آن رنج می برد. در استان همدان یکی از عواملی که تاثیر بسزایی در افزایش ضایعات محصول به ویژه گندم دارد مربوط به، تنظیم نبودن دستگاه کمباین است. به دلیل طولانی بودن زمان برداشت گندم از جنوب کشور تا مناطق سردسیری مثل همدان، کمباین ها 3 تا 4 ماه در حال کار بوده و زمانی که وارد استان میشوند از حالت تنظیم خارج شده و برخی قطعات داخلی دستگاه نیز فرسوده میشوند و احتیاج به تعویض دارند. ولی چون مجالی برای تعمیر و تنظیم کردن کمباین وجود ندارد، با همان وضعیت سابق اقدام به برداشت محصول میکنند. همین امر تبعات مختلفی مانند ریزش محصول در مزرعه را به دنبال دارد.

در اکثر مواقع، تنظیمات جزئی در کمباین، به طور تاثیرگذاری باعث افزایش محصول برداشت شده میشود. افزون بر این، نبود راننده کمباین ماهر، استفاده نامناسب از کمباین با سرعت های مختلف در مزرعه، عدم توجه به زمان مناسب برداشت، رطوبت محصول، رطوبت هوا، وضعیت پستی و بلندی زمین و غیره از دیگر دلایل ریزش محصول و افزایش ضایعات است که گاهی 10 تا 15 درصد ریزش به همراه دارد. رعایت نکات ذکر شده بر عهده ی کشاورزانی است که باید از تجربه و دانش کافی در مدیریت عملیات برداشت برخودار باشند.

از دیگر چالش های بحث مدیریت آب در بخش کشاورزی، نحوه نگرش بهره برداران و ذی نفعان منابع آبی است. بهره برداران کشاورز به دلیل نگرش ها و باوری های غلطشان و از سوی دیگر به دلیل مشاع بودن چاه های کشاورزی، حتی به هنگام بارندگی شدید نیز اقدام به استخراج منابع آب زیرزمینی میکنند و معتقدند که باید سهم آب خود را استفاده کنند در حالی که در چنین شرایطی نیازی به آبیاری مزرعه وجود ندارد. از این رو، تلاش برای فرهنگسازی در میان کشاورزان و تغییر نگرش و دیدگاه های آنها نسبت به اهمیت و محدودیت این منابع ارزشمند احساس میشود. چالش عمدهی دیگر در این زمینه به نحوهی بهره برداری از کانال های انتقال آب مربوط است. در استان همدان، بخش قابل توجهی از کانال های انتقال آب، خاکی و فاقد پوشش بوده و آب های سطحی از طریق همین کانال ها وارد مزراع میشود. بنابراین، در طی مسیر انتقال، مقدار زیادی از آن به صورت تبخیر و نفوذ عمقی هدر میرود. با پوششدار کردن مسیرهای انتقال، آب بیشتری در دسترس کشاورزان قرار گرفته و برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش پیدا خواهد نمود. در همین زمینه پیشنهاد میشود سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطق های استان در راستای یکپارچه سازی تصمیمات و با نگاه کلنگر، این اقدام مهم را با همکاری و تعامل با یکدیگر به سرانجام برسانند.

توسعه کشت های گلخانه ای یکی از راهکار های مهمی است که میتواند به مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی کمک کند. اما شواهد و آمار نشان میدهد این روش کشت به طور جدی در استان توسعه پیدا نکرده و نتوانسته تاثیری بر مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی داشته باشد. مطابق با آمارها بخش ناچیزی از اراضی آبی استان (چیزی در حدود 03/0 درصد) تحت پوشش کشت های گلخانه ای قرار دارد و هنوز جای کار در این زمینه بسیار زیاد است. به دلیل اقلیم سرد استان همدان چالش های زیادی در بهره برداری از کشتهای گلخانه ای وجود دارد و دولت باید با اعطای تسهیلات ویژه از این نوع کشت حمایت نماید.

دکتر لیلا زلیخایی - عضو هسته هسته تخصصی شمسا همدان

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفا منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.