چرایی افزایش خسارات سیل / یک کارشناس: مساله فراتر از ساخت‌وساز در رودخانه است
کرمان - ایرنا - یک کارشناس ارشد و محقق تامین آب معتقد است هرچند اغلب ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم مسیر جریان سیلاب‌ها یا لایروبی نشدن مسیل‌ها عوامل تشدید خسارت‌ها به شمار می‌روند، اما این، همه مشکل نیست؛ وی علت را فراتر از آن و عمیق‌تر می‌بیند.
حسن اشرف‌گنجویی کارشناس رسمی و محقق تامین آب می‌گوید: نظام علمی و هدفمند تصمیم گیری برای جانمایی، مطالعه و احداث کارشناسی طرح های آبخیزداری و مدیریت کنترل و پخش سیلاب ها - حداقل در استان کرمان مورد مطالعه اینجانب - وجود نداشته و ندارد، تا در جاهایی که نیاز به احداث طرح باشد به شکل اصولی و علمی بهره برداری و از احداث طرح در نقاط نامناسب نیز پرهیز شود.
هم جانمایی هم نوع اجرا
وی نداشتن شناخت مبتنی بر دانش علمی و تجربی، جانمایی غلط، ضعف نظارت بر این فرآیندها و مشکل مدیریتی در نحوه مطالعه و اجرای طرح های مدیریت سیلاب را از جمله دلایل دیگر می‌داند و معتقد است: چرا وقتی یک سیل‌بند یا بند انحرافی مانند سیل بند پوزه خون سیرجان به طول 28 کیلومتر و بند انحرافی بتنی درختنگوییه شهداد در چهار فرسخ، احداث و در نخستین سیل تخریب می شود یا در مواردی، برخی طرح ها پس از سال ها احداث، کارآیی لازم ندارد مثل سدخاکی گیتری یا کاروانگاه در کوهبنان) متولیان احداث آن به پاسخگویی کشانده نمی‌شوند؟
سیل اخیر در استان کرمان و دیگر نقاط کشور که تلفات و خسارت‌های بسیاری برجاگذاشت بهانه‌ای شد تا خبرنگار ایرنا استان کرمان درباره چرایی افزایش خسارت های سیل با کارشناس ارشد تامین آب مصاحبه کند.
اشرف‌گنجویی کارشناسی خود را در رشته آب و خاک سال 1357 از دانشگاه جندی شاپور اهواز گرفته و طی سال‌های 61 تا 62 نیز مسئولیت ستاد بازسازی و نوسازی بخش کشاورزی مناطق جنگی استان ایلام را عهده دار بوده است.
وی که می گوید کارشناسی ارشد خود را دررشته آب و خاک با معرفی معاونت امور زیربنایی وزارت کشاورزی وقت از دانشگاه صنعتی شریف گرفته سال ها تجربه کار علمی و تجربی در حوزه آب و خاک در استان های مختلف نیز دارد، در عین حال از نحوه اجرای طرح های آبخیزداری یا اجرا نشدن برخی طرح ها گلایه می کند و بشدت معتقد است که درصورت تمرکز علمی بر این موضوع و اجرای صحیح پروژه های کنترل آب، ضمن اینکه سفره های زیرزمینی ما تغذیه می شوند، آب با دبی مناسب نیز برای بهره برداران تامین و از خسارت های سیل جلوگیری می شود؛ وی نمونه و مصداق این صحبت خود را در سدخاکی کریم آباد ماهان ارائه می کند.
اما این کارشناس از مشکلی می گوید که طی سال های اخیر حداقل در استان کرمان آنگونه که باید برای حل آن کاری انجام نشده، اینکه هیچ نظام مستند و علمی در این زمینه وجود نداشته و ندارد.
وی البته مثال های زنده زیادی نیز از وضعیت سیل بندهایی که به علت نحوه غلط مطالعه و اجرا دچار مشکل شده اند یا پروژه هایی که فاقد کارآیی هستند دارد و تاکید می کند که ضرورت دارد یکبار همه طرح های آبخیزداری و حوزه مدیریت تامین آب استان مثل سدهای خاکی، پخش سیلاب ها، بندهای انحرافی و کارهای انجام شده برای احیا و مرمت قنات ها، تمامی طرح های آبیاری تحت فشار جمع آوری شده، مساله دار، مطالعه شده ولی اجرا نشده، و کانال های انتقال آب مساله دار، مستند و احصا، سپس دلایل مشکلات هرکدام بیان و یک ساختار علمی به وجود آید تا زمینه کار علمی برای آیندگان نیز فراهم شود.
نظام طبیعی طبیعت را درست ببینیم
اشرف گنجویی در پاسخ به نخستین پرسش خبرنگار ایرنا که نظر او را درباره بارش های زیاد یک هفته پیش استان می پرسد می گوید: بارش چه به شکل باران و چه برف، در استان کرمان همیشه بوده و خواهد بود؛ درباره این نظام طبیعی که در استان کرمان وجود دارد اگر کسی ادعا کند این استان خشک یا فاقد بارندگی و فاقد برف است، یعنی شناختی از نظام طبیعی ندارد.
«بنابراین در استانی به سر می‌بریم که طبق روال نظام طبیعی خود بارندگی و برف بموقع، جریان سیلاب، به شکل بدیهی و معین در آن وجود داشته و در تمامی زمان ها نیز این بارش ها را داشتیم. اینکه یک دفعه تحلیل های موهوم ارائه شود مبنی بر اینکه استان کرمان آب نداشته، ندارد یا خشک است، (ضمن پذیرش وضعیت کلی کاهش بارش‌ها طی سال های گذشته تاکنون یا برخی تغییرات اقلیمی طی سال های گذشته) دچار وضعیتی می شویم که الان در این هفته (با بارش های شدید و خسارات فراوان) دچار آن شدیم.
نظام طبیعت استان محل پخش سیلاب هم دارد
این کارشناس تامین آب می گوید: براساس سال ها تحقیق و مطالعه میدانی می گویم که سراسر استان کرمان، در دره به دره و منطقه به منطقه آن، شرایطی داریم که به طور خدادادی و طبیعی می توانیم با احداث سدهای خاکی زیر 30 متر برای ذخیره سازی سیلاب ها و جلوگیری از خسارت آنها و نیز احداث طرح های پخش سیلاب ایجاد کنیم. موقعی که طبیعت استان را از جنبه احداث پخش سیلاب ارزیابی می کنیم، شگفت زده می شویم که چطور موقعیتی خدا به طبیعت استان داده که هرکجا امکان جاری شدن سیل هست، می توانیم (امکان) پخش سیلاب هم داشته باشیم.
«واقعیت موجود طبیعت استان کرمان اینگونه است که هرکجا که سیل هست، می توانیم طرح های آبخیزداری هم اجرا کنیم و ذخیره سازی آب هم انجام دهیم. سازمان های متولی براساس این طبیعت شفگت انگیز باید کار می کردند، به شناخت واقعی می رسیدند و مستندسازی می کردند تا به این ترتیب اگر هر نهادی قصد احداث سد خاکی در هر جایی از این طبیعت را داشت از این مستندات استفاده کند؛ اما این مستندات و نظام علمی توسط متولیان با همه شرکت های اقماری و هزینه اعتبارات کلان تاکنون نهادینه نشده و وجود ندارد یا در دسترس نیست.
متولیان استان فاقد شناخت کافی علمی از طبیعت استان
این کارشناس در ادامه با انتقاد از تکیه به رویکرد حفر چاه طی دهه های اخیر برای تامین آب که تبعات آن دامنگیر کشور هم شده می گوید: متولیان آب استان از استان فاقد شناخت کافی و کامل علمی هستند و مشکلات موجود در کشور نیز دلیل و استناد این سخن و وضعیت است. اینکه بیاییم فقط روش چاه زنی را وسیله ای برای تامین آب به کار گیریم، یعنی بیگانگی و بی اطلاعی نسبت به طبیعت، خراب کردن طبیعت، به استقبال فرونشست و فروچاله رفتن که در سطح شهر و استان مظاهر آن را در نقاط مختلف می بینیم.
سدهای خاکی فاقد کارآیی
اشرف گنجویی در ادامه احداث برخی سدهای خاکی که طی 30 سال اخیر ساخته شده اند اما فاقد کارآیی هستند را از جمله نشانه ها برای روسفیدی متولیان آن طرح ها عنوان و بیان می کند: بندهای انحرافی داریم که حتی در اولین فرصت پس از افتتاح، نه تنها کارآیی لازم که توجیهی برای احداث اصولی آنها نداشتند و بلافاصله تخریب شدند.
وی به یک بند خاکی به طول 14 کیلومتر در شهرستان شهربابک اشاره می کند و می افزاید:
این بند خاکی مشرف به شهر بابک است که به ارتفاع چهار و نیم متر سال ها قبل احداث شده و به علت تبعیت نکردن از خطوط تراز (هنگام احداث)، کارآیی مورد انتظار را نداشته و گاها در مواردی وسیله ای برای تشدید سیل به شهر شده است.
اشرف گنجویی یکی از علت های نداشتن کارآیی این بندخاکی را براساس مطالعات خود، منطبق با خط تراز نبودن این پروژه اعلام و تاکید می کند: این بند از همان سال های اول که ساخته شد، طی حدود 20 سال اخیر فاقد کارایی معنی دار بوده است.
وی گلایه می کند: کسانی که در استان از مسئولیت برخوردار بودند و هستند وسیله ای برای مهار، کنترل، ذخیره سازی و تغذیه سفره های آب زیرزمینی داشتند و دارند اما این استان را از یک زاویه درست علمی و کارشناسی منطبق با وقایع استان ندیدند و قصد دیدن آن را هم ندارند، و چون این نوع نگاه علمی وجود نداشته، امروز همه، سیلاب ها را که نعمت الهی هستند و می توانند به فرصت برای ایجاد اشتغال، توسعه کشاورزی، افزایش آبدهی قنوات و تغذیه سفره های زیرزمینی، تامین آب تبدیل شوند، طور دیگری می بینند.
این کارشناس گفت: حالا وضعیت طوری شده که به جای اینکه سیل برای همه ما یک فرصت باشد، با چنان سرعتی از کنار روستاها و شهرها تخلیه و خارج می شود که فقط عایدی شهرها و روستاها از آن، خسارت، خرابی و تنها ذوق لحظه ای باارزش باران و تشکیل امثال دریاچه کلوت های شهداد باقی می ماند.
25 سال داد می زنم ولی گوش شنوایی نیست
این کارشناس تاکید دارد که این سخنانش تازگی ندارد و بارها و بارها گفته است؛ می گوید: طی حداقل 25 سال گذشته بارها این مسائل را دلسوزانه گفته ام؛ تمامی گزارش های رسانه ای من موجود است اما حتی یکی از مدیران و متولیان در یک سازمان مرا صدا نزده که بگوید و بخواهد حتی راستی آزمایی کند که من درست می گویم یا خیر؟ اگر درست می گویم حرف هایم را در اجرا اثبات کنم و اگر نادرست می گویم دیگر ادامه ندهم و نه چیزی بنویسم و نه بگویم.
اشرف گنجویی در ادامه برای اثبات سخنان خود به مصداقی در منطقه اندوهجرد (شمال شرق شهر کرمان) اشاره می کند و می افزاید: مثلا مناطق اندوهجرد، شهداد و دهنه غار به گونه ای هستند که سیلاب مناطق کوهستانی آنها به سمت کویر لوت هدایت می شود.
«وقتی گذر به گذر دره ها را در این منطقه کنترل کردم، دیدم بر سر دره ها جا برای ذخیره سازی، انحراف آب و احداث سیستم پخش سیلاب وجود دارد و سوال مهم این است که چرا و چه دست هایی پشت پرده بوده یا هست که اجازه نمی دهد و ندادند که این مناطق به بهترین مناطق برای ذخیره سازی و تامین آب منطقه تبدیل شوند»؟
وی توضیح داد: در اندوهجرد البته بند انحرافی نیز سال ها ساخته شده که وقتی می‌گوییم کارآیی ندارد یعنی مصداق همین طرح.
اشرف گنجویی افزود: حوضه آبریز اندوهجرد به وسعت حدود 570 کیلومتر مربع است که تمامی سیلاب مناطق بالادست که منتهی الیه آن در مناطق کوهستانی مختلف مثل سعدآباد، جوشان و سیرچ بسرعت بعد از هر بارش به کویر لوت می رود.
«این زیرحوضه آبریز دو نوع آب دارد؛ آب پایه و آب سیلابی. آب سیلابی و نیز آب پایه آن را به نوعی می توان در سیستم های پخش سیلاب بالادست مهار کرد. آب های پایه و سیلابی قبلا به اندوهجرد می رفتند اما در طول مسیر چون (به علت گرما) تبخیر و نفوذ زیاد بود به حداقل ممکن، آب به اندوهجرد می رسید که میزان آن 100 لیتر در ثانیه بود».
وی افزود: در مسیر اقتضا می‌کرده بندانحرافی دو منظوره منطبق بر قوانین علمی حاکم بر ساخت و ساز بندهای انحرافی بتنی زده شود که هم بتواند سیلاب ها را پشت یک سیستم پخش سیلاب مشرف به اندوهجرد مهار کند و هم زه‌آب بستر رودخانه کنترل و به کانال انتقال آب هدایت شود تا در این حالت میزان آب چندبرابر شود و برابر باحدود 700 تا 800 لیتر در ثانیه به جای 100 لیتر به اندوهجرد برسد.
اشرف گنجویی اظهارداشت: در این محل در دهه 70 می آیند بند انحرافی در عریض ترین نقطه رودخانه می سازند و آن را در موقعیتی احداث می کنند که طولانی ترین عرض را رودخانه داشته و نکته مهمتر نیز اینکه بستر آن را روی رسوبات رودخانه ای درشت دانه و نیز با تکیه گاههای از رسوبات رودخانه ای درشت دانه احداث می کنند.
«کارشناسان و شرکت های مهندس مشاور متولی باید می دانستند که بند انحرافی را در نقطه ای می سازند که هم زیر آن، فرار آب دارد و هم اطراف آن؛ اما به این مقوله های مهم بها ندادند و سازه بتنی را با هزینه های بسیاربالا ساخته اند. پیمانکار نیز از خارج از کرمان آمده بود و از روزی که باید سازه کار کند، کانالِ احداث شده در اولین نوبت برای انتقال آب فروکش می کند و صددرصد تخریب می شود)؛ پس از آن ناگزیر می شوند لوله گذاری کنند، آن هم بعد از چندسال، مشکل پیدا کرده به طوریکه قادر به انتقال آب نیست و آب پایه همچنان قبل از ساختمان بند انحرافی بی خاصیت، مقدار ناچیزی از بستر رودخانه به اندوهجرد می‌رسد.
اشرف گنجویی افزود: حالا این طرح همان 100 لیتر آب در ثانیه که قبل از ساخت پروژه به اندوهجرد می رسید هم ندارد و جواب این شرایط را چه کسی باید بدهد؟ چرا هیچکس نباید پاسخگو باشد؟
وقت پاسخگویی در قبال گرفتن پول و احداث طرح است
این کارشناس می گوید سازمان ها و متولیان باید پاسخگو در قبال کارهایشان باشند؟ چرا کسی به متولیان اجرای این طرح ها که هزینه های بالائی را متحمل شده اند کاری ندارد؟
اشرف گنجویی در ادامه خطاب به مدیران تاکید می کند: هنوز هم دیر نیست؛ بیایید تیمی را علمی و به طور صادقانه در سراسر استان راه اندازی کنید تا طرح هایی که در مسیر آب اجرا شده اند را شناسنامه دار کنند.
«با مستندسازی این طرح ها مشخص می شود اگر طرح کارایی دارد چرا، و اگر ندارد چه دلایلی داشته است؛ وقتی اطلاعات این طرح ها تهیه شود مستنداتی برای آیندگان و طرح های پیش رو می ماند زیرا درسی می شود برای گروه های بعدی، موقعیت ها و شخصیت های بعد که در نظام و چارچوب طبیعی اقلیم استان کاری نکنند، که چنین مشکلاتی ایجاد شود، دست به رودخانه ای نزنند که نباید بزنند، و اگر هم لازم بود کاری کنند منطبق با دانش و تجربه باشد».
وی تاکید دارد: در این صورت نهادهای زیرمجموعه وزارت نیرو یا هر نهاد دیگر در استان که باید برای جانمایی طرح های آبخیزداری، احداث شهرک یا هر کاری مجوز بدهند، می دانند که کجا برای چه کاری باید مجوز بدهند یا ندهند؛ همه مجوزها نیز باید در چارچوب قانون توزیع عادلانه آب باشد.
به گفته این کارشناس، جانمایی غلط، نظام اجرایی و مدیریتی نامناسب و سیستم اجرایی و نبود نظارت بر فعالیت نادرست پیمانکاری از جمله مشکلات پیش روی این عرصه است.
تعویض 5 پیمانکار در یک طرح؟
اشرف گنجویی در ادامه از مشکل دیگری می گوید و آن هم تعدد پیمانکاران در اجرای طرح ها که نشان از ناپختگی و غیرکارشناسی بودن سیستم مدیریتی و اجرائی این طرح هاست. وی می افزاید: وقتی برای اجرای سد خاکی چندین پیمانکار عوض بشود، خب معلوم است که نتیجه چه خواهد شد.
وی به سد موسوم به «گروه راین» که پنج پیمانکار در اجرا در اوایل دهه 90 عوض کرد اشاره و تاکید کرد: این سد پس از افتتاح، در ایام نوروز آن هم در ساعات اولیه بامداد سیزده نوروز پس از پر شدن مخزن و افتتاح رسمی سازمان جهادکشاورزی درهم ریخته شد و گفتند که اگر در طول روز رخ داده بود شاید تلفات زیاد انسانی هم می داد؛ چرا باید اینهمه هزینه با چندین پیمانکار بشود و نتیجه هم این باشد؟ آیا پیگیری برای مرور چگونگی حادثه انجام شد؟ اگر شده به اطلاع مردم برسد.
پروژه‌ای دیگر در مرز کرمان و یزد
کارشناس ارشد تامین آب در ادامه به مصداق دیگری اشاره و بیان کرد: بین استان های کرمان و یزد سد خاکی کاروانگاه یا گیتری در دهه 80 ساخته شده است.
«پس از احداث این سد همه منتظر بودند که 20 تا 30 پارچه آبادی در اطراف منتفع شوند که حتی شنیده شد اختلافاتی نیز بین چند منطقه برای بهره برداری از آب آن شکل گرفت. اما پس از احداث سد، دیدند که هیچ کارآیی ندارد و آب پشت آن جمع نمی شود. در سال های اول می گفتند خشکسالی است اما دیدند باران هم می بارد اما آبی در مخزن سد جمع نمی شود تا اینکه چوپان ها در پایین دست به ادارات متولی مراجعه کردند و گفتند پس از احداث سد، تپه های منطقه محل سکونتشان خیس و دارای چشمه شده است؛ مشخص شد آب به جای جمع شدن در مخزن، از زیر سد فرار و عبور می نماید».
وی تاکید کرد: تا زمانی که عملکرد گذشته در ارتباط با تامین آب استان را مرور، کنترل علمی، جمع بندی و مستندسازی نکنیم، رویکردی برای کار درست در این زمینه وجود نخواهد داشت و پیمانکاران و ناظران نیز خود را مسئولیت پذیر نخواهند دانست و اگر هم پروژه ای کارایی نداشت می گویند مثل فلان پروژه دچار مشکل فنی و خراب شده است.
اشرف گنجویی افزود: تا این وضعیت را نشکنیم و آن را به مدار نوین سازندگی تبدیل نکنیم که همه ببینند شرایط عوض شده و باید کانال و سد را درست و علمی بسازند، مشکل حل نمی شود.
به گفته وی، تا وقتی مطابق با موازین علمی و وقایع طبیعت، بندهای انحرافی طراحی و احداث نشوند، هر اعتباری (بیشتر اعتبارات) در این زمینه هدر می رود.
اشرف گنجویی تاکید می کند جزییات و مستندات علمی و اجرایی بیشتر مربوط به این سخنان در مصاحبه پیش رو موجود است و در صورت ضرورت برای ارائه به مسئولان کشوری یا استانی، این آمادگی وجود دارد.
خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) نیز آمادگی دارد متولیان در هر بخش دولتی یا غیردولتی، هرنوع نظری درباره مسائل منتشر شده در این مصاحبه دارند را پیگیری کند.
بخش هایی از این مصاحبه مربوط به چند هفته پیش و قبل از بارش های سیل آسای کنونی است که با پیشنهاد ایرنا قرار بود تیمی متشکل از کارشناسان و در صورت همراهی باحضور برخی مدیران دستگاه های اجرایی تشکیل شود تا با حضور در محل های مختلف سطح استان، نقطه نظرات علمی اشرف گنجویی کارشناس تامین آب در عرصه میدانی بررسی و امکان سنجی شود و این بررسی میدانی در روزهای آتی ناظر به هر پروژه یا محدوده خاص خود انجام خواهد شد.
برچسب‌ها
پرونده خبری
