کاهش بارندگی و برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی؛ عوامل اصلی بحران فرونشست

روند کاهشی میزان بارندگی‌ها طی دهه‌های اخیر و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، موجب بروز پدیده فرونشست زمین در 31 استان کشور شده و تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها و کشاورزی به شمار می‌رود.

به گزارش خبرنگار مهر، در سال‌های اخیر، کاهش چشمگیر بارندگی‌ها در کشور، هم‌زمان با برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، موجب بروز پدیده‌ای نگران‌کننده به نام «فرونشست زمین» شده است؛ پدیده‌ای که اکنون نه‌تنها تهدیدی برای کشاورزی، منابع طبیعی و زیرساخت‌های عمرانی کشور به شمار می‌رود، بلکه می‌تواند به بحرانی ملی در آینده‌ای نه‌چندان دور بدل شود.

بر اساس گزارش‌های رسمی، بررسی میزان بارندگی استان تهران طی پنجاه سال اخیر نشان از روندی کاهشی دارد. این کاهش بارش، در کنار افزایش دما و تبخیر، منجر به افت شدید منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی شده است.

به‌طور کلی دهه 50 و اوایل دهه 60 پر بارش‌ترین سال‌های تهران بوده‌اند، از اوایل دهه 70 به بعد روند کاهش بارش آغاز شده است و سال 1375-1376 و 1403-1404 کم‌بارش‌ترین سال‌های این دوره بوده‌اند. کاهش بارندگی به‌ویژه در دهه 90 و اوایل 1400 شدیدتر شده و در سال جاری به پایین‌ترین حد خود رسیده، این روند نشان‌دهنده بحران جدی کم‌آبی و لزوم برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع آب در تهران است.

کاهش شدید بارندگی در تهران تأثیرات گسترده‌ای بر منابع آبی، محیط‌زیست و زندگی روزمره مردم دارد. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، افزایش فرونشست زمین، کاهش ذخایر سدها و افت کیفیت منابع آبی از جمله تبعات مستقیم این روند هستند. همچنین، افت بارندگی می‌تواند منجر به افزایش ریزگردها، کاهش پوشش گیاهی و تشدید بحران‌های زیست‌محیطی در منطقه شود.

45 درصد از چاه‌های آب کشور غیرمجازند

در این شرایط، بسیاری از کشاورزان و حتی صنایع، برای تأمین آب مورد نیاز خود، به حفر و بهره‌برداری بی‌رویه از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق روی آورده‌اند. همچنین بر اساس آمار منتشر شده از سوی مدیریت منابع آب ایران، بیش از 800 هزار حلقه چاه آب مجاز و غیرمجاز در نقاط مختلف کشور وجود دارد که به صورت سالانه حدود 45 میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی را استخراج می‌کنند، این رقم معادل 55 درصد از کل مصرف آب کشور در یک سال است.

همچنین طبق آمار رسمی، 45 درصد از 800 هزار حلقه چاه آبی فعال در کشور، فاقد مجوز هستند، بر همین اساس برداشت غیرقانونی و بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی باعث پدیده‌های ویرانگری چون فرونشست زمین و تشدید دوره‌های خشکسالی شده است.

فرونشست زمین برخلاف برخی تصورها، یک پدیده بازگشت‌ناپذیر است. با افت سطح آب زیرزمینی، لایه‌های زیرین خاک که تا پیش از این با آب اشباع شده بودند، دچار فشردگی و نشست می‌شوند. این فرآیند موجب تغییر شکل دائمی خاک و کاهش ظرفیت نگهداری آب در آن می‌شود.

از جمله پیامدهای مستقیم فرونشست می‌توان به ترک‌خوردگی و تخریب ساختمان‌ها، نشست جاده‌ها و خطوط راه‌آهن، آسیب به تأسیسات شهری، لوله‌کشی‌ها، کانال‌های انتقال آب و حتی گسل‌های زلزله‌خیز اشاره کرد. در برخی نقاط استان اصفهان، شکاف‌هایی به عرض بیش از نیم متر در زمین ایجاد شده که تهدیدی جدی برای جان و مال ساکنان آن مناطق است.

تعداد چاه‌ها از 47 هزار به یک میلیون رسیدند

کارشناسان معتقدند یکی از راهکارهای مهار فرونشست، کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و بازنگری در الگوهای مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت است. به گفته «پیام باقری»، نایب رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، در دهه‌های اخیر افزایش برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی منجر به بحران‌های جدی شده و تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز از 47 هزار حلقه در دهه‌های گذشته به بیش از یک میلیون حلقه افزایش یافته است.

او می‌گوید: اضافه برداشت‌ها به طور متوسط در دهه 50 هزار متر مکعب بود اما در سال 1400 به 47 هزار متر مکعب رسیده که باعث فرو نشست زمین شده است این امر که امنیت زیرساخت‌ها و توسعه اقتصادی را تهدید می‌کند.

بر اساس این گزارش، اجرای طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت، کاهش وابستگی به چاه‌ها، نصب کنتورهای هوشمند و افزایش بهره‌وری در سامانه‌های آبیاری از جمله اقداماتی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت به کاهش سرعت فرونشست کمک کند. در کنار آن، توسعه سامانه‌های بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، بارورسازی ابرها در مناطق خشک و سرمایه‌گذاری در احیای قنوات، راهکارهایی برای بلندمدت محسوب می‌شوند.

فرونشست، 10 فرودگاه و 5 مسیر ریلی را تهدید می‌کند

در همین راستا، غزال راهب رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به موضوع فرونشست زمین، اظهار کرد: وضعیت فرونشست در ایران بر اساس آمار و نظر کارشناسان نامناسب است. در برخی مناطق مانند منطقه 18 تهران، نرخ فرونشست بیش از 30 سانتی‌متر و در دشت بهرمان استان کرمان 42 سانتی‌متر گزارش شده است.

وی افزود: تفاوت نرخ فرونشست یا گرادیانت، زمینه بروز خطرات بیشتری را فراهم کرده است. همچنین در استان اصفهان، 42 مدرسه به دلیل مخاطرات ناشی از فرونشست از چرخه فعالیت خارج شده‌اند.

راهب پیشگیری را نخستین گام در این مسیر دانست و گفت: باید نرخ فرونشست را ثابت نگه داریم و از گسترش و عمق بیشتر آن جلوگیری کنیم. این موضوع در حوزه مدیریت منابع آب از جمله مصرف، الگوی کشت و استفاده بهینه از آب قابل پیگیری است.

وی در پایان گفت: تاکنون ارزیابی فرونشستی در بیش از 350 سایت از اراضی نهضت ملی مسکن، 17 شهر جدید، 10 فرودگاه، 5 مسیر ریلی و 4 مسیر جاده‌ای انجام شده است.

تنها 57 درصد منابع آب کشور تأمین شده است

بر اساس این گزارش، بررسی نقشه‌های بارشی کشور تا تاریخ 9 تیرماه 1404 نشان می‌دهد که مجموع بارش تجمعی در سال آبی جاری (از ابتدای مهر 1403 تا 9 تیر 1404) کاهش محسوسی نسبت به دوره‌های بلندمدت و میان‌مدت داشته است. بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی سازمان هواشناسی، میانگین درصد تأمین آب جاری کشور در این بازه زمانی 57.22 درصد برآورد شده که بیانگر پایین‌بودن سطح بارش نسبت به نیاز واقعی منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور است.

سکونت 40 میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه‌های فرونشست

علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به بحران فرونشست زمین در کشور، گفت: متأسفانه به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه 50، کاهش منابع آب زیرزمینی آغاز و از دهه 70 شدت یافت. این کاهش منابع به طور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مرتبط است که از همان زمان نیز تشدید شده است.

وی افزود: اولین آثار فرونشست زمین در استان کرمان مشاهده شد که پدیده لوله‌زایی، ناشی از پایین رفتن سطح زمین، از جمله این آثار بود. در حال حاضر از 31 استان، 30 استان پهنای فرونشستی شناسایی شده و تنها در استان گیلان آثار فرونشست مشاهده نشده، هرچند احتمالاً در آینده نزدیک این پدیده در این استان نیز گسترش خواهد یافت.

بیت‌اللهی با اشاره به میزان سرعت فرونشست، اظهار کرد: بیشترین نرخ فرونشست در استان کرمان، حوالی منطقه بهرمان رفسنجان، با سرعت 40 سانتی‌متر در سال است. پس از آن، جنوب استان البرز 35 سانتی‌متر، اطراف قم 22 سانتی‌متر، گلستان 22 سانتی‌متر، در جنوب تهران 20 سانتی‌متر، اصفهان 15 سانتی‌متر و فارس با نرخ‌های متفاوت دچار فرونشست شده‌اند.

وی ادامه داد: از نظر وسعت، استان «خراسان رضوی» بیشترین مساحت فرونشست را در کشور دارد و سپس استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و تهران در رده‌های بعدی قرار دارند. مجموعاً، حدود 10 درصد مساحت کل کشور در پهنای فرونشستی قرار دارد.

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در خصوص آسیب‌های این پدیده، افزود: این 10 درصد به دلیل قرارگیری سکونتگاه‌های جمعیتی بزرگ در مناطق فرونشستی، اثرات گسترده‌ای دارد. برای مثال، در استان اصفهان، حدود 300 مدرسه در این مناطق قرار دارند و 27 درصد از آثار جهانی ثبت شده کشور در پهنه فرونشستی واقع شده‌اند.

وی تصریح کرد: آمارهای جهانی نشان می‌دهند که تنها 3 تا 5 درصد از کشورهای جهان دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالای 10 سانتی‌متر در سال هستند، در حالی که در ایران، 18 استان با چنین پدیده‌ای مواجه هستند. این مسئله ناشی از برداشت بی‌مهابانه آب‌های زیرزمینی و عدم وجود نظام مدیریت مصرف آب است که به وضعیت شکننده‌ای منجر شده است.

این مقام مسئول با اشاره به مسائل ناشی از فرونشست زمین و اثرات آن بر سکونتگاه‌های جمعیتی و زیرساخت‌های کشور، یادآور شد: یک اکولوژی با گستره جغرافیایی محدود نمی‌تواند چنین حجم بالای جمعیت را پذیرش کند. در کشور ما، حدود 10 شهر با جمعیت بیش‌از یک میلیون نفر وجود دارد، از جمله تهران که با شعاع 100 کیلومتری خود، نزدیک به 15 میلیون نفر را در خود جای داده است. سایر شهرها مانند اصفهان و مشهد نیز جمعیت‌های بالا دارند.

وی افزود: برای تأمین نیازهای غذایی و کشاورزی، مصرف آب به شدت افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت 15 هزار لیتر آب و برای تولید یک کیلوگرم هندوانه 400 لیتر آب مصرف می‌شود. این مسئله در کنار رشد جمعیت، باعث منفی شدن بیلان آبی زیرزمینی شده و اثرات آن به وضوح در کلان‌شهرها مشاهده می‌شود.

بیت‌اللهی تصریح کرد: تهران، به ویژه در حاشیه‌های جنوبی آن و شهرهای اقماری، در معرض خطر شدید فرونشست قرار دارد. در مناطق مختلف تهران، مانند نواحی 17، 18، 19 و 20، فرونشست زمین در حال گسترش است. این وضعیت، به ویژه در مناطقی که چاه‌های آب برای تأمین آب شرب حفر می‌شود، با نرخ بالاتری شدت می‌یابد.

رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پایان اظهار کرد: برآوردها نشان می‌دهند که نزدیک به 700 شهر در پهنه فرونشستی قرار دارند. حدود 63 اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنین 11 هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله‌های گاز در این مناطق واقع شده است. نزدیک به 40 میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه فرونشستی یا در مجاورت آن زندگی می‌کنند. به علاوه، بسیاری از واحدهای مسکونی و بافت‌های فرسوده در این مناطق قرار دارند که به دلیل نشست زمین، آسیب‌پذیری زیادی دارند.

به گزارش مهر، فرونشست زمین در ایران نه یک تهدید خاموش، بلکه بحرانی فعال است که به‌سرعت در حال گسترش است. از سوی دیگر کاهش شدید بارش‌ها در دهه‌های اخیر صرفاً یک پدیده اقلیمی مقطعی نیست، بلکه مسئله‌ای استراتژیک با ابعاد چندلایه در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی محسوب می‌شود. تداوم این روند، نیازمند تدابیر فوری در حوزه مدیریت منابع آب، بازنگری در الگوی مصرف، تغییر الگوی کشت در برابر کم‌آبی است.