کشف اشعار منتشر نشده‌ای از ایرج میرزا، فرخی یزدی و میرزاده عشقی
به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، اخبار، گزارش‌ها و عکس‌های منتشر شده در مطبوعات هر دوره‌ای، منابع ارزشمندی برای تاریخنگاران به شمار می‌روند. این دست از منابع هم در تک‌نگاری درباره شخصیت‌های ادبی، فرهنگی، هنری، سیاسی و... کاربرد دارند هم در بازخوانی جامعه شناسانه دوره‌های مختلف. این منابع در مواردی می‌توانند دید ما را نسبت به گذشته تغییر دهند.
پاییز امسال (1398) دفتر اول از کتاب «اخبار مشاهیر ادب معاصر در مطبوعات: از دوران قاجار تا عصر حاضر» اثر مهدی نورمحمدی با شمارگان 550 نسخه، 418 صفحه و بهای 92 هزار و 500 تومان توسط نشر علم در دسترس مخاطبان قرار گرفت. نورمحمدی در این کتاب اخبار منتشر شده از میرزاده عشقی، ایرج میرزا، اشرف الدین حسینی، فرخی یزدی و حیدرعلی کمالی در نشریات را پیگیری کرده و به نکات جالب توجهی هم رسیده است. نکاتی که در بازنگاری تاریخ ادبیات معاصر ایران اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند.
با نورمحمدی گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد. او مورخ، پژوهشگر و سندشناس است و از دیگر کتاب‌های او می‌توان به این موارد اشاره کرد: نورمحمدی همچنین نویسنده این کتاب‌های «ترور در بهارستان»، «قره العین؛ زندگی، عقیده، مرگ»، «خاطرات عارف قزوینی: به همراه اشعار چاپ نشده»، «تاریخچه میرزا کوچک‌خان: روایتی نو و متفاوت از قیام جنگل»، «مرقع دلگشا: زندگی و آثار ملک محمد قزوینی شیخ علی سکاک و محمدعلی خیارجی از پیشگامان خط تزئینی، خط گذار و نقاشی خط»، «قزوین در انقلاب مشروطیت»، «من و آزادی: خاطرات میرزا حسین خیاط (فرنیا) از دوستان عارف قزوینی و میرزا کوچک خان جنگلی» و...
او برنده جایزه باستانی پاریزی برای کتاب «باقر خان سعدالسلطنه حاکم قزوین در عصر ناصری»، برگزیده اولین دوره کتاب سال قزوین در رشته تاریخ با کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» و برگزیده دومین دوره کتاب سال قزوین در رشته هنر با کتاب «عماد ملک خط: زندگی و آثار میرعماد سیفی حسنی» است.
*س_
خبر‌ها و گزارش‌های مطبوعاتی در هر دوره‌ای از اسناد مهم برای بازخوانی تاریخی آن دوره به شمار می‌روند. به عنوان مثال بجز روایت و نقل تاریخ، یکی از مهم‌ترین دسته‌های اسنادی برای مطالعه جامعه شناختی ایران پس از مشروطه همین اخبار و گزارش‌های نشریات آن دوره است. با این اوصاف، اما امروزه این دسته از اسناد در پژوهش‌ها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند. نظر شما در این باره چیست؟ چرایی عدم توجه جدی به آن‌ها را در چه می‌بینید؟_س*
روزنامه‌ها و مجلات قدیمی اطلاعات بسیار ارزشمند و منحصر به فردی درباره وقایع و رویداد‌های تاریخی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در دوره‌های گذشته در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می‌دهند. به همین دلیل، مطبوعات نیز مانند کتب و اسناد تاریخی، از جمله منابع مهم و معتبر در تحقیق محسوب شده و به لحاظ ارائه نکات تازه یاب، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند.
البته با مقایسه آثار منتشر شده در حوزه اسناد و مطبوعات باید به این نکته اذعان کرد که در کشور ما به پژوهش و جست‌وجو در حوزه مطبوعات کمتر از اسناد توجه شده است. یکی از دلایل این امر، این است که بسیاری از روزنامه‌ها و مجلات قدیمی نایاب، کمیاب و یا دیریاب هستند و دور از دسترس پژوهشگران هستند و با توجه به اینکه شمار انبوهی از روزنامه‌ها و مجلات تاکنون دیجیتالی نشده‌اند، امکان دسترسی به آن‌ها برای محققان به راحتی میسر نیست.
متأسفانه، چون در گذشته به مقوله آرشیو و نگهداری مطبوعات در کشور ما کمتر توجه شده، برخی شماره‌های روزنامه‌ها و مجلات قدیمی تاکنون یافت نشده و یا حتی در برخی موارد، نسخه‌ای از بعضی روزنامه‌ها تا کنون دیده نشده است که این موضوع در مورد روزنامه‌هایی که در شهرستان‌ها به چاپ می‌رسیده بیشتر صادق است.
به جز در دسترس نبودن مطبوعات قدیمی برای عموم پژوهشگران، همکاری نکردن نهاد‌های متولی، قوانین خشک و دست و پاگیر اداری و همچنین زمان‌بر بودن بررسی مطبوعات قدیمی، از دلایل عدم توجه پژوهشگران به مطبوعات محسوب می‌شود. کهنگی، پوسیدگی، حروف ریز و نامناسب و کیفیت ضعیف چاپ بعضی از مطبوعات قدیمی نیز از جمله عواملی است که جست‌وجو در مطبوعات قدیمی را برای پژوهشگران به امری طاقت‌فرسا تبدیل کرده و باعث شده است که در مقایسه با اسناد به حوزه مطبوعات کمتر توجه داشته باشند.
*س_
شخصیت‌های مطرح شده در کتاب «اخبار مشاهیر ادب معاصر» از بزرگان ادبیات معاصرند و برخی هم در حوزه سیاست چهره‌ای مشهور. طبیعی است که نشریات در زمان حیات به زندگی ادبی و سیاسی آن‌ها بسیار بپردازند و از دیدگاه‌های مختلفی آن‌ها را بررسی کنند. همین تفاوت دیدگاه‌ها باعث اهمیت این اخبار و گزارش‌ها نیز هست. با توجه به این اهمیت و ضرورت بفرمائید که پیش از کتاب شما، پژوهشی دیگری در این موضوع منتشر شده یا خیر؟_س*
تا پیش از این کتاب، اثری که به طور مستقل و در قالب کتاب به اخبار زندگی و آثار مشاهیر ادب معاصر بپردازد به چاپ نرسیده است. ولی در حوزه اسناد، مجموعه‌ای با عنوان «اسنادی از مشاهیر ادب معاصر» توسط آقای دکتر علی میرانصاری توسط سازمان اسناد ملی ایران به چاپ رسیده که در آن اسناد با ارزشی از مشاهیر ادب معاصر گردآوری و به مخاطبان ارائه شده است.
*س_
پس با توجه به اینکه پژوهش شما نخستین کار منتشر شده در این حوزه به شمار می‌رود، بفرمائید که در جست‌وجوی اخبار مشاهیر در نشریات به چه نکات تازه‌ای از نظر تاریخی رسیدید که برای تاریخ نویسان و پژوهشگران می‌تواند مفید باشد؟ این نکات قاعدتا می‌تواند در اصلاح برخی روایت‌ها به مورخان کمک کند و همین مساله دلیلی نیز بر اهمیت کتاب شماست._س*
با توجه به اینکه اخبار گردآوری شده در کتاب، اطلاعات و آگاهی‌های ارزشمند و نکات جدید و منحصر به فردی را درباره زندگی، اشعار، آثار و افکار مشاهیر ادب معاصر دراختیار قرار می‌دهد و افق نویی را در منظر علاقه‌مندان می‌گشاید، به عنوان منبع تحقیقی مستند و معتبر، موجب شناخت بیشتر محققان و پژوهشگران درباره زندگی و آثار شخصیت‌های مشهور ادب معاصر شده و گامی جهت پژوهش‌های بعدی درباره آنان به شمار می‌رود.
به برخی از ویژگی‌های مهم اخبار و مدارک این کتاب که حاوی آگاهی‌ها و نکات ارزشمندی است اشاره می‌کنم:
- انتشار اشعار و ابیات منتشر نشده‌ای از ایرج میرزا، میرزاده عشقی، فرخی یزدی و اشرف‌الدین حسینی (نسیم شمال) که در دیوان آن‌ها به چاپ نرسیده است.
- اطلاع از این نکته که ضبط‌های متفاوت اشعار شاعران یاد شده با دیوان آن‌ها نشانگر این است که این اشعار بعدا توسط آنان مورد بازبینی و اصلاح و تغییر قرار گرفته است.
- اطلاع از این نکته که میرزاده عشقی دارای نمایش‌نامه‌ای به نام «خرافات جادوگری» بوده که تا کنون در دیوان وی به چاپ نرسیده و اثری از آن نیز در دست نیست.
- اطلاع از این نکته که درویش خان موسیقی‌دان مشهور عصر قاجار، ساخت موسیقی اپرت «بچه گدا» اثر میرزاده عشقی را بر عهده داشته است.
- چاپ دو مقاله منتشر نشده از میرزاده عشقی با عنوان «نهضت الفبا» که در دیوان او نیامده است.
- گردآوری روایت‌های مختلف ترور میرزاده عشقی در روزنامه‌های مختلف که بررسی آن‌ها در کنار یکدیگر، تصویر روشنی از چگونگی قتل او به دست می‌دهد.
- گردآوری آگهی‌های دیوان میرزاده عشقی که بررسی آن‌ها بیانگر این نکته است که تبلیغ و فروش این کتاب در دوره پهلوی دست کم تا سال 1312 خورشیدی با مشکلی مواجه نبوده است.
- چاپ مقاله‌ای در روزنامه ناهید برای نخستین بار که حاوی کنایه‌ای سنگین به ملک الشعرای بهار در روزنامه ناهید بوده و او را به سبب سرودن شعر «جمهوری نامه» مسبب به قتل رسیدن عشقی دانسته است.
- اطلاع از این نکته که ایرج میرزا نخستین شخصیت شناخته شده ادبی است که مجلس ترحیم او با اجرای موسیقی همراه بوده است.
- انتشار مقاله میم سپاسی از هواداران عارف قزوینی در انتقاد از ایرج میرزا به دلیل سرودن عارف نامه برای نخستین بار.
- انتشار مقاله علی آذری در خصوص دلیل سروده شدن عارف نامه توسط ایرج میرزا برای نخستین بار.
- اشرف‌الدین حسینی از پیشگامان و بنیانگذاران ادبیات کودک در ایران بوده و آثار او به عنوان کتاب درسی در مدارس و مکتبخانه‌های آن زمان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
- بر خلاف پندار برخی از نویسندگان همچون سعید نفیسی و محمداسماعیل وطن پرست که نوشته‌های آنان مبنای استناد بسیاری از محققان متأخر شده، فرستاده شدن اشرف‌الدین نسیم شمال به دارالمجانین دلایل سیاسی نداشته و توطئه‌ای از سوی نظمیه برای خاموش کردن و یا از میان بردن او نبوده است.
- بر خلاف پندار‌های رایج، نسیم شمال نه در اواخر عمر بلکه طی سال‌های 1300 تا 1303 به تناوب در دارالمجانین به سر می‌برده و حتی بیماری او تا سال 1305 نیز ادامه داشته است.
- گردآوری چند خبر درباره درگذشت اشرف‌الدین حسینی نشانگر این است که بر خلاف نوشته سعید نفیسی، خبر مرگ او در برخی مطبوعات انعکاس یافته و حتی برای او مجلس سالگرد نیز برگزار شده است.
- گردآوری و بررسی روایت‌های مرتبط با قتل فرخی که به قلم مطلعین و هم بند‌های فرخی پس از شهریور 1320 به رشته تحریر درآمده است، تصویر دقیق‌تر و روشن‌تری از این جنایت دهشتناک به دست می‌دهد.
گزارش برگزاری مجلس ختم برای فرخی مدت کوتاهی پس از خروج رضا شاه از کشور توسط برادر بزرگ فرخی و شرح این مجلس از زبان عبدالحسین آیتی روزنامه نگار همشهری فرخی برای نخستین بار، حاوی نکات بدیعی است.
- حیدرعلی کمالی از پیشگامان صائب‌شناسی در ایران و جزو نخستین کسانی است که برای احیای نام و آثار این شاعر بزرگ سبک هندی تلاش‌های مهمی انجام داده است.
- چاپ دو عکس منتشرنشده از ایرج میرزا و حیدرعلی کمالی که برای نخستین بار به چاپ رسیده است.
*س_
درباره همکاری میرزاده عشقی با روزنامه شفق سرخ به مدیریت علی دشتی هم کمتر شنیده بودیم. با توجه به تفاوت دیدگاه‌های عشقی و علی دشتی درباره نوع این همکاری بفرمائید._س*
روزنامه شفق سرخ که به مدیریت علی دشتی در سال 1300 خورشیدی تأسیس شد، یکی از روزنامه‌های مهم تاریخ مطبوعات ایران محسوب می‌شود. در این روزنامه که موجد یک جریان سیاسی، فکری و ادبی و به نوعی روشنفکری روزگار اوایل عصر پهلوی است، مقالات و نوشته‌هایی از چهره‌های نامداری، چون رشید یاسمی، نصرالله فلسفی، سعید نفیسی و دهخدا به چاپ رسیده است.
با توجه به اهمیتی که این روزنامه به مباحث ادبی و هنری قائل بود، بررسی دوره کامل آن از لحاظ ادبی واجد اهمیت فراوانی است و بر اساس آن می‌توان به تصویری دقیق و روشن از فعالیت‌های چهره‌های هنری و ادبی ایران در اواخر قاجار و اوایل عصر پهلوی دست یافت.
برای مثال، درباره کلنل وزیری، مدرسه عالی موسیقی، کلوپ موزیکال و کنسرت‌های مدرسه عالی موسیقی و کلنل وزیری اطلاعات بسیار ارزشمندی در این روزنامه آمده است که من این اخبار ارزشمند را در کتاب «اخبار و اسناد کلنل علینقی وزیری» که در سال 1398 توسط انتشارات ماهور به چاپ رسید آورده‌ام.
درباره عارف، اخبار کنسرت‌ها و همچنین اشعار او نیز اطلاعات و آگاهی‌های سودمندی در شفق سرخ می‌توان دست یافت.
با توجه به اینکه علی دشتی از دوستان نزدیک میرزاده عشقی بوده، به خوبی آثار و به خصوص نمایش‌نامه‌های میرزاده عشقی بوده را در شفق سرخ انعکاس داده است.
در این روزنامه، آگهی نمایش‌نامه‌ها، اشعار و مقالات عشقی و نقد‌هایی که بر نوشته‌های او وارد شده و همچنین پاسخ‌های عشقی بر این نقد‌ها به چاپ رسیده که همگی این مطالب را در کتاب گرد آورده‌ام.
حتی عکس معروفی نیز از عشقی و علی دشتی در کتاب منتشر کرده‌ام که مربوط به سال 1301 است و دو سال پیش از کشته شدن عشقی گرفته شده و گویای دوستی این دو چهره سرشناس فرهنگی ایران است.
*س_
این نکات نشان دهنده آن است که تاریخ ادبیات معاصر ایران باید با اصلاحات زیادی بازنویسی شود و تواریخ فعلی ناقصند. فی المثل ما تاکنون گمان می‌کردیم که دست‌هایی پشت پرده نسیم شمال را به دارالمجانین فرستاده و مطبوعات آن روز در مواجهه با این رفتار با همکارشان، واکنشی درخور نشان نداده‌اند._س*
اشرف‌الدین حسینی یکی از شعرا و روزنامه‌نگاران بزرگ عصر مشروطیت است که با اشعار طنزآمیز و همچنین انتشار روزنامه نسیم شمال، نقش بسیار مهمی در بیداری ایرانیان داشته است. وی را به خاطر اشعار طنزآمیز انتقادیش پیشوای شعر طنزآمیز عضر مشروطه لقب داده‌اند، همانند دهخدا که پیشوای نثر طنزآمیز عصر مشروطه لقب یافته است. متأسفانه با وجود خدمات ارزنده این شخصیت بزرگ مردمی به مطبوعات، ادبیات و انقلاب مشروطه، بیشتر اوقات زندگی خود را با فقر، بیماری و قدرنشناسی سپری کرده و حتمی کارش به دارالمجانین کشیده است.
در کتاب، مدارکی آورده‌ام که بیانگر این نکته است که شعرایی همچون میرزاده عشقی، ملک‌الشعرای بهار، حسین صبا (مدیر روزنامه ستاره ایران)، حسین توفیق (مدیر روزنامه توفیق) و سید حسن مدرس (نماینده مردم تهران) در خلاصی وی از دارالمجانین سعی و همت داشتند و به وی مساعدت‌هایی نیز می‌کردند.
البته به طوری که گفتم، قبلا بر اساس نوشته‌های سعید نفیسی ابراهیم صفایی و محمداسماعیل وطن‌پرست چنین تصور می‌شد که وی توسط نظمیه پهلوی و طی سال‌های 1306 تا 1312 به دارالمجانین فرستاده شده است، ولی مدارک به دست آمده و چاپ شده در کتاب مشخص ساخت که وی از سال 1300 تا 1302 در دارالمجانین به سر می‌برده و این مسئله ارتباطی با توطئه نظمیه برای خاموش ساختن وی ندارد.
میرزاده عشقی در سال 1300 مقاله‌ای در روزنامه قرن بیستم با عنوان «بیچاره سید اشرف» نوشته و از بی‌وفایی و قدرنشناسی مردم نسبت به نسیم شمال گلایه کرده است که این مطلب را نیز در کتاب آورده‌ام.
*س_
قرار است این پروژه را ادامه بدهید؟_س*
این پروژه در یک بازه زمانی پنج ساله در 6 یا هفت مجلد به چاپ خواهد رسید و مجلدات بعدی به ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، وحید دستگردی، عارف قزوینی، عبرت نائینی، عمادالکتاب، واعظ قزوینی، احمد کسروی، نیما یوشیج، صادق هدایت، محمدحسین شهریار، پروین اعتصامی، فروغ فرخ‌زاد و... اختصاص دارد.
منبع: خبرگزاری مهر