1403؛ سال نهنگ است یا اژدها؟
گذاشتن نام حیوانات بر هر سال هرچند که ارتباطی به تقویم ایرانیان ندارد و از قرن هفتم هجری به تقویم اضافه شده است، اما چند سالی است که به‌ویژه در بازه نوروز جدی‌تر گرفته می‌شود چرا که برخی افراد حتی هفت‌سین خود را هم بر اساس حیوانی که به آن سال نسبت داده می‌شود، می‌چینند!
به گزارش ایسنا، برخی سال‌ها مانند سال 1403 بحث بر سر نامگذاری حیوانی بالا می‌گیرد، چنانچه عده‌ای امسال را سال اژدها می‌دانند، اما عده دیگری در توجیه این مطلب می‌گویند: «به تقویم ایرانی، سال نهنگ است».
اما موضوع زمانی جالب می‌شود که بدانیم از اساس، نامگذاری سال‌ها به این شکل در باور ایرانیان و سپس در تقویم آنها وجود نداشته است. گذاشتن نام حیوانات بر هر سال، روندی است که سر منشاء آن کشورهای آسیای شرقی بوده است. بعد از حمله قوم مغول به ایران و با توجه به مدت زمان طولانی حکومت آنها بر مردم، برخی باورها، سنت‌ها و رسوم این قوم در ایران هم رواج یافت. موضوعی که یکی از نمودهای آن، راه یافتن گاه‌شمار حیوانی به تقویم ایرانی و باور ایرانیان است.
با این وجود بازهم گاه‌شمار جانوری که این قوم در ایران باب کردند دقیقا همان چیزی نیست که در چین، ژاپن، کره جنوبی و... رواج دارد. در واقع همین تفاوت‌ها سبب شده است که به برخی سال‌ها نام دو حیوان اطلاق شود.
اما در این رابطه ایرج ملک پور - منجم و استاد مؤسسه ژئوفیزیک نجوم و فیزیک فضا در یک گفت‌وگوی قدیمی اینگونه توضیح می‌دهد: تقویم با سال نام حیوانی، مربوط به تقویم ترکی مغولی است. این تقویم، پس از استیلای مغول‌ها بر ایران، از قرن هفتم هجری به تقویم ایرانیان راه یافت.
او با اشاره به اینکه این تقویم یک تقویم شمسی _ قمری است، می‌گوید: بدین ترتیب که سال آن شمسی و ماه‌های آن قمری 29 یا 30 شبان‌روزی است. مبداء تاریخگذاری آن نیز سال 680 هجری شمسی است.
او در این رابطه توضیح می‌دهد: تقویم ترکی مغولی دارای دوره 12 ساله حیوانی است یعنی به هر سال، با ترتیب خاصی، نام یک حیوان داده می‌شود. این تقویم از دوره صفویه به طور رسمی در ایران پذیرفته شده و در سال 1259 هجری شمسی جایگزین تقویم جلالی شد.
ملک‌پور با بیا اینکه این تقویم 30 سال بعد یعنی در سال 1289 هجری شمسی منسوخ می‌شود، ادامه می‌دهد: ولی مستخرجین تقویم ایرانی، نامگذاری سال هجری شمسی به نام حیوانات را تا به امروز، به طور غیررسمی ادامه دادند.
او می‌گوید: اسامی 12 حیوان تقویم ترکی مغولی شامل: مار، اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ، خوک، موش، گاو، پلنگ، خرگوش و نهنگ است. لازم به یادآوری است که اسامی دوازده‌گانه ذکر شده همواره، در ایران استفاده شده است ولی، در برخی از کشورها برای برخی سال‌ها از اسامی دیگر استفاده می‌شود.
این استاد نجوم بیان می‌کند: در برخی کشورها از بز به جای گوسفند، خروس یا جوجه به جای مرغ، ببر به جای پلنگ، گربه به جای خرگوش و اژدها به جای نهنگ برای نامگذاری سال‌ها استفاده می‌شود.
در نگاه کلی هرچند نامگذاری حیوانی بر سال‌ها در تقویم ایرانیان وجود نداشته، اما با توجه به پذیرش تقویم حیوانیِ مغولی از دوره صفویه و ادامه این نامگذاری غیررسمی تا روزگار فعلی، اگر قرار باشد امسال را نامگذاری کنیم باید بدانیم 1403 سال نهنگ است و نه اژدها!
پی‌نوشت: گفت‌وگوی دکتر ملک‌پور که در این گزارش از بخش‌هایی از آن استفاده شده است، مربوط به ویژه‌نامه نوروزی روزنامه اطلاعات - سال 1397 است.