آبخوان‌ها چه بلایی سر آب‌های زیر زمینی آوردند؟

در حال حاضر فرونشست زمین در ایران، به علت کسری بالا و رو به گسترش آبخوان ها (با کسری تجمعی در حدود 143میلیارد مترمکعب در سال 1401، براساس آمارهای وزارت نیرو) در بسیاری از مناطق کشور و با نرخ‌های مختلفی ثبت و گزارش شده است.

دسترسی مناسب به منابع آبی سالم و کافی، ضامن طی‌کردن موفق بسیاری از مسیرهای توسعه به شمار می آید. یکی از این مسیرهای توسعه، خودکفایی در عرصه تولید محصولات کشاورزی است. منابع آب به‌طور کلی و منابع آب زیرزمینی به طور خاص، به سبب تاثیر چشمگیر بر تحقق اهداف توسعه ای مرتبط با حوزه های حساس، همواره مورد توجه و تمرکز صاحب‌نظران بوده‌اند. درحال حاضر، منابع آب زیرزمینی در بسیاری از کشورها از جمله ایران، با چالش ها و بحران‌هایی روبه روست. یکی از این بحران‌ها، کاهش تراز سطح آب زیرزمینی بر اثر اضافه‌برداشت از آبخوان هاست. این مساله می تواند به وقوع بحران‌های متعدد، ازجمله کسری شدید و تهی‌شدن آبخوان ها، فرونشست زمین، تهدید اکوسیستم و محیط‌زیست مناطق آسیب دیده و همچنین دیگر تبعات اجتماعی و اقتصادی بینجامد. مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی با عنوان «چالش های ناشی از برداشت بی‌رویه آب های زیرزمینی در کشور، بررسی شرایط فعلی و بحران فرونشست زمین» به بررسی چالش‌های ناشی از برداشت بی رویه آب های زیرزمینی در کشور پرداخته است.

در این گزارش آمده است؛ فرونشست زمین به عنوان یکی از آثار ناگوار کسری و تهی‌شدن آبخوان ها، دامنگیر بسیاری از نقاط جهان است؛ پدیده ای که گسترش آن موجب آسیب‌رسیدن جدی به بسیاری از جنبه های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی زندگی ساکنان مناطق آسیب دیده خواهد شد. یکی از مهم‌ترین آثار آن کاهش قدرت ذخیره آبخوان ها در نتیجه کاهش تخلخل موجود در مصالح آن است؛ اثری که می تواند به نابودی حیات در گستره وسیعی از مناطق آسیب دیده و بروز امواج عظیم مهاجرت و مشکلات اجتماعی و امنیتی منجر شود.

در این گزارش با بیان اینکه به طور خاص در ایران تقریبا برای تمام استان ها بازه ای از مقادیر نرخ فرونشست گزارش شده، عنوان شده است که به علت افزایش بهره برداری از آب های زیرزمینی و افزایش کسری تجمعی آبخوان ها در سال‌های اخیر، میزان فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور رو به افزایش بوده است. روند نگران کننده افزایش این کسری و عدم‌امکان تجدیدشوندگی آبخوان ها حداقل در کوتاه مدت، موجب نگرانی بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه های آب و محیط زیست شده است. تاکنون راهکارهایی برای جلوگیری از گسترش بحران و نجات مناطق آسیب دیده توسط متخصصان و کارشناسان حوزه های مرتبط ارائه شده است.

دلایل گسترش فرونشست زمین

یکی از دلایل گسترش پدیده فرونشست زمین در سالیان اخیر، عدم‌تناسب بخشی از اهداف و سیاست های توسعهای کشور (مانند خودکفایی در تولید غذا) با ظرفیت واقعی منابع آب به‌خصوص منابع آب زیرزمینی بوده است. در بسیاری از مناطق کشور، عدم‌دسترسی مناسب به منابع آب سطحی و همزمان، دسترسی آسان‌تر و ارزان‌تر به منابع آب زیرزمینی، به افزایش حجم بهره برداری از آب های زیرزمینی (به صورت مجاز و غیرمجاز) منجر شده است.

راهکارهای مقابله با فرونشست زمین

راه حل های مختلفی برای مقابله با پدیده فرونشست زمین، ارائه و اجرا شده است که این راه حل ها به تناسب ظرفیت زیرساخت ها و همچنین مسیرها، سیاست ها و اهداف توسعه ای کشورهای مختلف، توانسته‌اند در سطوح مختلف به مقابله با بحران بپردازند. در ایران، نیاز است این راه حل ها از طریق مستندسازی و ارزیابی عملکرد آنها (در سایر کشورها) بررسی و نهایتا استفاده شوند.

به علت وسعت و نرخ بالای فرونشست در دشت های مختلف کشور و همچنین آسیب پذیری نقاط متراکم و حساس شهری (مانند تهران)، نیاز است تمامی راهکارهای علاج بخش در اسرع‌وقت و با حداکثر دقت پیگیری، مطالعه و اجرایی شوند. این مساله ممکن است به اصلاح یا تغییر بخشی از سیاست ها و اهداف توسعه و همچنین قوانین نظارتی و کنترلی برای نیل به هدف نهایی (کنترل و جلوگیری از وخامت یا تغییر بخشی از سیاست ها و اهداف توسعه) و همچنین قوانین نظارتی و کنترلی برای نیل به هدف نهایی (کنترل و جلوگیری از وخامت بحران در آینده) بینجامد.

ایران به لحاظ کمیت و ماهیت قوانین به‌خصوص در زمینه منابع آب زیرزمینی، مشکل و مانعی ندارد؛ اما فقدان کیفیت مناسب در برخورد با همین قوانین و نظارت ناکافی بر روند اجرای آنها، کشور را در سالیان اخیر با بحران در زمینه آب زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه کرده است. به‌عنوان مثال، یکی از این قوانین با ماهیت مناسب و اثربخشی بالا، طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی است که متاسفانه به دلیل عدم‌اجرای کامل برخی از پروژه های آن، امکان کنترل شدت بحران در کشور و در کوتاه مدت، وجود ندارد.

پیشنهادهای بازوی پژوهشی مجلس

مرکز پژوهش های مجلس در ادامه این گزارش به منظور تحقق هدف های مذکور، یعنی کنترل بحران کسری آبخوان ها و به تبع آن ایجاد پدیده فرونشست زمین در مناطق آسیب دیده، پیشنهاد داده است که نیاز است تجربیات کشورهایی که به نوعی توانسته اند در مواجهه با حل بحران فرونشست زمین عملکرد بهتر و موفق تری داشته باشند مورد توجه مدیران و تصمیم‌گیران نهادهای مرتبط قرار گیرد. در راستای این مورد، نیاز است وضعیت آسیب دیدگی حوزه های مختلف محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و احیانا امنیت ملی در خلال وقوع پدیده فرونشست در سالیان اخیر بحث و بررسی شود. ضمن آنکه نیاز است روند مستندسازی و رصد نرخ فرونشست در مناطق مختلف کشور با دقت بالاتری نسبت به قبل و با کمک تجهیزات به روز موجود در جهان انجام شود. پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش های مجلس در این زمینه ایجاد سامانه های اطلاعاتی و ثبت داده برای پایش همزمان مصرف و همچنین نرخ فرونشست یک نیاز اساسی است.

رابطه مستقیم نرخ فرونشست با افزایش تعداد نقاط بهره برداری، به‌خصوص چاه های غیرمجاز، اهمیت ایجاد سیستم اطلاعاتی ثبت داده برخط در سطح ملی و با مدیریت محلی را بیش از پیش آشکار می کند. همچنین با توجه به متغیر بودن نرخ فرونشست در نقاط مختلف کشور، نیاز است که براساس وضعیت وخامت اوضاع در دشت های کشور، اولویت اقدامات فوری میدانی به مناطق با نرخ فرونشست بالا داده شود. ضمن آنکه در راستای ایجاد عزم ملی برای مقابله با بحران رو به رشد فرونشست زمین در کشور، نیاز است همکاری گسترده ای میان نهادهای مختلف و ارگان های اجرایی در راستای مدیریت بحران و دوری از اختلافات سنتی و مرسوم بین سازمانی شکل گیرد. مرکز پژوهش ها در پیشنهاد دیگر تصریح می‌کند که گسترش، تقویت و حمایت از نهادهای اجتماعی، تشکل‌های صنفی وابسته مانند کشاورزان و سایر بهره برداران بخش های صنعتی، سازمان‌های مردم نهاد و نخبگان و نیروهای مورد اعتماد مردم در راستای مقابله با پدیده فرونشست، جدی و حیاتی است. ضمن اینکه یکی از مهم‌ترین چالش های پیش‌روی حوزه آب و محیط زیست در کشور، بحث به کارگیری نیروی انسانی کارآزموده، ماهر و دغدغه مند است.

همچنین یکی از مباحث مهم در روند کنترل بحران، آگاهی بخشی و اطلاع رسانی دقیق، به‌موقع و شفاف این بحران‌ها از طریق ابزارها و امکانات موجود است. ضمن آنکه در زمینه اعمال و تدوین هرگونه قانون و سند بالادستی باید از این اصل مهم که منابع آب خصوصا آب های زیرزمینی یک ثروت و سرمایه ملی است، صیانت و حراست شود. باید به بهترین وجه ممکن از تعرض و آسیب به منابع آب زیرزمینی در گستره جغرافیایی کشور ممانعت شود. این گزارش پیشنهاد کرده که مستندسازی تجربیات کشورهای مختلف در مقابله با پدیده فرونشست زمین و همچنین ایجاد کارگروه ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط و حمایت از آنها، در سریع ترین زمان ممکن پیگیری و اجرایی شود. همچنین گزارش وضعیت و شدت آسیب دیدگی حوزه های مختلف محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی از بحران منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین، به طور مناسب و شفافی در دسترس سیاستگذاران و نهادهای تصمیم‌گیر (برای اتخاذ تصمیمات آتی) قرار گیرد. صیانت درخور از سازوکارهای قانونی و کنترلی، توجه و تمرکز کافی بر قوانین بالادستی و برنامه های توسعه و نهایتا گسترده تر از ابزارهای متنوع آموزشی و رسانه ای، می تواند در مسیر حل بحران کارساز باشد.