آب پاکی آمریکا روی دست اعضای بریکس

تنها نیمی از 10 عضو بریکس - برزیل، اتیوپی، هند، اندونزی و آفریقای جنوبی - در سطح سران در این نشست شرکت داشتند. رهبران اصلی چون شی جین پینگ رئیس جمهور چین، و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، ترجیح دادند شخصا شرکت نکنند. به منظور پرهیز از تهدیدهای تعرفه ای آمریکا، میزبان (برزیل) تمرکز اصلی نشست را بر توسعه اقتصادی و مسائل اقلیمی قرار داد و از پرداختن به موضوعات حساس تری مانند استفاده از ارزهای محلی در تجارت درون بریکسی اجتناب کرد.

این رویکرد با موضع دیرینه برزیل در قبال بریکس همخوانی دارد. لولا دا سیلوا، رئیس جمهور برزیل، بارها تاکید کرده که این بلوک «ضد هیچ کس نیست». مشاور ارشد او در امور سیاست خارجی، سلسو آموریم، نیز اخیرا گفت: «بریکس نه غرب است، نه شرق؛ بلکه جنوب جهانی است.»

بیانیه نهایی نشست که یکشنبه منتشر شد، در حدود 16هزار واژه بود و در بسیاری موارد به متنی کلیشه ای شباهت داشت. همچون نشست های پیشین، این بیانیه نیز از نهادهای چندجانبه ای چون سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول دفاع کرد و به مسائل فنی مربوط به تعاملات میان مردم، دولت ها، نهادهای مدنی و بخش خصوصی کشورهای عضو پرداخت. همچنین در این بیانیه بر لزوم حاکمیت فراگیر بر هوش مصنوعی و احترام به استقلال کشورهای جنوب جهانی در تنظیم مقررات تاکید شد.

در بخش دیگری از بیانیه، اقدامات رژیم صهیونیستی در غزه مورد انتقاد قرار گرفت و از آرمان دولت مستقل فلسطینی دفاع شد. لولا در این زمینه تصریح کرد: «ما نمی‌توانیم در برابر نسل کشی رژیم صهیونیستی در غزه، کشتار بی تمایز غیرنظامیان بی گناه، و استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح جنگی بی تفاوت بمانیم.» گرچه سازمان‌های حقوق‌بشری متعددی عملیات تل آویو در غزه را مصداق نسل کشی می دانند، اما بسیاری از دولت های غربی این تعبیر را رد می‌کنند.

بیانیه همچنین حملات عامدانه به غیرنظامیان و زیرساخت ها در خاک روسیه را به شدت محکوم کرد، بدون آنکه صراحتا از اوکراین نام ببرد. در‌عین‌حال، هیچ انتقادی از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین در آن نیامده است. لولا در نطق آغازین نشست نیز با انتقاد از افزایش بودجه نظامی ناتو هشدار داد که چنین اقداماتی به «رقابت تسلیحاتی» دامن می زند و افزود: «سرمایه‌گذاری در جنگ همواره آسان تر از سرمایه‌گذاری در صلح است.»

بیانیه نهایی با لحنی مبهم از سیاست های آمریکا نیز انتقاد کرد؛ از جمله حملات نظامی اخیر واشنگتن به خاک ایران و اعمال تعرفه های یک جانبه که به گفته بیانیه «با قواعد سازمان تجارت جهانی ناسازگار است». بااین‌حال، از آمریکا در این سند نام برده نشد؛ نشانه ای از تلاش کشورهای عضو برای اجتناب از واکنش های تند کاخ سفید.

اما دونالد ترامپ شب یکشنبه با انتشار پیامی در پلتفرم تروث سوشال تهدید کرد برای هر کشوری که «با سیاست های ضدآمریکایی بریکس همسو شود»، 10‌درصد تعرفه اضافی اعمال خواهد کرد. وی البته مشخص نکرد که آیا این تهدید فقط اعضای بریکس را شامل می‌شود یا کشورهای شریک و ناظر این بلوک را نیز در بر می‌گیرد. این اظهارات به ویژه برای کشورهایی مانند چین، هند و اندونزی که در آستانه توافقات تجاری با آمریکا هستند، نگران کننده بود. در همین راستا، کاخ سفید اعلام کرد اجرای تعرفه های گسترده تا اول اوت به تعویق افتاده تا زمان بیشتری برای مذاکرات فراهم شود.

این نخستین بار نیست که ترامپ کشورهای عضو بریکس را تهدید می‌کند. در نوامبر 2024، وی گفته بود که اگر این بلوک بخواهد ارز مشترک خود را جایگزین دلار کند، آمریکا 100‌درصد تعرفه گمرکی بر کالاهای آن اعمال خواهد کرد؛ طرحی که البته هیچ‌گاه به طور رسمی از سوی بریکس مطرح نشده است.

به نظر می‌رسد هدف اصلی ترامپ، ایجاد هزینه سیاسی برای کشورهایی است که در مسیر چندجانبه گرایی و حفظ توازن میان شرق و غرب گام برمی دارند. این امر کشورهایی مانند برزیل و هند را که به رغم عضویت در بریکس روابط عمیقی با آمریکا دارند، در موقعیت دشواری قرار داده است.

سلسو آموریم، مشاور ارشد لولا، در واکنش به تهدید ترامپ گفت: «این تهدیدها نشان می‌دهد که چرا وجود سازمانی مانند بریکس ضروری است؛ سازمانی که توان گفت وگو، واکنش و دستیابی به اجماع را دارد... بریکس هیچ تهدیدی علیه آمریکا نکرده است.» سخنگوی وزارت تجارت آفریقای جنوبی نیز اعلام کرد که این کشور «ضدآمریکایی» نیست و همچنان علاقه مند به مذاکره برای توافق تجاری با واشنگتن است.

اما رئیس جمهور آفریقای جنوبی، سیریل رامافوزا، با صراحت بیشتری سخن گفت: «مایه تاسف است که وقتی حرکتی جمعی و مثبت مانند بریکس شکل می‌گیرد، برخی آن را تهدیدآمیز تلقی کرده و می خواهند کشورهای مشارکت کننده را تنبیه کنند.» مقامات روسیه و چین نیز ادعای ضدآمریکایی بودن بریکس را رد کردند.

با وجود لفاظی های ترامپ، بیشتر کشورهای عضو و شریک بریکس به سیاست «چندجانبه گرایی» پایبند هستند. به جز ایران و روسیه، باقی اعضا روابط گسترده ای با آمریکا دارند که تمایل به حفظ و گسترش آن دارند. در واقع، پیام ترامپ را می‌توان تلاشی در راستای منصرف کردن کشورها از اتخاذ مواضعی دانست که با منافع ایالات متحده در تضاد است.

ترامپ با هدف قرار دادن بریکس، تلاش دارد کشورهایی مانند ایران و کوبا را که به تازگی به عضویت این بلوک درآمده اند، منزوی کرده و کشورهای علاقه مند به عضویت - از جمله ترکیه که عضو ناتو نیز هست - را از این مسیر منصرف کند.

جالب آنکه کشورهای علاقه مند به عضویت در بریکس، امسال با احتیاط بیشتری رفتار کردند. درحالی‌که در نشست سال گذشته در روسیه، سران بسیاری از کشورها برای تقویت روابط با بریکس حضور یافتند، امسال برخی مانند رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، و کلودیا شین بائوم، رئیس جمهور مکزیک، دعوت برزیل را رد کرده و وزیران خارجه خود را به نشست فرستادند. برخی تحلیلگران معتقدند این احتیاط، حاصل فضای ابهام آلودی است که تهدیدهای مکرر ترامپ پیرامون بریکس ایجاد کرده است.