اما و اگرهای کشاورزی برون‌مرزی

براین اساس ضرورت دارد سیاستگذار بیش از پیش از کشاورزان فعال در حوزه کشت فراسرزمینی حمایت کند. امروز این دسته از کشاورزان نیازمند حمایت مالی و تسهیلگری دولت هستند، ولی خبری از حمایت دولت از این گروه نیست. براین اساس در حال‌حاضر 90‌درصد فعالیت بخش‌خصوصی ایران در کشاورزی فراسرزمینی به‌صورت پراکنده در حال انجام است. درحالی که موفقیت در این زمینه نیازمند تمرکز دولت به‌عنوان سیاستگذار و ساماندهی گسترده از جانب ایشان است. درضمن نکته دیگری که از نگاه فعالان اقتصادی این حوزه منجر به موفقیت ایران می‌شود، تغییر رویکرد سیاستگذاران نسبت به این موضوع است. در حال‌حاضر کشت فراسرزمینی برمبنای تامین امنیت غذایی انجام می‌شود. درحالی که تمام کشورهای موفق در این زمینه به کشت فراسرزمینی به‌عنوان برنامه برای خلق ثروت نگاه می‌کنند. در عین حال، خلق ثروت به خودی خود در ایران می‌تواند تامین‌کننده امنیت غذایی و همچنین تنظیم‌گری آب باشد.

میزان کشت فراسرزمینی ایران

موضوع کشت فراسرزمینی به‌دنبال خشکسالی‌های پی‌درپی و بحران آبی در ایران و از سوی دیگر افزایش قیمت جهانی مواد غذایی در ماه‌های اخیر و ادامه این روند در آینده اهمیت بیشتری پیدا کرده است. براین اساس در سال‌جاری دولت و بخش‌خصوصی تاکنون مذاکرات متعددی را در این زمینه با روسیه، سوریه، مالی، ارمنستان، اوکراین و ونزوئلا انجام داده‌اند، البته ایران پیشتر نیز با این کشورها مذاکره کرده بود. علی رضوانی‌زاده، رئیس سابق انجمن کشت فراسرزمینی در این‌باره به «دنیای‌اقتصاد» گفت: فعالان بخش‌خصوصی ایران بیش از 15 سال‌است در زمینه کشت فراسرزمینی فعال هستند. بدین ترتیب تاکنون با 28 کشور دنیا از جمله کشورهای آسیای‌شرقی، آمریکای‌لاتین و آفریقایی در این زمینه همکاری داشته‌ایم. وی افزود: میزان اراضی فراسرزمینی که در اختیار ایرانیان است، حدود 800‌هزار هکتار برآورد می‌شود، ولی ما می‌توانیم با مدیریت هوشمندانه این رقم را ظرف مدت 5 سال به 6‌میلیون هکتار و متقابلا میزان وابستگی به واردات را به حداقل برسانیم. به گفته رضوانی‌زاده، آنچه این روزها در رسانه‌ها منتشر می‌شود، همه به معنی ادامه مذاکرات پیشین است. مثلا فعالان روسی که به ایران آمدند، اعلام کردند ما قصد داریم بخشی از زمین‌های خود را به کشت فراسرزمینی ایران اختصاص دهیم؛ حال بهره‌گیری از این اراضی، بستگی به میزان سرمایه‌گذاری ایرانیان در این کشور دارد. درضمن این امر به میزان تسهیلگری در حوزه کشاورزی و تجارت نیز مرتبط است.

وی با اشاره اینکه امروزه صرفا بخش‌خصوصی توان ورود به حوزه کشت فراسرزمینی را دارد و بخش دولتی نمی‌تواند وارد این بخش شود؛ تاکید کرد: براین اساس باید دولت رویکرد خود در کشت فراسرزمینی را اصلاح کند، یعنی ما باید به کشت فراسرزمینی به‌عنوان راهکاری برای خلق ثروت نگاه کنیم و در گام بعدی به بحث امنیت غذایی بنگریم. پیش از این چین با رویکرد کنونی ما یعنی تامین امنیت غذایی به‌دنبال موضوع کشت فراسرزمینی بود و بر همین اساس به موفقیت مطلوبی دست‌نیافت، ولی از زمانی که به این موضوع با نگاه خلق ثروت نگریست، موفق شد.

وی افزود: عربستان طی 5-6 سال‌اخیر 50‌میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده و هدفش از این سرمایه‌گذاری خلق ثروت بوده است؛ زیرا نه مشکلی در امنیت غذایی دارد و نه از سوی دیگر نیروی کار و بازار لازم برای کشت محصولاتش را دارد.

رضوانی‌زاده گفت: ما از دولت می‌خواهیم اگر به‌دنبال حل بحران آب و تامین امنیت غذایی است، از ظرفیت بخش‌خصوصی در زمینه کشت فراسرزمینی به‌صورت درست بهره بگیرد. ما خواهان تسهیلگری در قوانین و مقررات در حوزه کشاورزی و گمرکی و همچنین خواهان حمایت مالی از فعالان بخش‌خصوصی هستیم.

وی تاکید کرد: ما تاکنون به‌صورت سازمان‌یافته به‌دنبال کشت فراسرزمینی نبوده‌ایم و بیش از 90‌درصد فعالیت بخش‌خصوصی به‌صورت پراکنده و غیررسمی است. با این روند بی‌شک نه می‌توانیم خلق ثروت انبوه داشته باشیم و نه می‌توانیم امنیت غذایی و بحران آب را کنترل کنیم. وی افزود: اگر می‌خواهیم در کشت فراسرزمینی موفق باشیم، باید به کشورهای پیشتاز در این زمینه مثل عربستان سعودی، قطر، چین، هند، ترکیه و امارات نگاه کنیم. امروز چین نه‌تنها ذرت، بلکه ماهی و تنباکو را هم در اراضی برون‌مرزی خود تولید و در مقابل، برنج از سایر کشورها وارد می‌کند. از دید رضوانی‌زاده، متاسفانه امروزه اراده واقعی برای اجرای کشت فراسرزمینی وجود ندارد؛ زیرمجموعه تحت اختیار وزیر کشاورزی برخلاف وزیر، نه با این موضوع آشنا هستند و نه این موضوع را به درستی درک می‌کنند؛ برهمین اساس نیز در این زمینه شاهد کم‌توفیقی آنها هستیم. در سال‌های اخیر معاونت اقتصادی وزارت امورخارجه بیش از وزارت جهادکشاورزی از ما حمایت می‌کند. این معاونت از سه سال‌پیش شیوه‌نامه‌ای ابلاغ کرد که براساس آن باید نمایندگان وزارت امورخارجه در کشورهای مختلف به کشاورزانی که در بحث کشت فراسرزمینی فعال هستند، مشاوره تجاری و حقوقی بدهند.

مقاصد جدید

نگاهی به روند کشت فراسرزمینی در دنیا نشان می‌دهد، از سال2017 با قطعی شدن روندهای افزایش قیمت جهانی غلات طی یک دهه پیش رو، تقاضا برای اجاره اراضی در حوزه اوراسیا افزایش یافته است. بدین ترتیب جریان سرمایه‌گذاری ها از مقاصد سنتی کشت فراسرزمینی نظیر کنیا، اوگاندا، لیبریا، برزیل، آرژانتین، ماداگاسکار، سودان، سیرالئون، غنا و موزامبیک به سمت حوزه های جدیدتر در آسیای مرکزی، افغانستان، کامبوج و اندونزی تغییر جهت داده است. براین اساس نیز در سال‌های اخیر ارمنستان، ازبکستان، اوکراین، روسیه، قرقیزستان و رومانی گزینه‌های مناسبی برای کشت فراسرزمینی بودند، در واقع این کشورها مقصد کشت فراسرزمینی آلمان، امارات، اردن، قطر، عربستان، ایتالیا و هلند هستند.

حال آنکه به گفته رضوانی‌زاده باید براساس سیاست خلق ثروت، مقاصد کشت فراسرزمینی را انتخاب کرد. این فعال حوزه کشت فراسرزمینی گفت: ما در سال‌جاری باید 30‌میلیون تن محصول از جمله گوشت و گندم، سویا و غیره وارد کنیم. حال برای مدیریت واردات می‌توانیم از اقلیم روسیه که پهنه‌ای مناسب برای کشت گندم، جو و دانه‌های روغنی مثل کلزا است، استفاده کنیم، در واقع ما براساس سودآوری و نیازمندی به محصولات مختلف باید در کشورهای مختلف دست به کشت فراسرزمینی بزنیم.

وی افزود: مثلا اگر امروز افغانستان کشوری امنیتی است، نباید آن را از محدوده کشورهای موردنظر خارج کنیم؛ بلکه با دیپلماسی درست بخشی از مشکلات آبی کشور را حل کنیم.

رضوانی‌زاده گفت: چندی است شرکت‌های هندی در ازبکستان و تاجیکستان سرمایه‌گذاری کرده‌اند و براساس این سرمایه‌گذاری کشت پنبه را در این کشورها دنبال کرده‌اند. حال کشور ازبکستان خروج پنبه خام را ممنوع کرده؛ چون هندوستان بعد از سرمایه‌گذاری در کشت پنبه در این کشور اقدام به احداث کارخانه‌های نخ‌ریسی کرده است. هند در واقع در حال تکمیل زنجیره تولید در این کشورهاست. بی‌شک با این روند چند سال دیگر ازبکستان نخ نیز صادر نمی‌کند.

کشورهای مهم کشت فراسرزمینی

به گفته کارشناسان، استرالیا یکی از بزرگ‌ترین کشورهای اجاره دهنده زمین در منطقه آسیا - اقیانوسیه به‌شمار می آید. استرالیا به سبب برخورداری از شرایط مناسب کشاورزی به‌عنوان کشوری مناسب برای انجام کشت فرا‌سرزمینی محسوب می‌شود.

در حال‌حاضر شماری از کشورها از جمله عربستان‌سعودی خواستار انجام کشت فراسرزمینی در استرالیا هستند. گزارش‌های خبری نشان می‌دهد، عربستان دست کم 60میلیون دلار برای کشاورزی فراسرزمینی در استرالیا سرمایه‌گذاری کرده است. در این بین هند از جمله کشورهایی است که در تولید غلات یکی از کشورهای برجسته به‌شمار میآید. نظر به تغییر شرایط آب وهوایی و افزایش روزافزون جمعیت هند، این کشور در زمینه تولید غلات که جیره اصلی غذایی مردم به‌شمار می‌آید با مشکل روبه رو شده است. در حال‌حاضر هند اقداماتی را برای انجام کشاورزی فراسرزمینی در استرالیا انجام داده و تولید محصولات زراعی و باغی را در چند سال‌گذشته در استرالیا شروع کرده است. در چند سال‌اخیر، کشاورزان هندی اقدام به خرید زمین های کشاورزی در استرالیا کرده اند.

سخن آخر

زنگ خطر بحران آب به صدا درآمده و عبور از این بحران نیازمند راهکارهای کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است. در این راستا کشت فراسرزمینی می‌تواند به کاهش تنش‌های آبی منجر شود، اما این موضوع ملزوماتی دارد که از جمله آن می‌توان به حمایت سیاسی دولت، تعامل با کشورهای مختلف، دستورالعمل‌های منطقی و درست و تعاملات بانکی و مالی اشاره کرد، ضمن آنکه رمز موفقیت کشت فراسرزمینی نیز در اولویت قرار‌دادن خلق ثروت به‌جای امنیت غذایی است، از این‌رو توجه به کشت فراسرزمینی از سوی سیاستگذار به‌منظور عبور از بحران آب از طریق انعقاد تفاهم‌نامه‌های مشترک و حمایت مالی از فعالان این حوزه موضوعی است که مورد‌توجه کارشناسان است.