اندر خم مشکلات مدیریت شهری / شهرهای جدید با بحران هویت اجتماعی
شرایط زندگی در شهرهای حومه پایتخت ممکن است با شرایط زندگی در پایتخت تفاوت‌هایی داشته باشد. در شهرهای حومه پایتخت، عموماً جمعیت کمتری نسبت به تهران وجود دارد و این می‌تواند به معنای فضای بیشتر و کمتر شلوغی در این شهرها باشد.
شرایط زندگی در شهرهای حومه پایتخت ممکن است با شرایط زندگی در پایتخت تفاوت‌هایی داشته باشد. در شهرهای حومه پایتخت، معمولا جمعیت کمتری نسبت به تهران وجود دارد و این امر می‌تواند به‌معنای فضای بیشتر و شلوغی کمتر در این شهرها باشد. شهرهای حومه پایتخت معمولا دسترسی به خدمات و تجهیزات عمومی و امکانات شهری مانند مدارس، بیمارستان‌ها، مراکز خرید و سایر امکانات کمتری نسبت به شهرهای بزرگ‌تر دارند، اما قیمت مسکن و هزینه‌های زندگی در شهرهای حومه پایتخت معمولا کمتر از تهران است. سالیان سال است که شهرهای اقماری با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند، چراکه امکانات و خدمات عمومی چنگی به‌دل نمی‌زند. شهروندان این مناطق، دلیل ارتباط کاری یا تحصیلی با تهران، با مشکلات مربوط به ترافیک و مسافت‌های طولانی روبه‌رو هستند. متاسفانه ساخت شهرک‌های اقماری به‌تنهایی و به دور از هرگونه تصمیمات شهرسازی رشد قارچ‌گونه‌ای داشته است و مسئولان ما جدا از ساخت‌وساز، هیچ برنامه‌ای برای رفاه و توسعه امکانات شهرهای اطراف تهران نداشته‌اند.
به‌طورکلی، اگر سیستم رفاهی و شهرسازی شهرهای جدید مساعد شود، شرایط زندگی در این شهرها به‌دلیل فاصله نسبتا کمتر با تهران و محیط آرام‌تر، گزینه خوبی برای افرادی است که به‌دنبال ترکیبی از زندگی در نزدیکی پایتخت و همچنین فضای آرام و صلح‌آمیز هستند. متاسفانه شهرهای حومه پایتخت، اغلب دارای امکانات تفریحی و فرهنگی قابل‌قبولی نیستند و در مقایسه با تهران، محدود هستند. صمت در این گزارش معضلات شهرهای اطراف تهران را بررسی کرده است.
مهم‌ترین اهداف مدیریت شهری و توسعه
سیاست‌های مسکنی دولت در سال‌های اخیر بیشتر برای شهروندان کم‌درآمدی بود، اما متاسفانه نداشتن برنامه‌ریزی و توجه به مسائل اجتماعی و فرهنگی در تشکیل و ساخت مسکن ارزان از سوی تصمیم‌گیران، باعث پدیداری ناهنجاری‌های مختلف شده است. از سوی دیگر، مفهوم مسکن علاوه بر مکان فیزیکی، کل محیط مسکونی را نیز در برمی‌گیرد که شامل تمامی خدمات، تسهیلات و زیرساخت‌های موردنیاز برای به زیستن خانواده‌ها است. ساخت مسکن حداقلی برای شهروندان بدون توجه به آسیب‌های اجتماعی آن، می‌تواند جامعه را با چالش‌های اساسی روبه‌رو کند که حل آنها هزینه‌های بسیاری را می‌طلبد. یکی از مهم‌ترین اهداف مدیریت شهری و توسعه، بالا بردن کیفیت زندگی و بهبود فضای سکونتگاه‌های ساکنان از محیط زندگی خود است. باتوجه به سیاست‌های کلان مسکن در سال‌های اخیر، دولت تصمیم به تولید مسکن بدون لحاظ کردن چارچوب سیاست‌های کلان کرد و طرحی به‌عنوان مسکن حداقلی را در سطح کشور به‌دلیل کاهش نرخ مسکن و خارج کردن نرخ زمین از مسکن را برای افراد کم‌درآمد و فاقد مسکن در دستور کار خود قرار داد. مسکن برای تامین آسایش مردم و پاسخگو به تمام ابعاد فیزیکی و روانی وجود انسان‌ها و اهمیت فراوانی را دارا است. حال با گذشت چندین سال، از آغاز عملیات مسکن مهر در کشور و شهرهای جدید که بالغ بر 2 میلیون واحد هستند، شهرهای جدید کشور با 400 هزار واحد مسکن مهر، امروز با چالش‌های جدی مواجه است. هزینه‌های بالای حمل‌ونقل از شهر جدید به شهر مادر در نبود حمل‌ونقل مناسب با امکان جابه‌جایی انبوه، سریع و ارزان ساکنان حومه، عرضه گران برخی اقلام ضروری و معیشتی و خدمات موردنیاز خانوارها به‌دلیل کمبود مراکز عرضه‌کننده کالاها و خدمات، نیاز به آمدوشدهای متعدد بین شهر جدید و شهر مادر برای تامین برخی کالاها و خدمات و هزینه‌های مرتبط با این آمدوشدها و در کنار همه اینها درگیر شدن حومه با تورم مسکن؛ چه در بخش خرید و چه اجاره، 4 جبهه افزایش هزینه‌های سکونت در حومه برای ساکنان کم‌درآمد این محله‌های پیرامونی است؛ ساکنانی که سطح آسیب‌پذیری آنها از تورم و گرانی به‌دلیل شکننده بودن توان مالی و اقتصادی‌شان به‌مراتب بیشتر از ساکنان شهر مادر است.
مشکلات اساسی شهرهای اطراف تهران
امیر فتحی‌نژاد، کارشناس راه و شهرسازی درباره شهرهای اطراف تهران به صمت گفت: شهرهای اطراف تهران همچون یک حلقه، پیرامون پایتخت، باوجود مزایای بسیاری که به‌عنوان مناطق نزدیک به تهران دارند، با مشکلاتی نیز روبه‌رو هستند. از جمله مشکلات اساسی شهرهای اطراف تهران؛ ترافیک ناشی از جابه‌جایی روزانه افراد به‌سمت تهران است. تراکم بالای خودروها در جاده‌ها و بزرگراه‌ها، باعث تاخیرها و افزایش زمان سفر می‌شود، همچنین مشکلاتی مانند کمبود پارکینگ‌ها، نبود سیستم عمومی حمل‌ونقل موثر و کافی و عدم‌تامین زیرساخت‌های بهداشتی و آموزشی کافی در این شهرها مشاهده می‌شود.
وی در ادامه افزود: حتی دیده می‌شود که شهرهای اطراف تهران با مشکل کمبود منابع آب نیز مواجهند. برخی از این مناطق به‌دلیل کم‌آبی، با مشکلات آبی شدیدی روبه‌رو هستند که می‌توانند بر کشاورزی و رونق اقتصادی منطقه تاثیر منفی داشته باشند. شهرهای اطراف تهران معمولا به‌دلیل نزدیکی به پایتخت، به‌عنوان مقصد مهاجرت برای افرادی که به‌دنبال فرصت‌های شغلی هستند، شناخته می‌شوند و از این بابت شرایط خوبی ندارند.
او بیان اینکه مهاجرت به شهرهای اطراف یک کلانشهر در همه‌جای دنیا لزوما شرایطی بحرانی ایجاد نمی‌کند، افزود: با برنامه‌ریزی، امکانات و شرایط اقتصادی فعلی در ایران، مهاجرت افراد به حاشیه شهر، پیامدهای جدی به‌دنبال خواهد داشت. شهرهای اطراف تهران باتوجه به فاصله‌ای که با شهر مرکز دارند و امکانات پایین در زمینه حمل‌ونقل در عمل به خوابگاهی برای ساکنان این محدوده‌ها تبدیل شده‌اند. افراد ساکن در این شهرها هر روز ساعات زیادی را برای رفت‌وآمد به مرکز شهر اختصاص می‌دهند، در حالی که امکانات مناسبی در زمینه حمل‌ونقل نیز وجود ندارد.
مشکلات شهرهای اقماری نادیده گرفته نشوند
این کارشناس بیان کرد: رشد سالانه حاشیه‌نشینی در تهران بین 4 تا 5 درصد است و با درصد مضاعفی که به‌طورطبیعی به آن افزوده خواهد شد. حدود 20 تا 25 سال آینده، حاشیه‌نشینی این شهر برابر خود تهران می‌شود. این اتفاق در مناطق حاشیه‌ای اطراف شهرها کاملا مشخص است.
فتحی‌نژاد تصریح کرد: باتوجه به اهمیت شهرهای اطراف تهران و نیاز به رفع مشکلات آنها، تلاش‌های بیشتری برای بهبود وضعیت این مناطق باید انجام بگیرد. این تلاش‌ها می‌تواند شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، توسعه تسهیلات عمومی، اجرای طرح‌های مدیریت ترافیک و کنترل آلودگی هوا، مدیریت منابع آب و ایجاد اشتغال محلی باشد.
وی در خاتمه عنوان کرد: ضرورت همکاری بین مراکز دولتی و بخش خصوصی، ایجاد آگاهی در جامعه و توجه به نیازهای این مناطق نیز از جمله مواردی است که باید در نظر گرفته شوند. با رویکردی سیستمی و هماهنگ، می‌توان بهبودی قابل‌توجهی در شرایط زندگی شهروندان شهرهای اطراف تهران را به‌ارمغان آورد و از آنها به‌عنوان مناطق پویا و پیشرفته‌ای برای توسعه استفاده کرد. مشکلات شهرهای اطراف تهران نباید نادیده گرفته شوند و باتوجه به اهمیت این مناطق در توسعه شهری و رفاه شهروندان، تلاش‌هایی برای حل این مسائل باید به‌عمل آید.
مسکن، چالش جدی دولت‌ها
علی اسماعیلی، کارشناس شهرسازی به صمت گفت: تامین مسکن مناسب و باکیفیت، همواره یکی از چالش‌های مهم برای دولت‌ها بوده و این موضوع باعث ایجاد سیاست‌های زیادی در این زمینه شده است؛ اما متاسفانه، تاکنون هیچ موفقیت قابل‌توجهی حاصل نشده و تلاش‌های دولت‌ها برای پاسخگویی به نیازهای بازار مسکن کافی نبوده است. به‌همین‌دلیل، مشکلات در این حوزه همچنان باقی مانده است.
وی افزود: مهاجرت افراد به شهرهای بزرگ به دلایل مختلفی رخ می‌دهد. در شهرهای بزرگ، به‌دلیل فشار زیاد در بازار مسکن، افراد دیگر نمی‌توانند در همان منطقه قبلی خود ساکن بمانند و مجبور به انتقال به فضاهای کوچک‌تر، حاشیه شهر یا حتی مسکن غیررسمی می‌شوند. شهرها به‌عنوان مجموعه‌ای از عناصر، اجزا، فضاها و عملکردها، بزرگترین میراث انسانی در جهان هستند. با افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ و مشکلات ناشی از کمبود فضا، کارشناسان و متخصصان شهرسازی به فکر ایجاد شهرهای جدید برای پذیرش جمعیت سرریزشده از شهرها و کاهش مشکلات و نیازهای آنها افتاده‌اند.
این کارشناس اذعان کرد: بعضی از افراد به شهرهای کوچک‌تری مهاجرت می‌کنند که وضعیت اقتصادی در آنها مناسب نیست یا به شهرهای بزرگ‌تری مهاجرت می‌کنند که در آنجا نیز مجبور به سکونت در حاشیه شهر می‌شوند. این پدیده، در شرایط بحرانی، مشکلات بخش مسکن را تشدید می‌کند. به‌عنوان‌مثال، تهران در طول روز و شب، تفاوت جمعیتی چند میلیونی دارد و تمام این مسائل ناشی از وضعیت نامطلوب مسکن است. محل سکونت افراد هر سال دورتر می‌شود و در نهایت، به مرحله‌ای می‌رسد که اگر بخواهند برای کار به تهران بروند، با مشکلاتی مواجه می‌شوند.
حل مشکلات مسکن، نیازمند تلاش‌های هماهنگ است
یک کارشناس بیان کرد؛ متاسفانه، شهرسازان توجه کافی به مسئله اصلی ساکنان شهرهای حومه تهران نکرده‌اند که مسکن یکی از آنها است. متاسفانه در چند سال اخیر به جنبه‌های تجاری و سودآوری توجه و باعث شده‌اند که بازار مسکن به‌شکلی منحرف شود. عوامل دیگری مانند نبود برنامه‌ریزی مناسب، کمبود منابع مالی، مشکلات در سیستم تامین مواد ساختمانی و نداشتن ساختارهای حمایتی از ساکنان، همچنین موانع قانونی و مقررات ناکارآمد نیز از عوامل موثر در این موضوع هستند.
اسماعیلی بیان کرد: برای حل این مشکلات، دولت‌ها باید اقدامات جدی‌تری را در نظر بگیرند. یکی از راه‌حل‌های ممکن، سرمایه‌گذاری عمومی در بخش مسکن است. دولت‌ها می‌توانند بودجه‌های قابل‌توجهی را به احداث مسکن مناسب و قابل‌دسترس برای اقشار کم‌درآمد اختصاص دهند. همچنین، ایجاد برنامه‌های تسهیل وام مسکن با شرایط مناسب برای خریداران، تشویق به ساخت واحدهای مسکونی با نرخ مناسب و ایجاد قوانین و مقررات موثر در حمایت از مستاجران نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.
وی در پایان گفت: برنامه‌ریزی شهری هوشمند و بهینه، ایجاد شهرهای جدید و مناطق مسکونی باتوجه به نیازها و ظرفیت‌های هر منطقه، افزایش کیفیت مسکن و توسعه مدل‌های مسکن اجتماعی می‌تواند تاثیر مهمی در بازار مسکن به‌همراه داشته باشد. به‌طورکلی، حل مشکلات مسکن، نیازمند تلاش‌های هماهنگ دولت، شهرسازان، سازمان‌های مربوطه و جامعه است. این تلاش‌ها باید به‌سمت ایجاد مسکن مناسب، باکیفیت و قابل‌دسترس برای اقشار مختلف جامعه هدایت شود.
سخن پایانی
به‌واسطه مجموعه مشکلاتی که ساکنان شهرهای اقماری مانند با آن روبه‌رو هستند، بررسی‌ها نشان از ضعف شدید در تشکیل هویت شهری در این محله‌ها دارد. مهم‌ترین مصداق بارز آن نیز، اظهارات طیف قابل‌توجهی از ساکنان این محلات است که اعلام کرده‌اند هر زمان به شرایط مناسب اقتصادی دست یابند، در نخستین فرصت برای بازگشت به شهر مادر یا مهاجرت به شهر دیگر اقدام خواهند کرد. این موضوع از سال‌های قبل نیز در نتایج نظرسنجی‌ها و مطالعات کارشناسی انجام‌شده از سوی تیم‌های پژوهشی مختلف نیز مورداشاره قرار گرفته بود؛ شهرهای جدید با بحران هویت اجتماعی مواجهند و بخش زیادی از ساکنان آنها در نظرسنجی‌های مختلف اعلام کرده‌اند که به‌محض دستیابی به امکان اقتصادی لازم، به شهر مادر بازخواهندگشت. جالب آنکه، با گذشت یک دهه از انجام این مطالعات، هنوز حس و حال بخش زیادی از شهروندان شهرهای حومه‌ای به محل سکونت خود تغییر نکرده است.
مجموعه این عوامل منجر به ایجاد دافعه برای سرمایه‌گذاری در این محله و محله‌های مشابه شده است. تاخیر در تامین زیرساخت‌ها و تحویل واحدها، در عمل سرمایه‌گذارها نیز تا این لحظه انگیزه‌ای برای ورود به این منطقه از خود نشان نمی‌دهند. در شرایطی که به‌دلیل نبود و کمبود امکانات و سایر مشکلات، عمده ساکنان این محله‌ها درصدد مهاجرت از حومه به شهر مادر یا شهرهای مجاور هستند، توجیه اقتصادی سرمایه‌گذاری نیز برای صاحبان سرمایه نامشخص و در هاله‌ای از ابهام خواهد بود.