ایران و تجارب جهانی در اصلاح یارانه‌ها
یارانه‌های انرژی در ایران، با هدف حمایت از اقشار کم درآمد و حفظ ثبات اقتصادی، سال‌هاست که در اقتصاد این کشور نهادینه شده‌اند، با این‌حال پیامدهای منفی این رویکرد از جمله افزایش مصرف انرژی، نابرابری اجتماعی و فشار سنگین بر بودجه‌دولت، ضرورت بازنگری و اصلاح آن را به یک اولویت تبدیل کرده‌است.
اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران که در سال‌های اخیر دوبار به طور جدی اجرا‌شده، درس های مهمی را دربر دارد که می‌تواند مسیر آینده را روشن کند. ایران در زمینه اصلاح یارانه‌های انرژی دو تجربه متفاوت داشته که هریک درس های ارزشمندی به‌همراه داشته و نشان می‌دهند که چگونه برنامه ریزی، زمان‌بندی و درنظرگرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی می‌توانند سرنوشت چنین اصلاحاتی را تعیین کنند.
تجربه موفق سال2010
اولین تلاش جدی برای اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران در سال2010 اجرا شد. این اصلاحات که به‌عنوان بخشی از برنامه هدفمندی یارانه ها انجام گرفت، با برنامه ریزی دقیق و حمایت‌های گسترده اجتماعی همراه بود. دولت ایران با افزایش تدریجی قیمت حامل‌های انرژی مانند بنزین، گازوئیل و برق، توانست از ایجاد شوک ناگهانی جلوگیری کند. یکی از ویژگی‌های کلیدی این اصلاحات، پرداخت نقدی مستقیم به خانوارها بود. دولت بیش از 80درصد خانوارهای ایرانی را تحت‌پوشش پرداخت های نقدی قرارداد و به این ترتیب توانست اثرات اقتصادی افزایش قیمت‌ها را برای اقشار آسیب پذیر کاهش دهد. این پرداخت ها، اگرچه فشار مالی زیادی به دولت وارد کرد، اما به‌عنوان یک اقدام حمایتی، اعتماد عمومی را افزایش و از بروز اعتراضات گسترده جلوگیری کرد. نتایج این اصلاحات چشمگیر بود. کاهش مصرف انرژی، بهبود بهره وری و کاهش اتلاف منابع از جمله دستاوردهای این سیاست بود. همچنین این اصلاحات باعث شد دولت بتواند بخشی از هزینه‌های خود را کاهش و منابع حاصل از افزایش قیمت‌ها را در بخش‌های دیگر اقتصادی سرمایه‌گذاری کند.
تجربه ناموفق سال2019
در سال2019، دولت ایران تلاش کرد بار دیگر اصلاح یارانه‌های انرژی را اجرا کند، اما این‌بار بدون برنامه ریزی کافی و در شرایط اقتصادی بسیار دشوار. تحریم‌های سنگین اقتصادی، تورم بالا و نارضایتی عمومی از شرایط معیشتی، فضای اجتماعی ایران را به شدت متشنج کرده‌بود. این اصلاحات با افزایش ناگهانی قیمت بنزین اجرا شد؛ به گونه ای که قیمت این سوخت در برخی موارد بیش از دو‌برابر افزایش‌یافت. برخلاف تجربه سال2010، این‌بار دولت هیچ برنامه ای برای ارائه پرداخت های حمایتی به اقشار کم درآمد نداشت یا حداقل این برنامه ها به درستی اجرا نشد. علاوه‌بر این، اطلاع رسانی ضعیف و عدم‌شفافیت در فرآیند تصمیم‌گیری، اعتماد عمومی را به‌شدت کاهش داد. پیامدهای این اقدام فاجعه بار بود.
اعتراضات گسترده‌ای در سراسر کشور شکل‌گرفت که به خشونت نیز کشیده‌شد و خساراتی به زیرساخت‌ها وارد آمد. این رویداد نشان‌داد که افزایش قیمت انرژی بدون درنظرگرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی و بدون ارائه حمایت‌های لازم می‌تواند به بحران‌های اجتماعی جدی منجر شود. این دو تجربه نشان می‌دهند که موفقیت در اصلاح یارانه ها به عوامل مختلفی بستگی دارد. در سال2010، دولت توانست با برنامه ریزی دقیق، حمایت‌های مالی گسترده و اجرای تدریجی، اعتماد عمومی را جلب‌کرده و اهداف خود را محقق کند، اما در سال2019، نبود شفافیت، اطلاع رسانی ضعیف و نادیده‌گرفتن شرایط بحرانی کشور، این اصلاحات را به شکست کشاند. تجربه های 2010 و 2019 نشان‌دهنده اهمیت برنامه ریزی دقیق، شفافیت و حمایت اجتماعی در اصلاح یارانه‌های انرژی هستند. ایران برای اجرای اصلاحات موفق در آینده باید از این درس ها بهره برده و با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی، برنامه‌هایی طراحی کند که از آسیب به اقشار آسیب پذیر جلوگیری و اعتماد عمومی را بازسازی کند.
درس‌هایی از تجارب جهانی
اصلاح یارانه‌های انرژی، چالشی پیچیده و حساس است که بسیاری از کشورها با آن مواجه شده‌اند. تجربه های جهانی نشان می‌دهند که موفقیت در این حوزه به عوامل متعددی مانند برنامه ریزی دقیق، اجرای تدریجی، حمایت از اقشار آسیب پذیر و شفافیت در ارتباطات بستگی دارد. نمونه های موفق و ناموفق در سراسر جهان نشان می‌دهند که چگونه یک استراتژی صحیح می‌تواند از مقاومت عمومی جلوگیری‌کرده و اهداف اصلاحی را محقق کند.
تجارب موفق: مالزی و هند
مالزی و هند از جمله کشورهایی هستند که توانسته اند اصلاحات موفقی در حوزه یارانه‌های انرژی اجرا کنند. در مالزی، دولت با استفاده از افزایش تدریجی قیمت سوخت و ارائه کمک‌های مالی مستقیم به اقشار کم درآمد، توانست تاثیرات منفی اصلاحات را به حداقل برساند. این کشور از طریق ارتباطات شفاف و اطلاع رسانی دقیق، حمایت عمومی را جلب کرد و مقاومت اجتماعی را کاهش داد. علاوه‌بر این، دولت مالزی منابع حاصل از کاهش یارانه ها به بهبود زیرساخت‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص داد که این امر به افزایش اعتماد عمومی منجر شد. در هند نیز دولت با هدفمند‌کردن یارانه ها، حمایت از خانوارهای کم درآمد و حذف تدریجی یارانه‌های غیرضروری، به موفقیت دست‌یافت. این رویکرد باعث شد تا دولت بتواند منابع مالی آزادشده را در برنامه‌های توسعه ای و رفاه اجتماعی سرمایه‌گذاری کند.
تجارب ناموفق: نیجریه و بولیوی
در مقابل، کشورهایی مانند نیجریه و بولیوی نتوانستند اصلاحات یارانه ها را به درستی اجرا کنند و این امر به اعتراضات گسترده و حتی بازگشت به سیاست‌های پیشین منجر شد. در نیجریه، دولت تلاش کرد یارانه سوخت را به طور ناگهانی حذف کند، اما عدم‌آمادگی اجتماعی، فقدان حمایت‌های مالی مناسب برای اقشار آسیب پذیر و ضعف در ارتباطات، منجر به اعتراضات گسترده شد. این اعتراضات دولت را مجبور به بازگشت به سیاست‌های قبلی کرد و فرصت اصلاحات از دست رفت. بولیوی نیز تجربه مشابهی داشت. در این کشور، افزایش ناگهانی قیمت سوخت بدون‌مشورت با ذی‌نفعان و اطلاع رسانی کافی، به اعتراضات اجتماعی و نارضایتی عمومی منجر شد. ضعف در شفافیت و عدم‌توجه به شرایط اقتصادی مردم، این اصلاحات را به شکست کشاند. درس کلیدی از تجارب جهانی این است که هرگونه اصلاح یارانه ها باید با شفافیت، تدریجی و ارائه جبران های مالی مناسب همراه باشد. اطلاع رسانی صحیح و شفافیت در تصمیم‌گیری می‌تواند به جلب‌اعتماد عمومی کمک کند. مشارکت ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری، احساس مسوولیت جمعی را تقویت‌کرده و احتمال مقاومت اجتماعی را کاهش می‌دهد. علاوه‌بر این، اجرای تدریجی اصلاحات، فرصت لازم را برای تطبیق اقشار مختلف جامعه فراهم می‌آورد. این رویکرد به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا با کاهش تدریجی یارانه ها و ایجاد زیرساخت‌های حمایتی، فشار اقتصادی بر خانوارها را کاهش دهند، همچنین سازوکارهای جبرانی مانند پرداخت های نقدی مستقیم، می‌توانند اثرات منفی اصلاحات را به حداقل برسانند و اعتماد عمومی را حفظ کنند. تجارب جهانی نشان می‌دهند که اصلاح یارانه‌های انرژی یک فرآیند پیچیده اما ضروری است که موفقیت آن به برنامه ریزی دقیق، مشارکت عمومی و اجرای تدریجی بستگی دارد. کشورهایی که توانسته اند با شفافیت و حمایت از اقشار آسیب پذیر اصلاحات را انجام دهند، نه‌تنها به اهداف اقتصادی خود دست‌یافته‌اند، بلکه به بهبود شرایط اجتماعی و زیست‌محیطی نیز کمک کرده‌اند. ایران می‌تواند با بهره گیری از این درس ها و تطبیق آنها با شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی خود، اصلاحات پایداری را در حوزه یارانه‌های انرژی اجرا کند.
چالش‌های ایران
ایران با چالش‌های منحصر به فردی در اصلاح یارانه‌های انرژی مواجه است. تحریم‌های اقتصادی، تورم بالا و بی اعتمادی عمومی از جمله موانعی هستند که اجرای اصلاحات را دشوار می‌کنند، با این‌حال فرصت‌هایی نیز وجود دارد. استفاده از درآمدهای حاصل از افزایش قیمت سوخت برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، می‌تواند راهی پایدار برای اصلاحات باشد. یکی دیگر از فرصت‌ها، استفاده از فناوری‌های جدید برای بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش اتلاف منابع است. ارتقای فناوری در بخش‌های تولید و توزیع انرژی می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش کارآیی منجر شود. اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است، اما موفقیت آن نیازمند برنامه ریزی دقیق، شفافیت در سیاستگذاری و حمایت از اقشار آسیب پذیر است. تجربه های موفق و ناموفق ایران و سایر کشورها نشان می‌دهد؛ بدون درنظرگرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی، اصلاح یارانه ها می‌تواند به شکست منجر شود. برای حرکت به‌سوی آینده ای پایدار، ایران باید از درس های گذشته استفاده کند و با اتخاذ سیاست‌های مدبرانه، هم به کاهش مصرف انرژی کمک کند و هم منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر اقتصاد را فراهم آورد. تنها با رویکردی متعادل و جامع می‌توان به اصلاحاتی پایدار و موفق دست‌یافت که نه‌تنها مشکلات اقتصادی را حل کند، بلکه به بهبود کیفیت زندگی مردم و حفظ محیط‌زیست نیز کمک کند.