"بحران مرجعیت" در ارائه آمارهای مربوط به مهاجرت / متولی مسئله حساس "مهاجرت" در ایران کجاست؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، مسئله "مهاجرت" یکی از موضوعات حساس و چالش‌برانگیز کشورمان است، با این حال همچنان اطلاعات و آمار دقیق اندکی در این حوزه در دسترس است.

"ویزای استارت‌آپ" ویزایی است که برای راه‌اندازی کسب و کار و انتقال کسب و کار از یک کشور به یک کشور دیگر داده می‌شود. از کشورهای آلمان، ژاپن، آمریکا، انگلیس، کانادا، سوئد، کره جنوبی، استرالیا و دانمارک می‌توان به عنوان جذاب‌ترین کشورها برای مهاجرت استارت‌آپ‌ها نام برد.

عده‌ای معتقدند که در حوزه نیروهای متخصص، ایران نیز با "مهاجرت نیروهای متخصص" درگیر شده است و از جمله دلایل این نوع مهاجرت‌ها، نوسانات ارزی، درگیر شدن با بروکراسی‌های اداری سخت و سنگین و یا وضعیت کُندی اینترنت اعلام شده است.

در ابتدا گفت‌و‌گویی با دو استارت‌آپ و شرکت دانش بنیان ایرانی که بنابر دلایلی از ایران مهاجرت کرده‌اند، انجام داده‌ایم که در ادامه مشاهده می‌کنید:

سنگ‌اندازی در مسیر شرکت‌های فعال در حوزه "توریسم سلامت" و فشار برای مهاجرت

مدیرعامل یک استارت‌آپ و شرکت دانش‌بنیان حوزه توریسم سلامت که امروز به صورتی تیمی و شرکتی به صورت کامل مهاجرت کرده است در گفتگو با تسنیم می‌گوید: ما یک شرکت فعال در حوزه گردشگری سلامت هستیم که یک پلتفرم آنلاین بوده و کار اصلی آن معرفی بیماران خارجی به مراکز درمانی، پزشکان و بیمارستان‌های ایران است و نزدیک به 4 سال فعالیت مستقیم در حوزه "مدیکال‌توریسم" و گردشگری سلامت داشتیم اما به صورت رسمی کار خود را در سال 1396 آغاز کردیم و تا امروز بیش از 90کشور جهان، مشتری استارت‌آپ ما بوده‌اند و در سایت ما نیز از بیش از 6 سایت پشتیبانی می‌شود.

وی می‌گوید: گردشگری سلامت را باید معدنی از طلا تلقی کرد چرا که به‌صورت متوسط هر گردشگر سلامت با خود به اندازه‌ای در حدود 80 بشکه نفت ارزآوری دارد! در حالی‌که امروزه ایران علاوه بر آنکه با محدودیت و تحریم در صادرات نفت خود مواجه است، با این معضل نیز روبروست که همین پول اندک حاصل از صادرات و فروش نفت نیز بعضاً بلوکه می‌شود اما ارز ورودی گردشگر سلامت به صورت مستقیم و در همان بدو ورود وی به جیب خود مردم می‌رود.

مدیرعامل این استارت‌آپ تأکید کرد: امروز درخواست ما از دولت در راستای ارتقای فعالیت خود در بازار گردشگری سلامت، اختصاص بودجه یا حمایت مالی نیست بلکه ما خواستار این هستیم که در فرآیند و پروسه جذب بیمار از کشورهای دیگر، لااقل سنگ‌اندازی و ممانعت به عمل نیاورند!

حمایت‌هایی که در حد سوت و کف زدن باقی ماند!/ فرصت‌طلبی کانادایی‌ها برای جذب فناوران ایرانی

مدیرعامل یکی از استارتاپ‌هایی که در حوزه "اسکنر سه‌بعدی انسان" کار می‌کند و قصد مهاجرت از ایران را دارد در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم می‌گوید: سال 1395 بود که به‌صورت جدی به مطالعه بازارهای آینده پرداختیم. در آن زمان حدود 6 ماه به مطالعه فناوری‌های مورد تقاضای آینده و بازارهای فناورانه پیشرو وقت صرف شد و ضمن بازدید از نمایشگاه‌های بین‌المللی و مقالات علمی بی‌شمار به این نتیجه رسیدیم که "اسکنر سه بعدی" یکی از 10 محصول فرافناوری و بر روی لبه می‌تواند باشد که برای تحقیق، توسعه و تولید آن اقدام کرد.

وی گفت: پس از فرصت مطالعاتی با ایجاد تیم ارزیابی فنی، تحقیقات بر روی این محصول را آغاز کردیم و این کار در حاشیه کسب و کار موجودمان نزدیک به یک سال طول کشید زیرا مطالعه درباره آنچه آینده نیاز دارد و جمع‌آوری تخصص‌هایی که برخی از آن وجود نداشت و نیروی انسانی بسیار کمی هم که برای توسعه آن یافت می‌شد در عمل کار خطیری بود تا آنکه بالاخره از سال 1398 تا سال 1399 محصول نمونه اولیه قابل عرضه به بازار شرکت فناور ما ساخته شد.

این فعال حوزه استارت‌آپ ادامه داد: در سال 1400 اسکنر انسان جز 20 استارتاپ برتر با حمایت صندوق شکوفایی ریاست جمهوری و کمیسیون فاوای اتاق بازرگانی ایران عازم "جیتکس دوبی" شد و مورد استقبال شرکت‌های خارجی زیادی واقع شد حتی یک شرکت آلمانی تفاهم‌نامه همکاری امضا کرد و پس از آن ایمیل‌های زیادی بابت ارائه فناوری به کشورهایی مانند امارات، آلمان و کانادا به سمت ما سرازیر شد! لیست حمایت‌ها از کمک‌های بلاعوض در طراحی و توسعه دستگاه تا ایجاد تیم توسعه بازار بین‌المللی بسیار وسوسه‌برانگیز بود.

وی تصریح کرد: این اسکنر در بسیاری از رویدادها، برنامه‌های تلویزیونی، سمینارها و جلسات معرفی، شرکت کرد و بسیار مورد تشویق حضار واقع شد اما این تشویق در حد کف زدن باقی ماند تا آنکه کانادایی‌ها بدون آنکه بدانند ما چگونه به این مرحله رسیده‌ایم با ده‌ها جلسه "کوچ" و مشاوره علاوه بر کمک در توسعه بازار بین‌المللی و برگزار رایگان جلسات معرفی در سطح بین‌الملل و آموزش تخصصی تجارت جهانی، راه را برای مهاجرت باز کردند و سرمایه‌گذاران بزرگی از این پروژه استقبال کردند. جهت سرمایه‌گذاری این پروژه به تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران داخلی پیشنهاد شد عده‌ای که از درک فناوری آن عاجز بودند، عده‌ای هم به دنبال سهم‌خواهی یا نوشتن صدها کاغذ باطل برای ارائه پیشنهادات فنی مالی بودند اما این طرح شاید نهایتاً با 10 صفحه پروپزال در کانادا پیش رفت و برای آنها، مهم اثبات بازار بود که مورد تأیید قرار گرفت.

آیا ایران با پدیده اپیدمی و مهاجرت توده‌وار شرکت‌های دانش بنیان یا استارت‌آپ‌ها مواجه است؟

این دو مورد در موضوع مهاجرت شرکت‌های دانش بنیان را به عنوان نمونه ذکر کردیم و البته ممکن است شرکت‌ها یا استارت‌آپ‌های دیگری نیز در حوزه‌های مختلف باشند که بنابردلایل متعدد قصد مهاجرت داشته یا اینکه به‌صورت کامل و تیمی از کشور مهاجرت کرده‌اند اما موضوع مهاجرت تیمی استارت‌آپ‌ها مدتی است که در رسانه‌ها مطرح شده است.

شاید یکی از نخستین افرادی که موضوع انتقال مهاجرت از حالت فردی به استارت‌آپی را مطرح کرد "روح الله دهقانی فیروزآبادی؛" رئیس وقت جهاد دانشگاهی و معاون فعلی علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری بود که البته وی مسئله مهاجرت شرکت‌های دانش بنیان را به‌صورت همه‌گیری و اپیدمی مطرح نکرده است.

وی در این باره گفته بود: "کشورمان از شرکت‌های دانش بنیان اسمی و غیراسمی پر شده است و البته زیاد به کلمه اسمی اعتقاد ندارم، چراکه تعداد زیادی شرکت دانش بنیان در حال تولید فناوری هستند و شاید عنوان دانش بنیانی هم نداشته باشند؛ حالا اینجا اگر برای زنجیره مابین تبدیل فناوری به نوآوری، طراحی و فکری نداشته باشیم با مشکل مواجه می‌شویم چراکه در این مرحله دانشمندانی (فارغ‌التحصیلان دانشگاهی) تربیت کرده‌ایم که در شرکت‌های دانش بنیان و فناور در حال تولید فناوری هستند اما در همین جا درجا می‌زنند؛ چرا که فناوری‌های تولیدی آنها باید برای استفاده، تبدیل به نوآوری شود و به دلیل همین مشکل، اتفاقی مانند آنچه که درحال رخ دادن است، خواهد افتاد به‌طوری که حالا نه با مهاجرت نخبگان بلکه با معضل مهاجرت شرکت‌های دانش بنیان روبه‌رو شده‌ایم.

درحال حاضر کشوری مانند امارات 100 هزار ویزای طلایی به فناوران می‌دهد و ترکیه و کشورهای دورتر جوانان ما را جذب می‌کنند. سال‌های پیش هنگامی که یک جوان نخبه تحصیلات خود را به پایان می‌رساند، به یکی از کشورهای پیشرفته مهاجرت می‌کرد و ممکن بود در این بین چند دوست خود را نیز برای مهاجرت تشویق کند اما هم‌اکنون یک شرکت دانش‌بنیان به ترکیه یا امارات مهاجرت می‌کند و این مسئله بسیار جای تامل دارد چراکه ممکن است شرکت‌های دانش بنیان دیگر را تشویق به مهاجرت کند. علت بروز این مسئله نیز مشخص است چراکه دانش‌بنیان‌های ما فناوری‌هایی تولید می‌کنند که در کشورمان مشتری ندارد."

اما پرویز کرمی؛ مشاور وقت معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم درباره چرایی مهاجرت برخی از شرکت‌های دانش بنیان و استارت‌آپ‌های کشورمان گفته بود: "مهاجرت شرکت‌های دانش بنیان و استارت‌آپ همه‌گیر نیست و اصلاً واقعیت ندارد! این نکته را من صریح بگویم که این موضوع توسط دوست عزیزم جناب آقای دکتر دهقانی فیروزآبادی مطرح و در یک بحث سه‌ساعته آسیب‌شناسی شده است که اگر همه ما یعنی کشور، دولت، نهادهای حاکمیتی و حتی مردم در این موضوع کمک نکنیم، ممکن است این اتفاق بیافتد؛ چیزی به‌اسم همه‌گیری یا اپیدمی مهاجرت نداریم البته ممکن است چند شرکت مهاجرت کرده باشند و ما منکر آن نیستیم اما این شرکت‌ها اگر حمایت بشوند که حمایت نیز می‌شوند، این اتفاق نمی‌افتد؛ ما حتی در موضوع مهاجرت مغزها نیز دچار غلو هستیم؛ در موضوع مهاجرت مغزها به استناد آمار رصدخانه ملی مهاجرت ایران، رتبه ما در بحث مهاجرفرستی 20 بوده است که خیلی از کشورهای دیگر جلوتر از ما بوده‌اند."

موضوع بعدی، آمار ارائه شده از سوی "رصدخانه مهاجرت ایران" است که تقریباً در سال‌های اخیر یکه‌تاز مرجعیت آمار مهاجرت در تمامی این حوزه‌ها این پژوهشکده بوده است که البته صحت آمارهای این پژوهشکده نیز با تردید مواجه است!

روح‌الله دهقانی فیروزآبادی در نشستی که اخیراً با اصحاب رسانه در معاونت علمی برگزار شد در پاسخ به سوال خبرنگار تسنیم مبنی بر اینکه موضوع مهاجرت استارت‌آپ‌ها، وضعیت رصدخانه مهاجرت ایران و ممنوع‌المصاحبه شدن مدیر این رصدخانه و اینکه مرجعیت اعلام آمار مهاجرت‌ها چه کسی است؟ گفت: "نمی‌دانم خبر ممنوع‌المصاحبه شدن رئیس رصدخانه مهاجرت ایران از کجا آمده است! رصدخانه مهاجرت ایران یک پژوهشکده در دانشگاه صنعتی شریف است و به طور مستقیم با حکمرانی و دستگاه‌های دولتی در ارتباط نیست از این رو به آمارهای رسمی در این زمینه دسترسی ندارد."

دهقانی با تأکید بر اینکه این مؤسسه با آمارهای رسمی در خصوص گذرنامه‌ها و مدارک دانشگاهی و ورودی‌ها و خروجی‌ها دسترسی ندارد‌، ادامه داد: "در چنین شرایطی داده‌های ارائه شده از سوی این مؤسسه شفاف نیست و همانطور که این مؤسسه اعلام کرده، آمارهای این رصدخانه رسمی نیست و تأکید بر این است که از ارائه داده‌های غلط به مردم خودداری شود؛ پدیده مهاجرت در کشور وجود دارد و قابل کتمان نیست، وجود این پدیده ناشی از سیاستگذاری‌ها، عدم توجه به زیرساخت‌ها و عدم ایجاد منابع جدید است.

وجود پدیده مهاجرت مختص ایران نیست و در همه کشورها وجود دارد؛ یک کشوری با ابعاد ایران و نسبت فارغ‌التحصیلان مهندس نسبت به کل جمعیت، موجب شده تا شرکت‌های زیادی ایجاد شود که برخی از آنها موفق و برخی دیگر ناموفق بوده‌اند؛ از سوی دیگر کشورهایی مانند ترکیه، مشوق‌ها و امتیازات خوبی برای جذب این شرکت‌ها و استارتاپ‌ها تعریف کرده و برخی از استارت‌آپ‌ها برای بهره‌مندی از این تسهیلات از کشور مهاجرت کردند اما این مهاجرت به معنی قهر آنها از کشور نیست و ما با بسیاری از این شرکت‌ها همکاری داریم."

نابسامانی "مرجعیت" در ارائه آمارهای مربوط به مهاجرت

اگر از مردم در مورد شرایط مهاجرت بپرسیم احتمالا اعداد بسیار بالایی در ذهن آنهاست که البته مقصر اصلی، اولاً منابع رسمی هستند که از انتشار آمار دقیق خودداری می‌کنند و فرصت را برای برخی مراکز نامعتبر و شایعات فراهم آورده‌اند و ثانیاً برخی رسانه‌ها مقصرند که به مصاحبه‌های غیردقیق دامن می‌زنند به طور مثال مدتی قبل خبری کاملاً کذب هر چند از سر اشتباه در رسانه‌ها (یکی از روزنامه‌های کشور) مطرح و مدعی شده بود "در سال 2022 تعداد 2 میلیون و 800 هزار نفر از ایران مهاجرت کردند این به معنای مهاجرت 3.3 درصد از ایرانیان است!"

اگر چه این روزنامه، عامدانه این اقدام را انجام نداد و بابت این مطلب غلط، عذرخواهی و مطلب مربوطه را اصلاح کرد اما این مطلب اشتباه در دیگر خبرگزاری‌ها و فضای مجازی به طور گسترده منعکس شد!

این قبیل موارد باعث شده افکار عمومی به غلط، مهاجرفرستی ایران را در شرایط بحرانی بدانند و ایران را جزو مهاجرفرست‌ترین کشورها تصور کنند در صورتی که 10 کشور با بیشترین تعداد مهاجرفرستی در دنیا به شرح ذیل‌اند که ایران در آنها جایی ندارد:

بنابراین واقعیت آماری جهان با بازنمایی رسانه‌ای انجام شده متفاوت است و ایران طبق آمار دپارتمان اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در سال 2020 در جایگاه 54‌ام رتبه مهاجر فرستی جهان قرار دارد!

جوسازی رسانه‌ای در خصوص مهاجرت پزشکان

در موضوع آمار مهاجرت‌های توده‌ای مثل ادعای مهاجرت گسترده پزشکان نیز نکات قابل توجه‌ای وجود دارد. مسئله مهاجرت پزشکان به عنوان قشر اجتماعی خاصی که نقش مهمی در سلامت جامعه دارند هرچند مانند هرکشور دیگری همواره در ایران وجود داشته اما با شروع کرونا و افزایش مشکلات اقتصادی، این مسئله طی سه سال گذشته به یکی از داغ‌ترین موضوعات مهاجرت تبدیل شد و با هربار مطرح شدن آن در سطح رسانه‌های داخلی، رسانه‌های خارجی به سرعت بر روی این سوژه، موج‌سواری می‌کنند و دست به سیاه‌نمایی و تشویش اذهان مردم، فعالان حوزه بهداشت و درمان اعم از پزشکان، پرستاران و دانشجویان این حوزه می‌زنند.

اما بررسی‌ها حاکی از آن است که مسئله مهاجرت پزشکان نخستین بار در رسانه‌ها در دی ماه 1400 توسط یکی از مقامات سازمان نظام پزشکی مطرح شد و چند ماه بعد فرد دیگری با ارائه آماری بدون سند و مدرک به این شایعه دامن زد که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و به‌ویژه رسانه‌های معاند خارجی داشت!

با پررنگ شدن مسئله کمبود پزشک و تعرفه‌های پزشکی، این سیاست با قدرت بیشتری ادامه یافت بطوری که تنها در 6ماهه اول سال 1401 نزدیک به 1.5 برابر سال 1400 خبر حول مسئله مهاجرت پزشکان در رسانه‌های داخلی تولید شد. بررسی منابع اخبار فوق حاکی از حضور پررنگ اعضای یک نهاد پزشکی در پشت پرده تولید این اخبار است به طوری که منبع نزدیک به 90 درصد اخبار منتشر شده در این حوزه به مصاحبه‌ها و سخنان چند نفر خاص در این سازمان باز می‌گردد.

تاکنون هیچ نهاد رسمی یا غیررسمی غیر از این سازمان، هیچگونه آمار دقیقی در خصوص مهاجرت پزشکان ارائه نکرده‌اند و تنها آمار موجود حاصل استنادهای متناقض به میزان درخواست مجوز "گود‌استندینگ" یا عدم سوپیشینه پزشکی است، در واقع این سازمان درخواست چنین مجوزی را برابر تعداد مهاجرت از کشور قرار داده است! درحالی که مهاجرت مسئله‌ای چند بعدی است و الزاماً کسانی که اقدام به درخواست چنین مجوزی می‌کنند از کشور مهاجرت نمی‌کنند.

جوسازی در خصوص مهاجرت ورزشکاران

یکی دیگر از سویه‌های مهاجرت که بسیار در رسانه‌ها پررنگ شده، مهاجرت ورزشکاران است که دائما با انواع تولیدات رسانه‌ای توسط رسانه‌های بیگانه و حتی برخی از رسانه‌های داخلی بازتاب می‌یابد و این تکرار مکرر منجر به پذیرش از سوی افکار عمومی شود. رسانه‌ها معمولاً آمار و مستنداتی در این باره منتشر نمی‌کنند بلکه بر نمونه‌های مهاجرت کرده به عنوان مصداق‌هایی از مهاجرت ورزشکاران مرتباً تأکید می‌کنند اما آمار در دسترس از مهاجرت این قشر در 40 سال اخیر عدد 66 نفر را نمایان می‌سازد! که بسیار با آنچه در افکار عمومی شکل گرفته فاصله دارد و می‌توان گفت به طور متوسط سالیانه کمتر از 2 ورزشکار از کشور مهاجرت کرده‌اند!

تعداد ورزشکاران ایرانی اعزام شده به بازی‌های المپیک و بازی‌های آسیایی بیش از 2 هزار نفر بوده است که تعداد ورزشکاران مهاجرت کرده در قیاس با جمعیت ورزشکاران ایرانی جالب توجه است و جالب‌تر اینکه ورزشکاران مهاجرت کرده در بالاترین سطح ورزشی کشور قرار نداشته‌اند.

آنچه از آمار مهاجرت ورزشکاران ایرانی در 40 سال اخیر در دسترس است عدد 66 نفر را شامل می‌شود که نسبت به جمعیت بزرگ ورزشکاران ما تعداد قابل توجهی نیست و برجسته‌سازی رسانه‌ای نادرستی در مورد آن صورت گرفته است.

در پایان باید متذکر شد در انعکاس اخبار مربوط به مهاجرت در حوزه‌های مختلف، صحت‌سنجی آمار و توجه به شیوه علمی احصای آمار و اعتبار منبع ضروری است. "مرجعیت" در حوزه ارائه آمارهای مربوط به مهاجرت بسیار حائز اهمیت است و باید از سوی سازمان‌ها و ارگان‌های متولی مورد توجه ویژه قرار بگیرد. نباید افراد یا گروه‌های خاص با ارائه آمارهای گمراه‌کننده در حوزه مهاجرت، امنیت ملی و آرامش روانی جامعه را به خطر بیاندازند و باید برای برخورد با این افراد و ارائه آمار غلط و غلو‌آمیز، حتماً سازوکاری ویژه اندیشیده شود.