بررسی علل عدم ازدواج حضرت معصومه (س) و خواهرانشان

حضرت فاطمه معصومه (س) از جمله بانوان بزرگ تشیع هستند که در علم و تقوا و پاسخ به پرسش‌های مراجعان به مقامی رسید که مدال افتخار "فداها ابوها" را از امام موسی کاظم (ع) دریافت کرده بودند. حضرت معصومه (س) با نامه امام رضا (ع) از مدینه به سمت خراسان حرکت کردند که در مسیر ساوه توسط دشمنان مسموم شدند به همین خاطر در روز 23 ربیع الاول وارد قم شد و 17 روز بعد در سن 28 سالگی رحلت کردند.

بنابر گزارش‌های تاریخی حضرت معصومه (س) هیچ ازدواج نکردند و این در حالی است که در دین اسلام به امر ازدواج تأکید فراوان شده و همواره عزب بودن و مجرد زندگی کردن به شدت نکوهش شده است؛ برای بررسی چرایی عدم ازدواج حضرت معصومه (س) به گفت‌وگو با کارشناس تاریخ اهل بیت (س) پرداختیم:

حجت الاسلام و المسلمین صادقی، پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع، در گفت‌وگو با ایسنا در رابطه با چرایی تجرد حضرت معصومه (س) و دیگر خواهرانشان عنوان کرد: واقعیت این است که مسئله به طور دقیق برای ما روشن نیست؛ اطلاعاتی که ما داریم اجمالی و احتمالی است و به هر حال بیش از 1300 سال از واقعه گذشته و شرایط آن زمان برای ما چندان روشن نیست تا بتوان اظهار نظر کرد و فقط روایات و گزارش‌هایی در دست هست که می‌توان عدم ازدواج برخی دختران امام هفتم را از آن فهمید ولی دلایل آن تنها احتمالاتی است که بیان می‌شود؛ حال چقدر درست باشد نمی‌دانیم.

وی با بیان اینکه دلیل کفو نداشتن که در کتاب تاریخ قم آمده نمی‌تواند درست باشد چون دیگر دختران ائمه با افرادی که هم‌شأن آنان نبودند ازدواج کرده‌اند، گفت: احتمال قوی‌تری که به نظر می‌رسد و علمی‌تر از بقیه فرضیه‌ها است وصیتی از امام کاظم (ع) است که منشأ آن گزارشی از یعقوبی مورخ است و روایات منابع حدیثی مانند کتاب کافی آن را تأیید می‌کند.

وی ادامه داد: بنا به این وصیت امام کاظم (ع) ازدواج دخترانش را به فرزندش امام رضا (ع) واگذار کرده و فرموده غیر از امام رضا (ع) کسی حق دخالت در امر ازدواج آنان را ندارد، بعد هم فرموده هر یک از دختران شوهر کنند، حق بازگشت یا استفاده از اموال او را ندارند.

وی در رابطه با چرا این وصیت امام موسی کاظم (ع) بیان کرد: همانطور که عرض شد واقع مطلب بر ما روشن نیست و اتفاقاً این از ابهام‌هایی است که اظهارنظر درباره آن مشکل است. به لحاظ فضای تاریخی که برای تحلیل یک واقعه اهمیت دارد، ما چیزی از جزئیات آن شرایط نمی‌دانیم و این روایات هم نمی‌تواند دقیقاً فضا را برای ما روشن کند بنابراین نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد و هر چه گفته شود احتمالات و فرضیه‌هایی بیش نیست.

پژوهشگر اهل بیت (ع) افزود: آنچه روشن است اینکه امام معصوم است و دستور و تشخیص او بر اساس حکمتی بوده است ضمن اینکه بنا به این روایت، امام بر خلاف سنت نبوی که یک امر فطری و نیاز انسان‌ها به همسر است، وصیت نکرد و نفرمود ازدواج نکنند بلکه اختیار را به دست امام رضا (ع) داد و همچنین فرموده اگر ازدواج کردند به آن امکاناتی که امام در اختیار دختران مجردش گذاشته بازگشت نخواهند داشت.

وی درباره با نظر برخی از کارشناسان که مسأله اختناق را دلیل این عدم ازدواج بیان کرده‌اند، گفت: این مسأله هم دلیل و معنا ندارد و چنین فرضیه‌هایی با توجه به ازدواج‌های علویان با افراد مختلف نمی‌تواند به لحاظ تاریخی اثبات شود و با گزارش‌ها تناسبی ندارد.

حجت الاسلام و المسلمین صادقی در رابطه با تناقض این عدم ازدواج با سنت رسول الله (ص) بیان کرد: اولاً این باید روشن باشد که آنچه گفته می‌شود ازدواج سنت است به معنای آن نیست که اگر کسی در عمرش ازدواج نکرد گناه کرده و حرامی مرتکب شده است؛ این مسأله از نظر حکم فقهی مشروط است به شرایط افراد و نیاز آنها که حتی ممکن است در شرایطی برای فردی واجب هم بشود و وابسته به شرایط است.

وی ادامه داد: اگر ثابت شود مثلاً امام دستوری در این باره داده (که البته گفته شد چنین چیزی مشخص نیست) آن موقع بنا به شرایط ممکن است بگوییم استحباب برداشته شده است؛ بنابراین نباید کسی خودش را با آن وضعیت مقایسه کند و هر دختر و پسری باید شرایط خودش را بسنجد و اینکه به طور کلی نیاز انسان باید پاسخ داده شود و مهم‌تر اینکه به گناه نیفتد.

این نویسنده اضافه کرد: هر چند ما تمایل داریم که رفتار معصومان یا فرزندان ایشان را الگو قرار دهیم و از سیره آنان احکامی را استخراج و استفاده کنیم ولی فقه ما در موارد بسیاری چنین اجازه‌ای نمی‌دهد و فقها احکام را از روایات قطعی و سخنان پیامبر (ص) و ائمه (ع) اخذ می‌کنند؛ یعنی اگر پیامبر یا امام کاری را انجام داده باشد از نظر فقه حداکثر می‌تواند جواز را نشان دهد یا اگر کاری را انجام نداده باشند نمی‌توان از آن حکم قطعی استخراج کرد و مثلاً گفت مکروه یا نادرست است.

وی یادآور شد: عمل معصوم حجت شرعی است و از آن احکام استخراج می‌شود و از عمل فرزندان، نزدیکان یا یکی از منسوبان ایشان این حجیت را ندارد و نمی‌شود از این کار دختر یا دختران امام به عنوان حکم شرعی استفاده کرد یا بگوییم امام اجازه ازدواج نداده پس چنین و چنان است چون اولاً گفتیم که این از نظر تاریخی مشخص نیست و ثانیاً علت و شرایط خاص آن بر ما پوشیده است ضمن اینکه آن حضرت بر انجام ازدواج فرزندانش تأکید می‌کند و بنا به برخی گزارش‌ها بعضی از آنها ازدواج هم کرده‌اند.

نقش مادری تضادی با فعالیت‌های اجتماعی مادران ندارد

پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع عنوان کرد: به نظرم فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... با نقش مادری و تربیتی سازگار است و هیچ منافاتی ندارد و آنچه گفته می‌شود و صحیح هم هست نقش دائمی و زمان‌بر است نه فعالیت‌های مقطعی که اسلام با آن مخالفتی ندارد و بلکه تشویق هم کرده و در سیره معصومین ما هم اتفاق افتاده است.

وی بیان کرد: فعالیت‌های اجتماعی زنان اهل‌بیت یا زنان صحابی و پیروان راستین ایشان، هیچ‌گاه به معنای این نیست که از وظیفه اصلی یعنی تربیت فرزند و به سعادت رساندن انسان‌ها که مهم‌ترین و ارزشمندترین نقش و وظیفه زن است، دور شده باشند یا از آن مانده باشند. مگر چقدر آن فعالیت‌ها زمان برده است؟

حجت الاسلام و المسلمین صادقی ادامه داد: حضرت زهرا (س) در جنگی همراه پدرش شرکت کرده و پس از چند روز برگشته است یا حضرت زینب (س) چند ماهی در سفر کربلا همراه برادر بوده و انجام وظیفه کرده و به موطن خود برگشته اینطور نبوده که مثل برخی زنان امروزی هر روز از صبح در اداره یا محل کار حاضر شوند و به کلی از خانه و زندگی و تربیت فرزند دور بوده باشند به طوری که لازم باشد بچه‌ها را به مربی یا پرستار یا مهد کودک بسپارند که این خیلی مسأله مهمی است و نقش مادری را از بین برده و زن گاهی به منزله ابزار شده و از مقام و جایگاه ارزشمند و تأثیرگذار خود به امور اقتصادی و آنچه مرد باید در آن فعالیت کند راه یافته است.