برنامه‌های ترویج کتابخوانی؛ رمز بهبود حال کتاب

گزارشات آماری در مورد کتاب های منتشرشده طی سالیان گذشته روندی امیدبخش را نشان می دهد به طوریکه رقم حدود 90 هزار عنوانی در سال 95 به بیش از 111 هزار عنوان در رشته های مختلف در سال 98 رسید. اما تنها رشد کمی کتاب به کتابخوان شدن جامعه منتهی نمی شود و در دوران رقابت سرگرمی های نوظهور باید پای سیاست گذاری های فرهنگی هوشمندانه تری در میان باشد تا مطالعه در سبد وقت گذرانی های مردم در مقابل دیگر گزینه ها مغلوب نباشد. آنچه در شرایط کنونی می تواند این سیاستگذاری های فرهنگی را مثمرثمر قرار دهد مشارکت های عمومی و خودخواسته مردمی است که جلب آن نیازمند هوشمندی فراتر از راه حل های علمی و رسمی و کاملا نیازمند ایده پردازی است. مساله ای که در چندسال گذشته مورد توجه ویژه قرار گرفته و دستاوردهای قابل توجهی هم در پی داشته است.

در طول 6 سال گذشته، برنامه های ترویج کتابخوانی در ایران رونق تازه ای یافته است؛ تعداد غیرقابل تصوری از افراد و گروه های مروج کتاب برنامه های تازه و نوآورانه ای را آغاز کرده اند. این گروه ها شبکه های همفکری و همکاری را برای چرخش ایده و فعالیت تشکیل داده اند، از هم می آموزند و روش های جدیدی را برای ترویج کتابخوانی در هر گوشه از کشور به کار گرفته اند. طرح های فردی و اجتماعی که علاوه بر اهتمام نهادهای فرهنگی نوعی مشارکت و پویایی اجتماعی خلق کرده است. این موج از فعالیت باعث شده است نویسندگان، ناشران، توزیع کنندگان، کتابفروشان و کتابداران فعالتر شوند و مشارکت بیشتری در این شبکه برای ترویج کتابخوانی داشته باشند.

حتی رسانه های اجتماعی که اغلب به عنوان یکی از رقبای کتاب معرفی می شوند در عمل به جریان یافتن کتاب و ترویج خواندن در جامعه کمک کرده اند. این برنامه ها باعث کشف ظرفیت های اجتماعی و مردمی تازه ای شده است که می تواند مبنا و پایه محکمی برای فعالیت های فرهنگی آینده دولت باشد.

طرح انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران، جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب، تقدیر از افراد و گروه های برگزیده در ترویج کتابخوانی و جام باشگاه های کتابخوانی کودکان و نوجوانان چهار فعالیت معاونت امور فرهنگی و زارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که در خط مشی فرهنگی دولت تدبیر و امید و به منظور گسترش عدالت فرهنگی، ایجاد امید و شور در جامعه، تمرکز زدایی و توسعه فعالیت های فرهنگی از سال 1393 به این سو طراحی و اجرا شده است.

جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی

جشنواره تقدیر از افراد و گروه های برگزیده در ترویج کتابخوانی یکی از برنامه های مؤثر در ترویج کتابخوانی در ایران است که از سال 1393 تاکنون پنج دوره از آن با مشارکت و همراهی افراد و گروه های داوطلب و فعال ترویج کتابخوانی و دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و کتابخوانی در ایران برگزار شده است.

شرکت کنندگان در این جشنواره را افراد و گروه های داوطلب به صورت داوطلبانه با محوریت ترویج کتابخوانی تشکیل می دهند که غالبا و بدون ارتباط با دستگاه های دولتی در شهرها و روستاهای مختلف برای ترویج کتابخوانی فعالیت می کنند. این افراد و گروه ها، هزینه فعالیت ها را با جلب حمایت های مردمی و نیز حمایت های جانبی و پشتیبانی دولت تأمین می کنند.

این جشنواره به پیشنهاد و مدیریت دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و با هدف شناسایی، معرفی و تشویق ترویج کتابخوانی و با حضور بیش از 90 شرکت کننده فرد و گروه در نخستین دوره برگزار شد.

دومین دوره اما با حضور پرشورتر و رقابت جدی شرکت کنندگان پس از آسیب شناسی جشنواره نخست و با توجه به تجربیات به دست آمده با حضور بیش از 450 فرد و گروه شرکت کننده اجرایی و تصمیم گرفته شد سومین دوره آن با تغییرات اساسی در اجرا و توسط شبکه ای از گروه های غیردولتی فعال در حوزه ترویج کتابخوانی برگزار شود.

از دوره چهارم و با شکل گیری شبکه گروه های ترویج کتابخوانی، امور مربوط به سیاستگذاری و اجرای این جشنواره به این نهاد واگذار شده است.

این شبکه متشکل از گروه های داوطلب و مردمی کتابخوانی است. گروه ها ضمن برخورداری از استقلال کاری، تجربه های خود را منتقل و با تجربه گروه های دیگر آشنا می شوند، درباره مسائل مشترک تصمیم گیری می کنند، درباره ایده های نو همفکری دارند و امکان تأثیرگذاری در سیاستگذاری های عمومی در این حوزه را پیدا می کنند.

این شبکه متشکل از 20 گروه مردمی است و شورای هماهنگی آن با برگزاری انتخابات تعیین می شود. نماینده این شبکه در ستاد هماهنگی شهرها و روستاهای دوستدار کتاب عضویت دارد. این شبکه در برگزاری رویدادهای ترویج کتابخوانی از جمله جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان همکاری دارد و از دوره گذشته برگزاری جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی به این نهاد واگذار شده است.

انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران

پایتخت کتاب، عنوانی فرهنگی است که از سال 2001 توسط یونسکو پایه‌گذاری شد و به شهرهای مختلفی در دنیا تعلق گرفت، پایتخت کتاب شهری است که با طرح‌های ویژه خود، شهروندان را به همکاری در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی دعوت می‌کند و کارهای مربوط به طرح‌ها با همکاری دولت‌ها اما توسط علاقه‌مندان انجام می‌شود.

عنوان پایتخت کتاب برای یک شهر، مسئولیتی است که در قبال ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی پذیرفته می‌شود و شهری که برگزیده می‌شود، یک سال برای انجام مأموریت خود فرصت دارد.

انتخاب پایتخت کتاب ایران نیز از سال 1393 آغاز شده است، با اعلام فراخوان شبکه ترویج کتاب‌خوانی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جای دارد و با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی، هر سال شهرهایی که داوطلب دریافت این عنوان هستند، برنامه‌های خود را ارائه می‌دهند و داوران با انتخاب بهترین طرح‌های ارائه‌شده، پایتخت کتاب را برمی‌گزینند.

در این طرح مجموعه برنامه های ترویجی یک شهر برای سال آینده که به امضای شهردار و رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی آن شهر رسیده باشد، مورد سنجش و داوری قرار می گیرد. اهواز، نیشابور، بوشهر، کاشان، یزد و شیراز شهرهایی هستند که در طول این سالها از آغاز اجرای طرح به عنوان پایتخت کتاب انتخاب شده اند و در هرکدام از این شهرها و حتی شهرهای نامزد پایتختی دستاوردها و پیامدهای فرهنگی موثری در بر داشته است.

نشست‌های کتاب‌خوانی، رونمایی کتاب، تشکیل باشگاه‌های کتاب‌خوانی، راه‌اندازی کافه کتاب، راه‌اندازی کتابخانه کودک در مدارس مناطق کم برخوردار در قالب طرح شکوفه‌های کتاب و صدها طرح دیگر در شهرهای پایتخت از جمله این پیامدهاست.

شبکه شهرهای دوستدار کتاب

شبکه شهرهای دوستدار کتاب نهادی است ارتباطی و هماهنگ کننده برای تبادل تجربیات و فعالیت های مشترک بین شهرهایی که تاکنون در رقابت پایتخت کتاب ایران نامزد شده اند. این نهاد با حضور مدیران فرهنگی و شهرداران این شهرها تشکیل و در انتخاباتی با حضور آنان اعضای شورای هماهنگی آن انتخاب شدند. در این نهاد هم اکنون بیش از 20 شهر نامزد پایتخت کتاب و شهرهای پایتخت کتاب عضویت دارند و هرسال به آن افزوده می شود.

دبیرخانه این شبکه در شهر پایتخت کتاب است و جلسات شورای هماهنگی اش به صورت ماهانه در شهرهای مختلف برگزار میشود.

جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب

برنامه‌ای است که هر سال با محوریت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با همکاری مجموعه‌ای از دستگاه‌های دولتی و غیردولتی اجرا می‌شود. بر این اساس هر سال 10 روستا یا آبادی عشایری به عنوان روستاها و عشایر دوستدار کتاب معرفی می‌شوند.

برای شرکت در این جشنواره، روستاها باید ضمن معرفی ویژگی‌های خاص فرهنگی و اجتماعی روستا، مجموعه فعالیت‌ها، طرح‌ها و برنامه‌های اجرایی خود را برای تقویت زیرساخت‌های کتاب‌خوانی و ترویج عمومی کتاب در روستا معرفی کنند.

هدف این جشنواره حمایت از اقدام‌های انجام‌شده در روستاها و پشتیبانی از پیشنهادهای ابتکاری در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی در روستاها و معرفی فعالیت‌های فرهنگی و ترویجی مرتبط با کتاب‌خوانی است که با مشارکت مردم و دستگاه‌های فعال در روستا انجام شده یا اجرای آن برای سال آینده پیش‌بینی شده است. تلاش برای تأمین بودجه‌های لازم برای گسترش فعالیت‌های مربوط به کتاب و کتاب‌خوانی در روستاها و توجه دادن مردم و نهادهای روستایی به اهمیت کتاب و فرهنگی‌تر شدن فضای روستاها و نیز پر کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان روستایی با کتاب از دیگر اهداف این جشنواره است.

از همین رو با همکاری تعدادی از دستگاه‌های دولتی و غیردولتی در هر استان، دبیرخانه‌ای تشکیل می شود تا هدایت‌کننده جشنواره در استان باشد. هر روستا بر اساس فراخوان جشنواره، مدارک و مستندات خود که مبنی بر فعالیت‌های مرتبط با کتاب و کتاب‌خوانی آن روستاست را با امضای دهیار و رئیس شورای اسلامی روستا، همراه با فرم‌های تکمیل شده به دبیرخانه استانی جشنواره مستقر در ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها یا دبیرخانه مرکزی در تهران ارسال می‌کند.

دهیاران، شورای اسلامی روستا، بخشداران، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، مدارس و سایر نهادهای فرهنگی و تشکل‌های مردمی نقش مهمی در معرفی روستاهای دوستدار کتاب دارند.

مشارکت عمومی شکل گرفته در راستای این طرح و امید به فراگیری ایده های نوآورانه در عرصه کتابخوانی در این مناطق که بسیاری از آنها دورافتاده اند را از افزایش تدریجی تعداد روستاها و مناطق عشایری شرکت کننده در جشنواره در طول شش دوره برگزاری می توان نتیجه گرفت.

به طوری که در سال اول اجرای این طرح 620 روستا از 24 استان، سال دوم 800 روستا از 27 استان، سال سوم 952 روستا از 30 استان، دوره چهارم 1300، دوره پنجم 1406 و دوره ششم 1419 روستا از تمامی استان های کشور در این جشنواره شرکت کردند.

جام باشگاه های کودکان و نوجوانان

سال 1394 مقدمات این طرح شروع شد، در 15 شهری که جزو فهرست نامزدهای پایتخت کتاب آن سال بودند و همکاری میان نهادهای دولتی و غیردولتی و مدنی در آن شهرها وضعیت خوبی داشت، با مشارکت و معرفی این نهادها گروهی 30 نفره از برجسته ترین نویسندگان کودک و نوجوان در کارگاهی شرکت کردند تا درباره مفهوم باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان همفکری کنند و به اشتراک معنایی برسند و نیز درباره شیوه برگزاری کارگاه های ترویج کتابخوانی در شهرهای مختلف بحث و از دل این بحث ها سرفصل های کارگاه ها استخراج شود. در این کارگاه ها نویسندگان مختلف تجربه های چندسال ترویج کتابخوانی در روستاها و شهرهای مختلف را با هم در میان گذاشتند.

سال 1395 نویسندگان و مروجان کتابخوانی که در کارگاه ها شرکت کرده بودند، به شهرستانها رفتند و کارگاه برگزار کردند. نخستین اجرای آزمایشی این طرح در پاییز و زمستان سال 1395 با موفقیت پشت سر گذاشته شد.

در مرحله اول اجرایی، جام باشگاه‌های کتاب‌خوانی کودک و نوجوان در 16 شهر اصفهان، اهواز، تبریز، بوشهر، خورموج، دزفول، رامهرمز، رشت، سبزوار، شهرری، شهرکرد، شیراز، کاشان، گنبدکاووس، نیشابور و یزد برگزار شد. در این 16 شهر دوهزار و 180 باشگاه کتاب‌خوانی تشکیل شد که در مجموع بیش 24 هزار عضو دارند.

در مرحله دوم، تمهیدات اجرایی برای برگزاری جام باشگاه‌ها در میان 80 شهر آماده شد. همچنین در این مرحله، از برخی روستاهای فعال در زمینه ترویج کتاب‌خوانی هم دعوت به مشارکت شد. در این مرحله هم چهارهزار و 452 باشگاه در شهرها و 102 باشگاه در روستاها تشکیل شد.

تعداد کل اعضای جام باشگاه‌ها در این دوره به بیش از 50 هزار کودک و نوجوان رسید، سومین دوره جام باشگاه های کتابخوانی در یک‌هزار و 746 شهر و روستا برگزار شده است و تاکنون 14 هزار و 752 باشگاه تشکیل و راه اندازی شده که در حال فعالیت هستند.

نقش کتاب و کتابخوانی در توسعه و پیشرفت جوامع امری اثبات شده در تمام فرهنگ هاست تا جایی که کارشناسان، رشد و بالندگی را با تعداد کتابخانه ها، تولیدات کتاب، تیراژ کتاب و میزان سرانه مطالعه ملت ها مقایسه می کنند. پس نابجا نیست اگر ترویج این امر مهم را از ضروری ترین و اجتناب ناپذیرترین مقوله های مورد توجه دولت ها بدانیم.

• سازمان اسناد و کتابخانه ملی
• معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• نیشابور