بورسیه دانشجویان ایرانی در اروپا با 100 هزار تومان

بورسیه دانشجویی محصلان ایرانی در کشور‌های اروپایی از 210 سال قبل تاکنون تاثیر بسزایی در توانمند شدن افراد برای علم آموزی و انتقال دانش و تجربیات روز به ایران داشت. اهمیت این موضوع از 93 سال قبل با تصویب قانون اعزام محصلان ایرانی به اروپا مضاعف شد. در آن سال محصلان ایرانی با 100 هزار تومان، بورسیه دولت در دانشگاه‌های اروپایی می‌شدند.

به گزارش ایسنا، امروز 12 مهر ماه نود و سومین سالروز اعزام اولین گروه از دیپلمه‌های برگزیده کشورمان به اروپا در دوره سلطنت رضا شاه پهلوی در سال 1307 است.

ششمین دوره مجلس شورای ملی در دویست و چهل و ششمین نشست خود در دومین و آخرین سال فعالیتش، قانونی را به تصویب رساند که طبق آن مهدی‌قلی هدایت ملقب به مخبرالسلطنه مکلف شد از اول خرداد سال 1307 اعتبارات ریالی لازم که در سال اول اجرای قانون 100 هزار تومان بود و طی شش سال به 600 هزار تومان افزایش می‌یافت را برای اعزام دیپلمه‌های برگزیده کشور برای تحصیل در اروپا اختصاص دهد.

محصلان اعزامی بر اساس اعلام نیاز دولت موظف به تحصیل در علوم و فنون تعیین شده توسط دولت بودند. تا قبل از تصویب این قانون، محصلان ایرانی مجبور بودند با هزینه شخصی برای تحصیل به خارج از کشور بروند. قانون مذکور هیچ تاریخی را برای انقضای اعزام محصلان ایرانی به اروپا با هزینه دولتی تعیین نکرده بود.

قانون اعزام محصلان ایرانی به اروپا برای ایجاد اطمینان خاطر در محصلان اعزامی، دولت را مکلف کرد تا فارغ‌التحصیلان را پس از مراجعه به کشور با امتیازات ویژه و بدون طی کردن تشریفات اداره در پست‌های بالای مدیریتی قرار دهد.

در اولین دوره اعزام محصلان به اروپا 110 نفر یعنی 10 نفر بیشتر از سهمیه تعیین شده روانه کشور فرانسه شدند. اینکه چرا فرانسه در اولویت اعزام‌ها قرار گرفت به این دلیل بود که در آن روزگار تبعیت وزارت معارف ایران از نظام آموزشی فرانسه بود به همین دلیل آموزش زبان‌های خارجی در دوره دبیرستان با اولویت زبان فرانسوی انجام می‌شد و دیپلمه‌های اعزامی به این کشور نیز محصلانی بودند که در امتحان زبان فرانسه در تهران، تحت نظارت سفارت این کشور، پذیرفته می‌شدند.

مهدی بازرگان، علی شایگان، مهدی آذر، کریم سنجابی، احمد رضوی کرمانی، محمدعلی ملکی، رضا رادمنش، خلیل ملکی، عبدالله ریاضی، لطفعلی صورتگر و غلامعلی فریور از معروفترین و مطرح‌ترین شخصیت‌های این گروه 110 نفره بودند. بسیاری از محصلان این گروه تحصیلات خود را تا مقطع دکترا در فرانسه گذراندند و در سال 1312 و 1313 به ایران بازگشتند.

*س_سابقه اعزام_س*

روند اعزام محصلان به اروپا از دوره شاه عباس دوم صفوی با اعزام افراد معدودی، چون محمد زمان خان آغاز شد. شاه عباس به دلیل علاقه زیاد به نقاشی اروپایی او را برای فراگیری هنر نقاشی به شهر رم ایتالیا فرستاد.

اما روند اعزام دانشجو به صورت جدی و پیوسته، از بعد از دوره آغامحمدخان قاجار یعنی از دوره فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و تا دوره احمدشاه قاجار و پهلوی‌ها ادامه یافت. طی 143 سال حکومت شاهان قاجار بر ایران، سه دوره با حدود 100 محصل با هزینه دولت برای آموختن و تحصیل به اروپا اعزام شدند.

اولین فردی که مسیر سفر محصلان و دانش آموختگان به اروپا را باز کرد، سیدالوزراء میرزا عیسی حسینی فراهانی معروف به میرزای بزرگ بود. او وزیر عباس میرزا نایب‌السلطنه که قبل از پدرش فتحعلی شاه درگذشت، به اعزام محصل به خارج از کشور، تشویق کرد.

*س_دوره اول_س*

محمدکاظم نقاش باشی و میرزا بابا افشار اولین ایرانیانی بودند که در سال 1190 شمسی برای آموختن علم پزشکی به انگلستان اعزام شدند. سرپرست آنان در این سفر سرگرد ساترلند، یکی از افسران اسکاتلندی تبار بود که مدت‌ها در ایران زندگی کرد.

محمدکاظم نقاش باشی در 17 فروردین 1192 بر اثر بیماری سل در انگلیس درگذشت و با هزینه خارجه انگلیس در کلیسای سنت پانکرس لندن به خاک سپرده شد.

میرزا بابا افشار پس از رسیدن به انگلستان ابتدا زبان انگلیسی آموخت تا بتواند به دانشکده پزشکی راه یابد، اما در این مسیر ناموفق ماند. او به کمک ساترلند توانست در مطب یک پزشک انگلیسی، کارآموزی کند و پزشک تجربی شود.

حاجی بابا پس از 8 سال اقامت در انگلیس در مرداد 1198 به ایران بازگشت و دستیار و مترجم دکتر کورومیک، پزشک انگلیسی عباس میرزا شد. هر چند که او تحصیلات آکادمیک در رشته طب نداشت، اما با آشنایی مختصر عملی و تجربی خود با روش‌های پیشرفته درمان سبب شد تا پزشکی اروپایی در ایران با توجه و اقبال عمومی روبرو شود. او بعد از درگذشت عباس میرزا به دربار پسرش محمدشاه راه یافت و صاحب نفوذ فراوان شد.

او دو پسر داشت. یکی میرزا محمدتقی اقبال‌الملک که داماد میرزا آقاخان نوری ملقب به اعتمادالدوله، صدراعظم ناصرالدین شاه بعد از امیرکبیر شد و دیگری میرزاعلی، معین لشکر بود.

*س_دوره دوم_س*

در این دوره پنج نفر به اروپا اعزام شدند. این گروه نیز در زمان حیات عباس میرزا به انگلیس اعزام شدند. آنان چهار سال قبل از بازگشت حاجی بابا به ایران در اردیبهشت 1194 شمسی از راه روسیه عازم انگلستان شدند و پنج ماه بعد در تاریخ 10 مهر ماه همان سال به بندر بارموت انگلستان رسیدند. مدت تحصیل و کارآموزی آنان در انگلیس سه سال و 9 ماه و 20 روز طول کشید. آنان پس از بازگشت به ایران به عنوان دکتر و مهندس به کار‌هایی دولتی مشغول شدند.

*س_میرزا صالح_س*

میرزا رضا صوبه دار توپخانه برای تحصیل توپخانه و مهندسی، میرزا جعفر برای آموختن رشته مهندسی، میرزا جعفر برای آموختن طب و شیمی، میرزا محمدعلی چخماق ساز برای آموختن قفل و کلیدسازی و میرزا صالح برای تحصیل زبان و مترجمی با هزینه دولت به انگلستان اعزام شدند.

سرپرستی این گروه را کلنل خان دارسی که مدتی افسر توپخانه تبریز بود، برعهده داشت.

میرزا صالح شیرازی پسر حاجی باقرخان و منشی کلنل دارسی انگلیسی بود. او بسیار باهوش و توانا بود و پیش از سفر به اروپا بر زبان انگلیسی مسلط شد و در دستگاه عباس میرزا نفوذ داشت. بیش از سه سال در انگلیس به تحصیل پرداخت و در سال 1197 به ایران بازگشت و به کار روزنامه نگاری و صنعت چاپ پرداخت و انتشار روزنامه را در ایران پایه گذاری کرد.

میرزا صالح خاطرات خود را در کتابی به نام گزارش سفر میرزا صالح شیرازی نوشت.

او پس از مراجعه به ایران با عنوان مهندس شناخته شد و در دستگاه عباس میرزا پیشرفت کرد. در سال 1201 به نمایندگی از طرف ایران به انگلستان سفر کرد و به دستور ولیعهد تقاضای برکناری ویل لک وزیرمختار دولت انگلیس در ایران را مطرح کرد. او در این کار موفق شد و ویل لک معزول شد.

در جریان قتل الکساندر گریبایدوف سفیر روسیه در ایران در تاریخ 22 بهمن 1207، میرزا صالح شیرازی به همراه عباس میرزا برای عذرخواهی سن پطرزبورگ سفرکرد. او در زمان سلطنت محمدشاه به وزارت برگزیده شد و لقب مستوفی نظام را دریافت کرد.

شهرت میرزا صالح برای چاپ روزنامه «کاغذ اخبار» و راه اندازی «چاپخانه» در ایران بود. این روزنامه ماهیانه چاپ می‌شد و اولین شماره آن در تاریخ 11 اردیبهشت 1216 چاپ شد، اما بعد از چند سال به دلیل مشکلات مالی متوقف شد. او سپس روزنامه وقایع اتفاقیه را حدود 14 سال بعد در تاریخ 18 بهمن 1229 منتشر کرد.

*س_میرزا رضا مهندس باشی_س*

میرزا رضا در رشته فنی و مهندسی نظامی آموزش دید و پس از بازگشت به ایران از طرف محمدشاه به لقب «مهندس باشی» مفتخر شد. او در این دوره در لشکرکشی محمد شاه به هرات افغانستان شرکت کرد و بنا‌های نظامی، قلعه و سنگر ساخت.

پس از محمدشاه در دوره ناصرالدین شاه، بعد از مشخص شدن محل احداث مدرسه دارالفنون، به دستور میرزا محمدتقی خان امیرکبیر نقشه ساختمان دارالفنون را کشید و محمدتقی خان معمارباشی را مامور ساختن آن کرد.

میرزا رضا 96 سال عمر کرد تا آخر عمر از نظر مهندسی بسیار شهرت یافت. از او نوشته‌های فراوان از جمله تاریخ پطرکبیر و تاریخ ناپلئون به یادگار مانده است.

*س_میرزا جعفرخان_س*

میرزا جعفرخان مشیرالدوله فرزند میرزا محمدتقی وزیر تبریز از کارمندان دستگاه سیدالوزراء میرزا عیسی حسینی فراهانی معروف به میرزای بزرگ بود. او پس از اعزام به انگلیس در بخش صنایع نظامی و توپخانه و قلعه سازی فعالیت کرد و پس از بازگشت به ایران توسط عباس میرزا به لقب «مهندس باشی» مفتخر و فرماندهی یکی از واحد‌های نظامی به او واگذار شد.

جعفرخان در زمان محمدشاه لقب «مشیرالدوله» را هم گرفت و به عنوان سفیر ایران در عثمانی منصوب شد. او اختلافات ایران و عثمانی را با امضای قرارداد‌هایی کاهش داد. جعفرخان در سال 1237 در زمان ناصرالدین شاه سفیر ایران در انگلیس شد پس از آن، تولیت آستان قدس رضوی را تا پایان عمر بر عهده گرفت.

*س_میرزا محمدخان_س*

میرزا محمدخان چخماق ساز پس از بازگشت به ایران به ریاست کارخانه اسلحه سازی رسید و عنوان محمدعلی خان «قورخانه چی باشی» را کسب کرد.

*س_میرزا جعفر_س*

میرزا جعفر برای آموختن شیمی و طب به انگلیس فرستاده شد.

*س_دوره سوم_س*

در سال‌های سلطنت محمدشاه قاجار گروه دیگری از ایرانیان به سرپرستی حسین خان نظام الدوله معروف به آجودان باشی به اروپا اعزام شدند. هدف اصلی مسافرت آجودان باشی به اروپا ماموریت سیاسی و برای حل اختلاف دولت ایران با دولت‌های انگلیس و فرانسه بود. هیات همراه آجودان باشی 17 نفر بود که پنج نفر برای آموزش نظامی در فرانسه انتخاب شدند.

میرزا فتاح خان گرمرودی در کتاب سفرنامه اش نوشت: پنج نفر در فرانسه به آموختن علوم نظامی مشغول شدند که عبارت بودند از محمدحسن خان برادرزاده آجودان باشی، میرزا عبدالرحیم بیک یاور برادرزاده میرزا فتاح خان، عزیز خان و برادرزاده دیگر میرزا فتاح. آنان در تاریخ 28 شهریور 1218 شمسی از شهر لیون فرانسه به طرف بندر مارسی فرانسه رفتند و با کشتی به سوی استانبول حرکت کردند که به ایران بیایند.

*س_امیرکبیر و تحصیلات عالی_س*

پس از عباس میرزا، میرزا محمدتقی‌خان فراهانی ملقب به امیرکبیر این سیاست را به شیوه‌ای دیگر ادامه داد. او با ساخت مدرسه دارالفنون در سال 1230 شمسی استادان اروپایی را استخدام کرد البته استادانی که امیرکبیر استخدام کرد اغلب از کشور‌های اروپایی مثل بلژیک که منافع کمتری در ایران داشتند، انتخاب شدند. با آغاز به کار مدرسه دارالفنون دیگر نیاز نبود مثل گذشته محصلان مجبور نبودند دوره‌های اولیه تحصیل را در دانشگاهی اروپایی سپری کنند.

فارغ التحصیلان مقطع دبیرستان اجازه داشتند برای تحصیلات عالی به خارج سفر کنند. هفت سال پس از راه اندازی مدرسه دارالفنون، اولین دوره دانش‌آموختگان این مدرسه به همراه دیگر محصلان اعزامی از دستگاهی حکومتی در سال 1237 در قالب یک گروه 42 به فرانسه اعزام شدند.

اما روند اعزام دانشجو به اروپا 10 سال پس از شروع دوره 48 ساله پادشاهی ناصرالدین شاه یعنی از سال 1237 تا دو سال بعد از به قدرت رسیدن احمد شاه قاجار یعنی در سال 1290 به دلایل نامشخصی کند و متوقف شد البته طی 53 سال توقف اعزام دانشجو به اروپا، افرادی که توانایی مالی داشتند، فرزندانشان را برای تحصیل و سکونت راهی کشور‌های اروپایی می‌کردند.

*س_رضا شاه_س*

از روند کند اعزام دانشجو به اروپا پس از نهضت مشروطه کاسته شد، اما با روی کار آمدن رضاشاه در سال 1304 این روند از نظر کمی و کیفی سرعت بیشتری گرفت. با تصویب قانون اعزام محصلات به اروپا در ششمین دوره مجلس شورای ملی در خرداد سال 1307 سامان و داوم بهتری گرفت.

بر اساس وزارت معارف دوره رضا شاه از سال 1307 تا سال 1310 بالغ بر 391 نفر توسط وزارت معارف و حدود 100 نفر از سوی موسسات دولتی به اروپا اعزام شدند. تعداد کل محصلانی که به صورت غیردولتی و با هزینه شخصی به اروپا اعزام شدند به 1165 نفر رسید.

از سال 1313 که موضوع اعزام محصلان به اروپا طبق قانون 1307 به پایان رسید، بنابر تصمیم وزارت معارف، شاگردان اول و دوم دانشکده‌های دانشگاه تهران و دیگر مدارس عالی، برای اعزام به خارج در اولویت قرار گرفتند و این روند تا نزدیکی پیروزی انقلاب اسلامی با تغییراتی ادامه یافت. البته در این مدت هر یک از وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و دانشگاه‌ها، جدا از روند عمومی وزارت معارف، از بودجه عمومی دولت برای اعزام دانشجو به خارج، استفاده کردند

آخرین اصلاحیه قانونی در این زمینه در سال 1339 انجام شد که بر اساس آن به جز دانشجویان رتبه اول هریک از رشته‌های دانشگاهی که با هزینه وزارت علوم اعزام می‌شدند، برای کسانی که تمایل داشتند با هزینه شخصی به اروپا اعزام شوند، شرط گذاشته شد. این سیاست‌ها، موجب شد عمده اعزامی‌ها به کشور‌ها اروپایی از طبقه مرفه که توانایی پرداخت هزینه‌های تحصیل فرزندانشان را داشتند، انجام شود. این سیاست موجب گسترش کمی تعداد دانشجویان ایرانی در کشور‌های اروپایی شد به طوری که طی سال‌های 1347 تا 1352 حدود 30 هزار ایرانی برای تحصیل به دانشگاه‌های اروپایی اعزام شدند. روند اعزام دانشجو به خارج تا سال‌های آخر عمر رژیم پهلوی ادامه یافت و از مرز 100 هزار نفر گذشت.

*س_قانون_س*

قانون اعزام محصلان به اروپا مشتمل بر شش ماده و چهار تبصره در اول خرداد 1307 به شرح زیر به امضای حسین پیرنیا، رییس مجلس شورای ملی رسید.

ماده اول - دولت مکلف است اعتبارات ذیل را برای اعزام شاگرد به خارجه اعم از مرکز و ولایات جهت تکمیل تحصیلات در علوم و فنونی که ازطرف دولت معین خواهد شد در بودجه سنوات ذیل منظور دارد از عده محصلین اعزامی بایستی همه‌ساله لااقل صدی سی و پنج برای تحصیل فن تعلیم و تربیت اعزام شوند.

سال 1307: یکصد هزار تومان. سال 1308: دویست هزار تومان. سال 1309: سیصد هزار تومان. سال 1310: چهارصد هزار تومان. سال 1311: پانصد هزار تومان و سال 1312 و سنوات بعد ششصد هزار تومان.

تبصره اعتباراتی که به موجب قوانین مخصوصه اختصاص به اعزام محصلان به خارجه دارد و همچنین اعتباراتی که در بودجه 1307‌وزارتخانه‌ها تخصیص به این نوع خرج داده شده باید در آتیه محفوظ بماند و اعتبارات مذکور در این ماده علاوه بر اعتبارات فوق‌الذکر خواهد بود.

ماده دوم محصلان اعزامی باید واجد شرایط ذیل باشند:

الف تابعیت ایران و ایرانی بودن.

ب دادن امتحان مطابق پرگرام مسابقه که از طرف وزارت معارف تهیه خواهد شد و نباید کمتر از پرگرام مدارس متوسطه باشد. دارندگان تصدیقنامه مدارس عالیه یا متوسطه یا فنی با تساوی سایر شرایط مسابقه حق‌تقدم خواهند داشت.

ج تقبل این که در ممالک و در شعب علمی که از طرف دولت معین خواهد شد تحصیل کرده و پس از فراغ از تحصیل و اخذ دیپلم ظرف مدتی را که در خارج به خرج دولت تحصیل کرده‌اند در شعبه تحصیلات خود به دولت خدمت نمایند.

تبصره اعلان مسابقه محصلین دو ماه قبل از موقع آن در تمام مملکت منتشر می‌شود.

ماده سوم دولت مکلف است کلیه کسانی را که بر طبق این قانون فارغ‌التحصیل می‌شوند در شعبی که مربوط به تحصیلات آن‌ها است، مصدر خدمت نماید و چنانچه از تاریخ مراجعت به ایران تا مدت شش ماه خدمتی به آن‌ها رجوع نگردید، می‌توانند برای خود شغل دیگری تدارک نمایند، ولی هرگاه بعدا تا مدت چهار سال استخدام آن‌ها مورد احتیاج دولت واقع شد به آن‌ها اخطار می‌شود و پس از سه ماه از تاریخ اخطار باید حاضر خدمت شوند دراین صورت اگر بلافاصله خدمتی ارجاع نگردید دولت مکلف است مادام که خدمتی رجوع نکرده حقوق رتبه آن‌ها را پرداخت نماید.

تبصره مواد 67 و 73 قانون استخدام کشوری شامل حال محصلان مذکور نخواهد بود و دولت می‌تواند محصلان مزبور و همچنین کلیه کسانی را که از مدارس عالیه فارغ‌التحصیل شده و به اخذ دیپلم (از درجه لیسانس به بالا) نائل آمده‌اند بدون طی خدمت ابتدایی با رتبه 3 اداری به خدمت بپذیرد و تا رتبه 6 اداری آن‌ها را پس از توقف دو سال در یک رتبه به رتبه بالاتر ارتقاء بدهد.

اصلاحیه: به موجب قانون 21 آذر ماه 1308 دارندگان دیپلم لیسانس مدرسه دارالمعلمین عالی با رتبه 4 اداری به خدمت پذیرفته می‌شوند.

ماده چهارم وزارت معارف مکلف است محصلان اعزامی را در تحت مواظبت و مراقبت سرپرست‌های مخصوص قرار دهد و حقوق سرپرست‌ها و مخارج و مصارفی که به جهت این کار پیدا می‌شود از اعتبارات مذکوره در ماده اول این قانون تأمین خواهد شد، ولی میزان آن علی‌ایحال در سه سال‌اول سالیانه از دوازده هزار تومان و بعد‌ها از بیست و چهار هزار تومان نباید تجاوز کند.

تبصره سرپرست‌های اعزامی مکلفند نسبت به محصلان ایرانی که به خرج اولیای خود در محل اقامت آن‌ها مشغول تحصیل می‌باشند با رضایت اولیاء آن‌ها نیز مراقبت و مواظبت کامل نمایند.

ماده پنجم کلیه صرفه‌جویی‌هایی از این محل به مصرف همین موضوع خواهد رسید.

ماده ششم نظامنامه اجرای این قانون را وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تهیه کرده و مأمور اجرای آن نیز خواهد بود. این قانون که مشتمل بر شش ماده است در جلسه اول خرداد ماه 1307 شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

منابع:

مونیکا رینگو، همان، ص 112

حسین محبوبی اردکانی، همان، صص 354- 320

اسماعیل رائین، فراماسو نری در ایران، تهران: امیر کبیر، 1357، ص 47

میرزا مصطفی افشار، سفر نامه خسرو میرزا، به کوشش محمد گلیچین، تهران: امیر کبیر،1349، ص 71 و 80

حسین محبوبی اردکانی، تاریخ تأسیسات تمدنی جدید در ایران، تهران: دانشگاه تهران، 1370، صص320-253

مونیکا رینگو، آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران: ققنوس، 1381، صص121-114