تبخیر 70 درصد نزولات جوی؛ تهدید خاموش منابع آبی کشور

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، بازدید جمعی اصحاب رسانه و خبرنگاران از طرح تولید بایوچار (ذغال زیستی) از ضایعات زیست‌توده در پردیس فنی و مهندسی شهید عباسپور برگزار شد.

در این بازدید، دکتر نعمت حسنی، رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست این پردیس اظهار کرد: زمانی که برای دانشکده نام‌گذاری می‌کردیم، با دانشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی مقایسه داشتیم؛ اغلب در داخل و خارج، دانشکده‌ها با عنوان "عمران" یا "عمران و محیط زیست" شناخته می‌شوند، اما من اصرار داشتم که واژه "آب" در عنوان باقی بماند.

وی ادامه داد: پیش از آنکه دانشگاه صنعت آب و برق به دانشگاه شهید بهشتی ملحق شود، ما "دانشکده آب" داشتیم و رشته‌هایی نظیر تاسیسات آبی، مهندسی آب و فاضلاب، بهره‌برداری از سد و شبکه و مهندسی منابع آب در آن ارائه می‌شد. همان‌طور که می‌بینید، محور فعالیت ما بر پایه آب بوده است؛ زیرا یک سوی کار ما آب بود و سوی دیگر برق.

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست تصریح کرد: بیش از 80 درصد فارغ‌التحصیلان ما اکنون در وزارت نیرو مشغول فعالیت هستند و بسیاری از مدیران و مسئولان بازنشسته این وزارتخانه نیز از دانش‌آموختگان ما به شمار می‌روند. خود من از مهرماه سال 1364 وارد وزارت علوم شدم و اکنون 40 سال است که در این مجموعه خدمت می‌کنم. هنوز هم خود را وابسته به وزارت نیرو می‌دانیم؛ چراکه پایه و اساس دانشکده ما با همکاری همکاران در بخش‌های مختلف آب، برق و انرژی و نیروگاه‌ها بنا شد.

وی با اشاره به سابقه علمی خود افزود: دو سال و نیم نیز در خارج از کشور، استادیار دانشگاه کویت و عضو هیئت علمی وزارت علوم ژاپن بودم و در سال 2000 به ایران بازگشتم. اکنون 25 سال از بازگشتم به کشور می‌گذرد و در این مدت در خدمت مردم کشورم بوده‌ام. با وجود فرصت‌هایی که برای اقامت در اروپا یا آمریکا داشتم، ترجیح دادم در کشور خودم بمانم و خدمت کنم.

حسنی با تأکید بر انگیزه بازگشت خود، گفت: زمانی که از ژاپن می‌خواستم بازگردم، از من می‌خواستند نروم، اما گفتم من با پول یتیمان و زنان این مملکت درس خوانده‌ام و باید به مردم خودم بازگردم و خدمت کنم.

وی افزود: ما همه ایرانی هستیم و باید در خدمت یکدیگر باشیم. اکنون 25 سال است که با افتخار در کشورم فعالیت می‌کنم. زمانی که از ژاپن بازمی‌گشتم، حقوقم پنج‌هزار دلار در ماه بود، اما هیچ‌گاه از بازگشت پشیمان نشده‌ام. امروز هم که درآمدم حتی به 500 تا 600 دلار در ماه نمی‌رسد، بازهم احساس افتخار می‌کنم؛ چراکه در کنار مردم و همکارانی هستم که بسیاری‌شان در جوانی شهید شدند. ما این سختی‌ها را با امید به حل مشکلات کشور تحمل می‌کنیم.

این استاد دانشگاه در ادامه به محور اصلی جلسه اشاره کرد و گفت: اما جلسه امروز ما درباره مسئله آب است. همان‌طورکه می‌دانید، اکنون آب یکی از مسائل حاد کشور شده و حتی زمزمه‌هایی از بحرانی‌تر شدن شرایط شنیده می‌شود. یکی از دلایل اصلی، کاهش بارش‌هاست.

وی توضیح داد: از ابتدای قرن بیست‌ویکم، در مطالعات و پروژه‌هایی که درباره بهره‌برداری از سد و شبکه انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم که میزان بارش سالانه کشور که حدود 240 میلی‌متر بوده، به‌تدریج کاهش می‌یابد و در پایان قرن به 180 میلی‌متر خواهد رسید. یعنی حدود 60 میلی‌متر کاهش و به عبارتی 25 درصد افت بارش خواهیم داشت. این یعنی از 400 میلیارد متر مکعب نزولات جوی در ابتدای قرن، به‌مرور کاسته می‌شود.

وی افزود: در حال حاضر، نیاز آبی بخش‌های شهری و صنعتی کشور حدود 10 تا 12 میلیارد متر مکعب است، اما بیشترین میزان مصرف و هدررفت در کشاورزی اتفاق می‌افتد که رقمی در حدود 80 تا 90 میلیارد متر مکعب برآورد می‌شود. حال سؤال این است که باقی آب کشور کجا می‌رود؟ متأسفانه به‌دلیل شرایط اقلیمی کشور و تقسیم‌بندی ما به سه اقلیم تر، نیمه‌خشک و خشک، بخش عمده‌ای از آب از دست می‌رود.

حسنی خاطرنشان کرد: در اقلیم تر تنها 3 درصد تبخیر رخ می‌دهد، در اقلیم نیمه‌خشک حدود 60 درصد و در اقلیم خشک 90 درصد تبخیر داریم. از آنجا که دوسوم کشور در اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، 70 درصد از 400 میلیارد متر مکعب نزولات جوی، یعنی حدود 280 میلیارد متر مکعب آب، تبخیر می‌شود و ما توان حفظ آن را نداریم، مگر اینکه برنامه‌ریزی دقیق و علمی داشته باشیم.

وی تأکید کرد: اشتباه دیگری که در این زمینه مرتکب می‌شویم، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. اکنون صدها هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور وجود دارد، که البته تعداد چاه‌های غیرمجاز بیش از چاه‌های مجاز است. این امر فشار مضاعفی بر منابع آبی زیرزمینی وارد کرده و روند فرونشست زمین را تشدید می‌کند.

با «قرن خشکی» روبه‌رو هستیم نه خشکسالی

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست در ادامه سخنان خود با اشاره به مشکلات ساختاری در مدیریت منابع آب کشور گفت: ما منابع آب زیرزمینی را با روش‌های اشتباه کشاورزی به سطح زمین می‌آوریم و همین امر باعث می‌شود این منابع ارزشمند تبخیر شوند؛ در واقع ما خودمان مسبب از بین رفتن منابع زیرزمینی هستیم.

وی افزود: نیاکان ما در کنار سه دریای بزرگ زندگی می‌کردند که امروز هر سه تبدیل به کویر شده‌اند. یکی کویر نمک، دیگری کویر لوت و سومی کویر جازموریان. این‌ها همگی در گذشته دریا بودند. شهرهای بزرگی که امروزه می‌شناسیم مانند کاشان، اصفهان، کرمان، قم و یزد، حدود هفت‌هزار سال پیش در حاشیه این دریاها قرار داشتند. اما امروز آن دریاها خشک و به کویر تبدیل شده‌اند. برای مثال، شهر ری که زمانی در ساحل دریا بوده، اکنون دریاچه‌اش به منطقه نزدیک قم منتقل شده و به دریاچه سلطان یا دریاچه نمک شناخته می‌شود. در حقیقت تبخیر گسترده در کشور ما عامل اصلی این تغییرات است.

حسنی تأکید کرد: ما بیش از بیست سال است که با صدای بلند تکرار می‌کنیم که کشور ما با *خشکسالی* روبه‌رو نیست، بلکه با *قرن خشکی* روبه‌رو است. باید به فرزندانمان، به مردم و حتی به مسئولان بیاموزیم که ما در یک قرن خشک زندگی می‌کنیم و بر همین اساس برنامه‌ریزی کنیم. واحد سنجش آب در کشور ما لیتر نیست، بلکه قطره است؛ برای ما هر قطره آب ارزشمند است.

وی در ادامه افزود: اگر شیر آبی چکه می‌کند، باید کودک ما نسبت به آن حساس باشد و بداند چرا چکه می‌کند؛ زیرا همین قطرات آب اگر رها شوند، به‌تدریج از بین می‌روند. موضوع مانند دانه‌های برنجی است که در داستان معروف چینی گفته شده: فردی که چند دانه برنج در ته ظرف نمی‌خورد، می‌گفت اگر هرکدام از ما‌ها ده تا بیست دانه برنج را رها کنیم، با جمعیت بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر، چه حجم عظیمی از برنج‌ها هدر خواهد رفت. در مسئله آب هم وضع مشابه است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: اشتباه دیگری که مسئولان ما مرتکب می‌شوند، استفاده از لوله‌های غیراستاندارد و متفرقه در پروژه‌های آبرسانی است. متأسفانه میزان هدررفت آب در کشور ما از بالاترین میزان‌ها در جهان است. در پایتخت، "آب بدون درآمد" ما دست‌کم حدود 25 تا 26 درصد است. حداقل می‌گویم، چون آمار دقیقی اعلام نمی‌شود. از این مقدار، بالای 15 تا حتی 20 درصد آن "هدررفت واقعی" است، یعنی آب از داخل لوله‌ها نشت می‌کند.

افزود: در سطح کشور نیز این رقم حدود دو برابر است. من سه چهار روز پیش در جلسه‌ای با مسئولان آب استان خوزستان صحبت می‌کردم؛ آنها گفتند که میزان هدررفت آب تصفیه‌شده‌شان بالای 40 درصد و در مواردی نزدیک به 50 درصد است، یعنی نصف آبِ تصفیه‌شده از شبکه‌های زیرزمینی خارج می‌شود.

دکتر حسنی با اشاره به تجربه ژاپن در مدیریت شبکه‌های آبرسانی گفت: کمترین میزان هدررفت آب در جهان متعلق به شهر توکیو است؛ رقمی حدود 3.9 درصد و به ندرت تا 4 درصد می‌رسد. در سراسر ژاپن این میزان حدود 6 درصد است. چرا؟ چون در شهر توکیو 27 هزار کیلومتر لوله وجود دارد که 99 درصد آنها از جنس چدن داکتیل با اتصالات ضد لرزه و رانش هستند. این لوله‌ها را شرکت‌های ژاپنی "کوبوتا" و "کوریموتو" تولید می‌کنند که برایشان گارانتی 100 ساله صادر می‌شود. یعنی اگر این لوله‌ها را زیر خاک بگذاری، تا 100 سال نباید به آن دست بزنی.

وی افزود: باقی لوله‌ها در ژاپن، که به آنها "لوله‌های سرویس" گفته می‌شود (یعنی از خیابان تا محل مشترک)، همگی از نوع فولادی گالوانیزه با قطر کوچک هستند. حالا معلوم می‌شود چرا ژاپن نشت آبش در حد 3 درصد است. در مجموع، ژاپن از 740 هزار کیلومتر شبکه لوله آبرسانی، 400 هزار کیلومتر لوله چدن داکتیل دارد که 93 درصد اتصالات آن مقاوم و ضدنشت‌اند. حدود 242 هزار کیلومتر هم لوله PVC دارد؛ یعنی از مجموع 730 هزار کیلومتر شبکه، بیش از 640 هزار کیلومتر به این دو نوع لوله مقاوم اختصاص یافته و سایر لوله‌ها عملاً در حال جمع‌آوری‌اند. PVC نیز فقط در مناطق صعب‌العبور و در قطرهای کوچک استفاده می‌شود.

رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست سپس با مقایسه شرایط کشور با استانداردهای ژاپن گفت: در ایران، برای مثال، آبرسانی از "حلقان" به "بیلغان" با لوله فولادی به قطر 1800 میلی‌متر انجام شده که در سال 1380 به بهره‌برداری رسیده است. این خط در سال 1395 تعمیر اساسی شد و حالا که در سال 1404 هستیم، دوباره خط جدیدی احداث شده است. یعنی لوله‌ها حتی به 25 سال عمر مفید هم نمی‌رسند. طبیعی است، چون عمر هیچ لوله فولادی بیش از 20 تا 25 سال نیست. با این حال ما دوباره در همان مسیر، خط فولادی جدیدی با قطر 2000 میلی‌متر کشیده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: بنابراین توزیع آب ما غلط و ناکارآمد است. از مردم می‌خواهیم صرفه‌جویی کنند و مدیریت مصرف داشته باشند، اما سیستم آبرسانی ما ایراد ساختاری دارد. نباید بگذاریم این حجم از آب تصفیه‌شده، آن هم در چنین شرایطی، به هدر رود.

حسنی در ادامه گفت: موضوع دیگر، حفر بی‌رویه چاه‌ها در مناطق مختلف کشور است. هر جایی که تعداد چاه‌ها زیاد شده، بدانید دیگر آبی در سطح زمین باقی نخواهد ماند. این چاه‌ها آب رودخانه‌ها را می‌مکند و باعث خشک شدن آن‌ها می‌شوند. بسیاری از رودخانه‌ها به خاطر چاه‌هایی که در موازات‌شان حفر شده، به‌تدریج از جریان افتاده و خشک شده‌اند؛ همان‌طور که دریاچه ارومیه نیز بیش از هر عامل دیگری از ناحیه همین چاه‌ها آسیب دیده است.