حجاب و برخورد سخت، از گشت جندالله تا گشت ارشاد

گروه سیاسی: داستان گشت‌های خیابانی و مبارزه با بدحجابی قدمتی به اندازه سن انقلاب اسلامی دارد. زمانی که در اسفند 57 امام در جمع طلاب قم گفتند که زنان باید با حجاب اسلامی بیرون بیایند عده‌ای آنقدر پیش رفتند که با شعار "یا روسری یا توسری" با زنانی که حجاب اسلامی را رعایت نمی‌کردند برخورد کردند تا جایی که آیت‌الله طالقانی در گفت‌وگویی اظهار کرد «همه حقوق و حقه زنان در اسلام و در محیط جمهوری اسلامی محفوظ خواهد ماند و از آن‌ها خواهش می‌کنیم که با لباس ساده، باوقار، روسری هم سرشان بیندازند چون به جایی بر نمی‌خورد.» وقتی امام این مصاحبه را تایید کرد از موج برخوردهای قهری کاسته شد اما همچنان انتقادات نسبت به نوع پوشش بانوان ادامه داشت و آیت‌الله منتظری تاکید کرد که از زنان انتظار می رود مساله حجاب را رعایت کنند.

ادارات دولتی: پیشگام رسمی شدن حجاب بعد از انقلاب

مساله پوشش زنان و مقابله با بدحجابی و بی‌حجابی ابتدا از ادارات آغاز شد و در 10 تیر 59 حجت الاسلام ری شهری رییس وقت دادگاه انقلاب در بخشنامه ای نوشت از ورود آن دسته از پرسنل زن که پوشش اسلامی ندارند به اماکن نظامی و سرویس های رفت و آمد جلوگیری شود.

محمدرضا مهدوی کنی وزیر وقت کشور، محمدعلی رجایی وزیر وقت آموزش و پرورش و محمد توسلی شهردار تهران نیز در بخشنامه هایی اعلام کردند که زنان کارمند باید پوشش اسلامی را در محل کار رعایت کنند. پس از آن شورای انقلاب نیز رسما اعلام کرد خانم‌ها بدون پوشش اسلامی حق ورود به ادارات دولتی را ندارند و ادارات اجازه دارند جلوی آن‌ها را بگیرند.

دولت احمدی نژاد: آغاز سیاست برخورد سخت

با روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد در سال 1384 طرح حجاب و عفاف از سوی رییس جمهور ابلاغ شد که ابتدا در سال تابستان 1385 با حضور ون های سبزرنگ گشت ارشاد در خیابان ها طرح ارتقای امنیت اجتماعی کلید خورد و در سال 1386 نیروی انتظامی این طرح را رسما در برخورد با چکمه پوشان آغاز کرد. البته در زمستان 1387 محمود احمدی نژاد انتقاداتی را از نحوه اجرای این طرح مطرح کرد و در سال 1388 به خاطر انتخابات حساس ریاست جمهوری این طرح تقریبا کم رنگ شد ولی در سال 1389 با تغییر رویکردی تحت عنوان طرح امنیت اخلاقی ادامه یافت.

در سال 1390 فعالیتش بیشتر شد و در تابستان 1391 به حضور در کنسرت ها هم کشیده شد اما باز با انتخابات ریاست جمهوری این طرح کم رنگ تر شد ولی پس از انتخابات و در تابستان 1392 گشت ارشاد دوباره در میادین، مراکز خرید و کنسرت ها حضور یافتند. بعدها احمدی نژاد مدعی شد ، مخالفت خود را با بگیر و ببندهای پلیسی به مقامات عالی نیروی انتظامی اعلام کرده است.

سیاست برخورد سخت: از گشت ارشاد نامحسوس تا طرح ناظر هوشمند

انتشار کلیپ های برخورد پلیس با بدحجابان که نمایانگر اجرای برخورد سخت پلیسی با پدیده حجاب بود، تلاش ها برای تغییر سیاست سخت با مردم را مطرح کرد تا جایی که ایده های جدیدی روی میز حامیان برخورد سخت قرار گرفت. فروردین سال1395 مصاحبه فرمانده وقت انتظامی تهران با واکنش های زیادی همراه شد.

حسین ساجدی نیا که در زمان حمله به سفارت عربستان در سال1394 هم فرمانده وقت انتظامی تهران بود، با رونمایی از طرح «گشت نامحسوس امنیت اخلاقی»، تاکید کرد «در پلیس نامحسوس امنیت اخلاقی 7 هزار نفر از نیروهای پلیس انتظامی تهران بزرگ با محوریت پلیس امنیت اقدام به شناسایی، تذکر و در صورت تکرار برخورد و در نهایت مراجعه به دستگاه قضایی خواهند کرد.» او گفته بود «این طرح ابتکار پلیس تهران بزرگ است و سایر مناطق و استان‌ها در استفاده از این راهکار و ایجاد پلیس نامحسوس امنیت اخلاقی مختارند.»

دولت روحانی: دفاع از حقوق و کرامت مردم

همان زمان حسن روحانی، رئیس جمهور وقت، در واکنش به انتشار خبر راه اندازی گشت ارشاد نامحسوس گفته بود «آزادی مردم با آیین‌نامه و سلیقه افراد و برخی دستگاه‌ها نمی‌تواند محدود شود و آزادی مردم به غیر از قانون با هیچ چیز دیگری محدود نمی‌شود. اولین وظیفه ما در قبال مردم احترام به شخصیت و جایگاه و کرامت مردم است. کرامت انسانی را خدا به انسان‌ها داده و این کرامت مقدم بر دین است»

اگرچه طرح «گشت ارشاد نامحسوس» در سال1395 مسکوت ماند اما مکانیزم اجرای آن در قالب «طرح ناظر» از سال 1398 تغییر کرد. اردیبهشت ماه1398 ارسال انبوهی از پیامک ها، تعداد زیادی از مردم را به خیابان وزرا در تهران که ساختمان پلیس امنیت اخلاقی در آن قرار دارد کشاند. ماجرا از این قرار بود که با آغاز بکار آزمایشی «طرح ناظر یک» یا همان گزارش نامحسوس پلاک خودروهای دارای سرنشین بدحجاب، انبوهی از پیامک ها به مالکان خودروهایی که از قبل گزارش بدحجابی سرنشینان آن به طور نامحسوس ثبت شده بود، ارسال شد.

آن زمان حسین رحیمی، رئیس پلیس تهران در مصاحبه با خبرگزاری ایرنا گفت که دریافت کنندگان این پیامک پس از مراجعه به پلیس امنیت «با اخذ یک تعهد کتبی مرخص می‌شوند» اما این رویداد مجددا در شهریور1399 رخ داد و شمار چشمگیری از کاربران شبکه‌های اجتماعی در توئیتر و اینستاگرام، از احضار خود به «پلیس امنیت اخلاقی» با ارسال پیامک معروف به «کشف حجاب در خودرو» خبر دادند.

یک ماه بعد، دادستان نظامی تهران در مصاحبه ای ضمن حمایت از طرح ناظر، گفت بود «این طرح با همکاری و مشارکت مردم اجرا می‌شود.» طرح ناظر که از حیث حقوقی، مجوزی برای نظارت پلیس بر داخل خودروها بود انتقاد حقوقدان ها را برانگیخت. اما در اجرای این سیاست، پلیس معتقد بود «خودرو حریم شخصی نیست». دفاع از این تفسیر حقوقی که اجرای طرح ناظر را ممکن می کرد با حمایت دادستان کل کشور هم همراه شد.

سیاست های پلیسی علیه بدحجابی

از سال1399، سیاست برخورد سخت با پدیده حجاب، با مکانیزم های پیچیده تری پیگیری شد. سردار علی ذوالقدری رئیس وقت پلیس امنیت تهران، در همایش «پلیس؛ آمران به معروف و ناهیان از منکر» سیاست های پلیس برای برخورد با پدیده حجاب را به چهار محور تقسیم کرد:

• استفاده از گشت‌های آشکار (ون‌های گشت ارشاد) که در 11 نقطه تهران بلوک‌بندی شده‌اند.
• طرح «ناظر یک» که برای رانندگانی که در داخل خودروی آنها کشف حجاب صورت می‌گیرد، ابتدا به صورت پیامکی تذکر داده می‌شود و این پیامک حاوی این مطلب است که در خودروی کشف حجاب انجام شده است.
• طرح «ناظر دو» در مراکز تجاری و صنوف با افرادی که حجاب را داخل صنوف رعایت نمی‌کنند یا صاحبان صنوف که حجاب در صنف آنها رعایت نمی‌شود پیامک تذکر ارسال می‌شود.
• طرح «ناظر سه» که در فضای مجازی است و افرادی که ناخواسته در این فضا ترویج بی‌بند و باری انجام دهند ابتدا احضار و توجیه می‌شوند.
• افرادی که مجرم هستند و در جرائم سازمان‌یافته اقدام می‌کنند، با هماهنگی دستگاه قضایی دستگیر می شوند.

دولت رئیسی: بازگشت به سیاست برخورد سخت

دستورات ابراهیم رئیسی در شورای عالی انقلاب فرهنگی، مجوزی بود تا سخنگوی ستاد امر به معروف و نهی از منکر برآن تاکیدکند که «باید در کنار فرهنگسازی، نسبت به مسأله جرائم انضباطی نیز توجه داشته باشیم مسأله مقابله با منکرات از تخلفات اداری گرفته تا بدحجابی در دستگاههای اجرایی، با جدیت پیگیری می شود»

موضوعی که از سوی عضو ستاد سیاستگذاری ائمه جمعه نیز تاکید شد و گفت «امام جمعه موقت تهران: اجرای «قانون حجاب» مطالبه ماست» مرور نظرات رئیسی در شورای انقلاب فرهنگی نشان می دهد، نگاهش او به مسئله حجاب، تقابل با باندهای سازمان یافته است. رئیسی تاکید می کند «ترویج فساد در جامعه اسلامی و انقلابی اقدامی سازمان یافته و برنامه ریزی شده است»

بیشتر بخوانید:

• نماینده مجلس: برخوردهای قهرآمیز ناشی از بی‌مبالاتی 32 نهاد متولی است

• سخنگوی ستاد امر به معروف: گشت ارشاد مدیران و مسؤولان، راه افتاد / اگر در بانک به بانوان بدحجاب تذکر ندهند، مدیر بانک باید پاسخگو باشد

• گزارش اجتماع بزرگ بانوان در استادیوم آزادی / پلاکاردهای چادر مشکی من... / حجاب یعنی... + عکس ها

• صباغیان: بدحجابی، واکنش اعتراضی به مشکلات معیشتی است / آصفری: کلا، حجابی وجود ندارد

ناکامی برخوردهای پلیسی با بدحجابی

ارزیابی مقامات پلیس در سال1398 نشان می دهد سیاستهای سخت پلیسی به 50 درصد اهداف خود در طرح های مقابله با حجاب رسیده است. جانشین وقت فرمانده ناجا در مصاحبه ای در همان سال تاکید می کند «میانگین موفقیت طرح ناظر بیش از 50 درصد در سطح کشور است و طرح مذکور منحصر به خودرو نیست.» در عین حال او معتقد بوده «90 درصد جامعه به اصل حجاب به عنوان صیانت از ارزش ها اعتقاد دارند». یک سال بعد، رئیس عقیدتی سیاسی ناجا در مصاحبه ای اذعان می کند «تعداد افرادی که از طرح ناظر تذکر گرفته‌اند کمتر از دو تا سه دهم درصد جامعه است».

این در حالی است که نتایج یک پیمایش مرکز پژوهش‌های مجلس درسال1397 از وضعیت حجاب در مدت13 سال، نشان داد از فاصله سال1384 تا 1397 که شاهد اجرای سیاست های سخت در برخورد با پدیده حجاب بودیم، نه تنها موفقیتی حاصل نشده بلکه «زنان بدحجاب 64درصد جامعه و زنان باحجاب 35درصد افراد جامعه را تشکیل می‌دهند.» نتایج این پیمایش در آن سال، پوشش 11درصد را خیلی بدحجاب و 89درصد را بدحجاب عرفی عنوان کرده بود.

اگرچه یافته‌های یک تحقیق نشان می‌دهد که در سال 1353 - چهار سال قبل از وقوع انقلاب اسلامی - سه‌چهارم جمعیت (75 درصد) ترجیح می‌داده‌اند همسر باحجاب داشته باشند و 7 درصد نیز تمایل به داشتن همسر بی‌حجاب داشته‌اند.

سیاست های دوگانه؛ رسمی و غیررسمی

از ابتدای انقلاب، وجود کمیته ها و یا گشت هایی تحت عنوان گشت جند الله، گشت ثارالله، گشت انصار، گشت ارشاد و... موضوع مبارزه با بدحجابی همواره مطرح بوده است البته در گزارشی که در سال 94 مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی منتشر کرد این طرح را ناموفق دانست که نتایج آن، ایجاد دورویی و نفاق در جامعه می شود و علت اصلی این عدم توفیق نیز در فقدان مطالبه و خواست عمومی دانست.

این همان چشم اندازی است که خروجی اجرای سیاست های سخت، در پدیده حجاب را سرمایه سوزی اجتماعی و گسترش بی اعتمادی عمومی می داند. اگرچه دلسوزان زیادی از سالها قبل نسبت به قطبی سازی جامعه هشدار داده بودند. در نمونه ای که بسیاری از مردم ویدئوی آن را دیده اند، نظر سردار سلیمانی درباره پدیده حجاب است.

او در پانزدهمین اجلاس روز جهانی مسجد در تهران که مرداد1396 یعنی یکسال بعد از اجرای گشت نامحسوس امنیت اخلاقی انجام شده، می گوید «اینکه در جامعه مدام بگوییم او بی حجاب و این باحجاب است، پس چه کسی می‌ماند؟ اینا همه مردم ما هستند. آیا همه بچه های شما متدین‌اند؟ آیا همه مثل هم هستند؟ نه. اما پدر، همه اینها را جذب می‌کند و جامعه هم خانواده شماست.»

رهبری: نهی از منکر با زبان خوش نه با ایجاد نفرت

آیت الله خامنه ای نیز در جریان سفر به خراسان شمالی تاکید می کند «بعضی از همین هایی که استقبال امروز آمده بودند خانم هایی بودند که در عرف معمولی به آنها می گویند خانم بدحجاب حالا چکار کنیم ردش کنیم؟ مصلحت است؟ حق است؟ نه دل متعلق به این جبهه است. او یک نقصی دارد. مگر من نقص ندارم و نقص او ظاهر است و نقص های حقیر باطن است و نمی بینند. ما هم یک نقص داریم و او هم یک نقص دارد. با این نگاه و با این روحیه برخورد کنید البته انسان نهی از منکر هم می کند اما نهی از منکر با زبان خوش نه با ایجاد نفرت».

تکرار تجربه های ناکام؟!

حالا باید دید متولیان فرهنگ ترویج حجاب و عفاف، تا چه میزان اولویت های فعلی جمهوری اسلامی را خواهند شناخت و روش مناسب برای ترویج حجاب و عفاف را در پیش خواهند گرفت. اولویت های معیشتی و اقتصادی و حفظ وحدت ملی که از سوی مقالات عالی نظام بر آن تاکید شده است. موضوعی که بنظر می رسد در سال1401 متولیان فرهنگ در دولت رئیسی را در جاده ای قرار داده که یکبار احمدی نژاد در سال1384، آن را تا انتها پیمود و نتیجه ی آن کاهش سرمایه های اجتماعی نظام و افزایش جمعیت بی حجابان بود.

21213