حذف و اضافه دانشگاه‌ها در 3رتبه‌بندی جهانی؛ معرفی رکورددار سقوط و صعود

بررسی جایگاه دانشگاه‌های ایران در سه نظام رتبه‌بندی شانگهای، کیو اس و تایمز در 5سال اخیر روند دوگانه‌ای ازصعود و سقوط را نشان می‌دهد ولی کدام دانشگاه‌ها پیشتاز ارتقا و در شیب سقوط بوده‌اند؟

به گزارش خبرنگار مهر، رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاهی به عنوان ابزارهایی برای ارزیابی جایگاه علمی و پژوهشی دانشگاه‌های در سطح بین‌المللی شناخته می‌شوند. سه نظام رتبه‌بندی شانگهای، کیو اس و تایمز با شاخص‌های متنوع کمی و کیفی تلاش می‌کنند تصویری از عملکرد دانشگاه‌ها ارائه دهند. بررسی تغییرات رتبه دانشگاه‌های کشور در این نظام‌های رتبه‌بندی می‌تواند به شناسایی نقاط ضعف و قوت مسیر حرکت دانشگاه‌ها کمک کند.

در این گزارش با بررسی وضعیت دانشگاه‌های ایران در فهرست سه نظام رتبه‌بندی بین‌المللی شانگهای، کیو اس و تایمز در 5 سال اخیر به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که دانشگاه‌های ایران چه جایگاهی در جهان دارند، کدام دانشگاه‌ها بیشترین افت و صعود را داشته‌اند و آیا افزایش دانشگاه‌های یک کشور در فهرست‌های رتبه‌بندی جهانی می‌تواند نشانه‌ای از کیفیت آموزش عالی باشد؟

رتبه‌بندی شانگهای 2025؛ کاهش حضور دانشگاه‌های ایرانی

یکی از مهم‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی جهانی دانشگاهی، رتبه‌بندی شانگهای است. این نظام رتبه‌بندی از 6 سنجه برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند و دانشگاه‌ها را بر اساس تعداد دانش‌آموختگان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد اعضای هیئت‌علمی برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد مقالات منتشرشده در مجلات نیچر و ساینس، تعداد پژوهشگران پر استناد انتخاب‌شده توسط مؤسسه کلاریویت، تعداد مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و علوم اجتماعی وب آو ساینس و سرانه عملکرد دانشگاهی رتبه‌بندی می‌کند.

آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (شانگهای 2025) مرداد ماه 1404 منتشر شد که در آن 6 دانشگاه ایرانی حضور داشتند.

بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این نظام رتبه‌بندی حاکی از روند نزولی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که در این سال‌ها تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست تقریباً نصف شده و از 11 دانشگاه به 6 دانشگاه کاهش یافته است.

در سال 2021، تعداد 11 دانشگاه تهران، صنعتی شریف، تربیت مدرس، علوم پزشکی تهران، امیرکبیر، علوم پزشکی شهید بهشتی، شیراز، علم و صنعت، تبریز، فردوسی مشهد، علوم پزشکی ایران در رتبه‌بندی شانگهای حضور داشتند ولی در طول این سال‌ها دانشگاه‌های امیرکبیر، شیراز، فردوسی مشهد، تبریز و علم و صنعت از این فهرست خارج شده‌اند.

دانشگاه صنعتی شریف؛ پیشتاز افت رتبه در شانگهای

بررسی روند رتبه هر یک از این 6 دانشگاه نشان می‌دهد که در بازه زمانی 5 ساله از 2021 تا 2025، تنها دانشگاه علوم پزشکی تهران توانسته رتبه خود را در شانگهای بهبود بخشد و از بازه رتبه 501-600 به بازه رتبه 401-500 در سال 2025 برسد و 5 دانشگاه دیگر روند نزولی را طی کرده‌اند.

دانشگاه تهران از سال 2023 دچار افت رتبه شده و از رتبه 301-400 به بازه رتبه 401-500 سقوط کند.

دانشگاه تربیت مدرس نیز همانند دانشگاه تهران روند نزولی را تجربه کرده و از بازه رتبه 501-600 با افت 200 پله‌ای به بازه 701-800 رسیده است.

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز با سیر نزولی از بازه رتبه 701-800 به 801-900 رسیده است.

دانشگاه صنعتی شریف پیشتاز افت در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که از بازه رتبه 501-600 در سال 2021 با افت 300 پله‌ای برای اولین‌بار رتبه 801-900 را تجربه کرده است.

دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز که سال 2024 با رتبه 701-800 حضور در شانگهای را داشت، در سال 2025 به رتبه 901-1000 رسیده و در صورتی که سال آینده این روند نزولی را ادامه دهد، از فهرست رتبه‌بندی شانگهای حذف خواهد شد.

کیو اس 2026؛ وقتی تعداد دانشگاه‌ها دو برابر می‌شود

نظام رتبه‌بندی کیو اس مؤسسات را بر اساس شهرت علمی، ارزیابی کارفرمایان، نسبت اعضای هیئت‌علمی به دانشجو، میزان استناد به اعضای هیئت‌علمی، نسبت اساتید بین‌المللی، نسبت دانشجویان بین‌المللی، شبکه پژوهش بین‌المللی، اشتغال فارغ‌التحصیلان و پایداری ارزیابی رتبه‌بندی می‌کند. آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (QS 2026) اواخر خردادماه 1404 (ژوئن 2025) با رتبه‌بندی بیش از 1500 مؤسسه از سراسر جهان منتشر شد که در آن 11 دانشگاه ایرانی حضور داشتند.

بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی کیو اس نشان می‌دهد که تعداد دانشگاه‌ها در این بازه زمانی از 6 دانشگاه به 11 دانشگاه افزایش داشته و تقریباً دو برابر شده است.

از ویرایش 2022 این نظام رتبه‌بندی تنها 6 دانشگاه تهران، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، شیراز و شهید بهشتی حضور داشتند و در این سال‌ها دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، تبریز، فردوسی مشهد، اصفهان و آزاد اسلامی نیز به این فهرست اضافه شدند.

بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی کیو اس، به بزرگ‌تر شدن فهرست این نظام رتبه‌بندی برمی‌گردد. برای مثال؛ در ویرایش 2022 رتبه‌بندی کیو اس، 1300 دانشگاه برتر دنیا رتبه‌بندی می‌شدند، ولی در آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (2026)، بیش از 1500 دانشگاه دنیا رتبه‌بندی شده‌اند. بنابراین قابل انتظار است که دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی کیو اس نیز به‌دنبال آن، بیشتر شود.

دانشگاه تهران؛ پیشتاز صعود رتبه در کیو اس

روند 5 ساله رتبه هر دانشگاه در این سال‌ها دچار افت و خیزهایی بوده است. 9 دانشگاه تهران، شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، شیراز، شهید بهشتی و فردوسی مشهد نسبت به 2022 رتبه بهتری کسب کرده‌اند. دو دانشگاه صنعتی اصفهان و تبریز روند نزولی را تجربه کرده و دو دانشگاه دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی برای اولین‌بار در رتبه‌بندی کیو اس حضور پیدا کردند.

دانشگاه تهران توانسته از بازه رتبه 521-530 در کیو اس 2022 به رتبه 322 در کیو اس 2026 برسد و رتبه خود را حدود 200 پله بهبود بخشد.

دانشگاه صنعتی شریف نسبت به کیو اس 2022، 6 پله بهبود رتبه داشته و از رتبه 381 به 375 رسیده است؛ ولی روند صعودی این دانشگاه همیشگی نبوده است. در فهرست کیو اس 2024 این دانشگاه توانسته بود رتبه خود را با 47 پله بهبود به رتبه 334 برساند ولی در بازه زمانی 2024 تا 2026، رتبه این دانشگاه 41 رتبه افت داشته است.

دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز از رتبه 465 به 456 رسیده و رتبه خود را 9 پله بهبود بخشیده است؛ ولی رتبه 456 بهترین رتبه این دانشگاه نبوده است. در کیو اس 2024 امیرکبیر توانسته بود به رتبه 375 برسد ولی این رتبه را حفظ نکرده و با 81 پله کاهش به جایگاه 456 رسیده است.

دانشگاه علم و صنعت ایران هم با وجود این‌که ارتقای 54 رتبه‌ای را نسبت به کیو اس 2022 تجربه کرده و از بازه رتبه 541-550 به رتبه 496 رسیده است؛ ولی بهترین رتبه این دانشگاه در کیو اس 2025 (436) بوده است و در کیو اس 2026 دچار روند نزولی شده است.

دانشگاه صنعتی اصفهان برای اولین‌بار سال گذشته با رتبه 489 وارد فهرست رتبه‌بندی کیو اس 2025 شد ولی در این یک سال 82 رتبه افت داشته است.

دانشگاه تبریز نیز همانند دانشگاه صنعتی اصفهان سال گذشته برای اولین‌بار وارد فهرست کیو اس شد ولی در این یک سال 26 پله افت داشته است.

دانشگاه شیراز در کیو اس 2026 نسبت به 2022 بهبود رتبه داشته و از بازه رتبه 751-800 به 701-710 رسیده ولی بهترین رتبه این دانشگاه مربوط به سال 2024 (681-690) بوده است.

دانشگاه شهید بهشتی با روندی همواره صعودی از بازه رتبه 1001-1200 در کیو اس 2022 به بازه رتبه 741-750 در کیو اس 2026 رسیده است.

دانشگاه فردوسی مشهد برای اولین‌بار در کیو اس 2024 با رتبه 1001-1200 وارد این فهرست شد، در کیو اس 2026 توانسته رتبه خود را به 951-1000 برساند.

دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی اولین حضور را فهرست رتبه‌بندی کیو اس را در ویرایش 2026 تجربه کردند.

با این وجود وقتی روند یک سال اخیر دانشگاه‌های حاضر در رتبه‌بندی کیو اس را بررسی می‌کنیم، مشاهده می‌کنیم که 6 دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، صنعتی اصفهان، تبریز و شیراز افت رتبه داشته‌اند و تنها دو دانشگاه تهران و شهید بهشتی رتبه بهتری نسبت به سال گذشته کسب کرده‌اند.

تایمز 2025؛ تعدد دانشگاه‌های ایرانی به معنای پیشرفت است؟

رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز (World University Rankings) دانشگاه‌های جهان را بر اساس 18 شاخص در پنج حوزه کلیدی آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، مشارکت صنعت و چشم‌انداز بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند. آخرین ویرایش رتبه‌بندی تایمز (تایمز 2025) مهرماه 1403 منتشر شد و در آن بیش از 2 هزار مؤسسه رتبه‌بندی شدند. در این فهرست 81 دانشگاه ایرانی حضور داشتند.

تعداد دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز در بازه زمانی 2021 تا 2025، از 47 دانشگاه به 81 دانشگاه افزایش یافته است. البته همانند رتبه‌بندی کیو اس در رتبه‌بندی تایمز نیز بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایرانی مربوط به بزرگ‌تر شدن فهرست این نظام رتبه‌بندی است. در ویرایش 2021 رتبه‌بندی تایمز، 1527 دانشگاه از کشورهای مختلف دنیا رتبه‌بندی شده بودند، ولی در آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (2025)، بیش از 2 هزار دانشگاه دنیا رتبه‌بندی شده‌اند. بنابراین دانشگاه‌های ایرانی حاضر در فهرست رتبه‌بندی تایمز نیز بیشتر شده است.

بررسی روند تغییر رتبه 10 دانشگاه برتر ایرانی (از بین 81 دانشگاه حاضر در فهرست تایمز) در سال‌های 2021 تا 2025 نشان می‌دهد که از بین این 10 دانشگاه، 5 دانشگاه ارتقای رتبه را نسبت به 5 سال قبل تجربه کرده‌اند، دو دانشگاه افت رتبه داشته‌اند و دو دانشگاه برای اولین‌بار در این فهرست حضور پیدا کرده‌اند و یک دانشگاه رتبه ثابتی داشته است.

دانشگاه صنعتی شریف توانسته از رتبه 401-500 به بازه رتبه 301-350 ارتقا پیدا کند و رتبه خود را بهبود بخشد.

دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز از رتبه 501-600 به 351-400 ارتقا یافته است.

دانشگاه علم و صنعت ایران نیز در این بازه زمانی با افت و خیز توانسته رتبه خود را حدود 150 پله بهتر کند.

دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در دو سال 2023 و 2025 در این نظام رتبه‌بندی حضور داشته است.

دانشگاه تهران پس از یک سال افت رتبه 300 پله‌ای در سال 2022 (801-1000)، توانسته رتبه خود را به تدریج بهبود بخشد و در سال 2025 به بازه رتبه 401-500 برسد.

دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در این 5 سال دچار افت رتبه شده و از بازه رتبه 351-400 به 501-600 رسیده است.

دانشگاه صنعتی شیراز با حدود 300 پله ارتقا از بازه رتبه 601-800 با به 501-600 رسیده است.

دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال‌های 2022، 2023، 204 افت رتبه 100 پله‌ای را نسبت به سال 2021 تجربه کرد ولی در سال 2025 توانست به همان بازه رتبه سال 2021 (501-600) بازگردد.

دانشگاه علوم پزشکی البرز در سال 2025 برای اولین‌بار در نظام رتبه‌بندی تایمز حضور پیدا کرد.

دانشگاه علوم پزشکی بابل نیز از سال 2023 با رتبه 401-500 وارد نظام رتبه‌بندی تایمز شد و در حال حاضر حاضر در رتبه 601-800 قرار دارد.

به طور کل می‌توان گفت که تنها «افزایش تعداد دانشگاه‌ها» در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی نمی‌تواند نشانه‌ای از پیشرفت و بهبود وضعیت دانشگاه‌ها باشد. بلکه بررسی دقیق وضعیت هر دانشگاه تصویر شفاف‌تری را پیش چشمان ما قرار می‌دهد.

برای مثال؛ بررسی وضعیت 81 دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی تایمز 2025 نسبت به سال 2024 نشان داد که تنها 5 موفق شده بودند رتبه خود را ارتقا دهند و رتبه 20 دانشگاه دچار کاهش شده بود.

پیشتازان صعود و رکوردداران افت رتبه

بررسی روند 5 سال اخیر 6 دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای 2025 نشان می‌دهد که دانشگاه صنعتی شریف با 300 پله افت، رکورددار کاهش رتبه است و دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز تنها دانشگاهی است که توانسته رتبه خود را بهبود بخشد.

در رتبه‌بندی کیو اس نیز دانشگاه شهید بهشتی با 259 پله صعود رکورددار ارتقای رتبه است و دانشگاه صنعتی اصفهان با 82 پله کاهش، بیشترین افت رتبه را داشته است.

در بین 10 دانشگاه اول فهرست 81 دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه‌های امیرکبیر و علم و صنعت با 150 پله صعود بیشترین صعود و دانشگاه علوم پزشکی بابل با 200 پله افت، بیشترین روند نزولی را داشته‌اند.

رتبه‌های دانشگاهی ابزار سنجش هستند، نه هدف

تحلیل داده‌های 3 نظام رتبه‌بندی معتبر جهانی نشان می‌دهد که آموزش عالی ایران در یک وضعیت دوگانه قرار گرفته است. از یک سو تعداد دانشگاه‌های حاضر در فهرست‌های رتبه‌بندی کیو و اس و تایمز افزایش یافته ولی در نظام رتبه‌بندی شانگهای روند نزولی کاملاً واضح است.

از سوی دیگر افزایش کمی حضور دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های کیو اس و و تایمز تا حد زیادی به بزرگ‌تر شدن فهرست‌های این نظام‌های رتبه‌بندی بر می‌گردد و نباید به عنوان یک شاخص قطعی پیشرفت تعبیر شود.

مهم‌تر از همه این‌که رتبه‌بندی‌ها باید به عنوان ابزاری برای سنجش و وسیله‌ای برای مشاهده نقاط قوت و ضعف مسیر حرکت باشند و نباید برای مدیران و سیاست‌گذاران به هدف نهایی تبدیل شوند. تبدیل رتبه‌بندی‌ها به هدف و تمرکز بر بهبود ظاهری و تمرکز تنها بر افزایش تعداد دانشگاه‌ها بدون ارتقای واقعی کیفیت می‌تواند خطرناک باشد.

در حال حاضر نشانه‌های افت رتبه دانشگاه‌ها به‌ویژه دانشگاه‌های برتر کشور در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی در حال نمایان شدن است و زمان آن رسیده برنامه‌ای برای ارتقای کیفی دانشگاه‌ها ارائه شود. باید فراتر از رتبه‌ها و آمارها با تقویت زیرساخت‌ها و پژوهش‌های کیفی و توسعه همکاری‌های بین‌المللی مسیر ارتقای کیفی دانشگاه‌های کشور هموارتر شود.