حرف راست را از بچه بشنوید!

به گزارش «مبلغ» به نقل از حوزه، کتاب «اصول اخلاق اجتماعی» اثری از پژوهشکده تحقیقات اسلامی است که در آن به بررسی موارد متعدد از اخلاق های اجتماعی پرداخته و «حوزه نیوز» به انتشار این مباحث در شماره های گوناگون می پردازد.

راستگویی

واژه (راستی) در زبان فارسی، مرادف واژه (صدق) در زبان عربی است که در تعریف آن گفته اند: (صدق، مطابقت گفتار است با ضمیر گوینده و آنچه از او خبر می دهد. (هماهنگی نهاد، گزاره و ضمیر گوینده) و اگر یکی از دو شرط منتفی گردد، صدق، کامل نیست. یعنی: به یک اعتبار می توان گفت صدق، ناقص است و به یکی اعتبار می توان گفت دروغ است.

به طور مثال اگر کافری بدون اعتقاد قلبی بگوید: (محمد (ص) رسول خداست) به اعتبار اینکه نهاد با گزاره هماهنگ است، سخن درستی است و به اعتبار اینکه سخن گوینده با ضمیرش مخالف است، سخن دروغی است. چنانکه خداوند در سوره منافقون گواهی منافقان به رسالت پیامبر (ص) را تکذیب کرده، با اینکه خود، به پیامبری او گواهی داده است.)289

واژه (صدیق) نیز که صیغه مبالغه صدق است به دو گونه تفسیر شده است:

الف کسی که فراوان، راست بگوید یا هرگز دروغ نگوید.

ب کسی که در سخن و اعتقاد، راستگو باشد و آن را با کردار خود محقق سازد.290

اقسام صدق

علمای اخلاق، صدق را بر شش نوع تقسیم کرده اند:

1 راستی در سخن. 2 راستی در نیت و اراده. 3 راستی در عزم. 4 راستی در وفای به عزم. 5 راستی در عمل. 6 راستی در محقق ساختن همه معارف دینی.291 که می توان گفت: همه این اقسام به تفسیر دوم واژه صدیق بر می گردد و ما شرح بیشتر آن را به کتاب های مفصل اخلاقی وا می گذاریم و تنها معنای اول یعنی (راستگویی) را در این درس پی می گیریم.

جایگاه راستگویی

راستگویی در شریعت مقدس اسلام از جایگاه بلندی برخوردار است به گونه ای که آن را از اصول خدشه ناپذیر اخلاق اجتماعی قرار داده و مسلمانان را موظف کرده است که همیشه و همه جا در برابر هر مخاطبی، سخن به راستی گویند و هیچ گاه زبان خویش را به گناه دروغ، آلوده نسازند؛ زیرا زشتی دروغ به اندازه ای است که آن را در ردیف گناهان کبیره قرار داده است.292

در زیبایی و ارزشمندی راستگویی همین بس که خداوند متعال، عالی ترین درجه آن را داراست:

(... وَ مَن اَصدَقُ مِنَ اللهِ حَدیثاً)293 چه کسی از خدا راستگوتر است؟

و پیامبران خویش را نیز راستگو شمرده و فرموده است:

(وَ صَدَقَ المُرسَلُونَ)294 همه فرستادگان، راست گفتند.

حضرت امام صادق (ع) فرمود:

(اِنَ اللهَ عَزَوَجَلَ لَم یَبعَث نَبِیَاً اِلا بِصِدقِ الحَدیثِ وَ اَدأ الاَمانَهِ اِلَی البَرِ وَالفاجِرِ)295

خداوند بزرگ هیچ پیامبری را نفرستاد مگر با راستگویی و ادای امانت به نیکوکار و بدکار.

و حضرت علی (ع) در سخنان نغزی، راستگویی را چنین می ستاید: راستگویی؛

روح سخن است: (اَلصِدقُ رُوحُ الکَلامِ)296

اصل دین است: (اَلصِدقُ رَأسُ الدینِ)297

قوی ترین رکن ایمان است: (اَلصِدقُ اَقوی دَعائِمِ الا یمانِ)298

روایات فراوان دیگری نیز با تعابیر گوناگون، از اهمیت و ارزش این سجیه والای اخلاقی سخن گفته اند.

همسویی با فطرت

شما نیز این ضرب المثل معروف را شنیده اید که: (سخن راست را از بچه بشنوید.) این سخن ریشه در یک مسأله بدیهی و روشن فطری دارد و گویای آن است که هیچ کودکی دروغگو، از مادر زاده نمی شود، چنان که هیچ کس، قاتل و سارق به دنیا نمی آید بلکه محیط و معاشران، انواع کژی ها و بزهکاری ها را به او می آموزند و او را از راه مستقیم فطرت منحرف می سازند.

اگر نوزادی در یک محیط سالم رشد کند و مربیان و اطرافیان او دروغ نگویند و به او نیز نیاموزند، او هیچ گاه لب به دروغ نخواهد گشود و به مقتضای فطرت پاک و سالمش، سخن به درستی خواهد گفت؛ گرچه به زیانش باشد.

در قرآن مجید داستان سخن گفتن حضرت عیسی (ع) در همان ساعات اول تولد و گواهی او به نبوت و بندگی خویش و پاکدامنی مادرش مریم 299 صرف نظر از معجزه بودنش، اثبات می کند که انسان، فطرهً راستگوست و دروغگویی و یاوه سرایی بر خلاف سرشت اوست.

از سوی دیگر، اسلام نیز دین فطرت است و یک مسلمان واقعی، حتماً راستگوست، چرا که در سخن امام علی (ع)، راستی گفتار، ملاک مسلمانی شمرده شده است: (مِلاکُ الاِسلامِ صِدقُ اللِسانِ)300

مهم ترین دستاوردهای راستی

راستگویی، صرف نظر از آثار آن، به خودی خود، فضیلتی بس بزرگ و از اخلاق انسان های کریم و با شخصیت است و افراد پاک سرشت بدون چشمداشت، سخن به راستی ادا می کنند با این وصف، راستگویی دستاوردهای بسیار ارزشمندی دارد که مهم ترین آنها عبارت است از:

الف همراهی خدا با راستگو

خداوند منبع و منشأ همه نیکی ها و زیبایی هاست و نیکوکاران، همواره موردعنایت او قرار دارند و راستگو نیز رشته اتصال خویش را به مبدأ هستی محکم تر کرده، سبب جلب فیضِ الهی می گردد و خدا به او با نظر لطف می نگرد. حضرت باقر (ع) به مسلمانان چنین سفارش کرد:

(... اَلا فَاصدُقُوا فَاِنَ اللهَ مَعَ مَن صَدَقَ)301 هان! راست بگویید که خداوند با کسی است که راست می گوید.

و چون اکسیر گرانبها، شالوده زندگی را با صفا و مبارک می کند، چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود:

(وَ اعلَم اَنَ الصِدقَ مُبارَک وَ الکِذبَ مَشؤُوم)302 بدان که راستگویی، مبارک و دروغگویی، شوم است.

همچنین انسان بر اثر عادت به راستگویی و امداد الهی، دیگر گرد یاوه سرایی و دروغپردازی نمی گردد و در نتیجه به قله رفیع صداقت، صعود می کند و در پیشگاه خدا (صدیق) محسوب می شود، امام باقر (ع) فرمود:

(اِنَ الرَجُلَ لَیَصدُقُ حَتی یَکتُبَهُ اللهُ صِدیقاً)303 شخص، آن قدر راست می گوید تا خداوند او را صدیق، محسوب می کند.

آنگاه با کسب این پیشینه ارزشمند و پس از سپری کردن زندگی پاک و مبارک، در سرای جاوید نیز نزدیک ترین فرد به مقام شامخ نبوی (ص) خواهد بود، چنانکه فرمود:

(اَقرَبُکُم غَداً مِنی فِی المَوقِفِ، اَصدَقُکُم لِلحَدیثِ...)304 نزدیک ترین فرد شما به من در فردای قیامت، راستگوترینتان خواهد بود.

ب سلامت و رهایی

دروغگو همواره میان رسوایی و عذاب وجدان گرفتار است؛ اگر دروغ او فاش نشود، خود از یاوه ای که بافته در رنج است و اگر دروغش افشا شود، رسوا می گردد، از این رو همواره از اضطراب روحی یا گرفتاری اجتماعی، رنج می برد. ولی انسان راستگو همواره با راستی، پلی بر حوادث و غوغاها می زند و از میان جر و بحث ها و گرفتاری ها به سلامت عبور می کند، خود را دچار دغدغه دروغپردازی نمی کند و با پرهیز از یاوه سرایی، دریچه های سلامت و رهایی را به روی خود می گشاید.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

(عاقِبَهُ الصِدقِ نَجاه وَ سَلامَهُ)305 فرجام راست گویی نجات و سلامت است.

بود صبح کاذب، سخن بی فروغ // نیاید ز صادق زبانان، دروغ

ولی کی سزد حرفی از نکته سنج // که باید بر اثبات آن برد رنج

لب از دعوی به که داری نگاه // که آری دلیلش ز یک ساله راه

بیا مطربا زانک وقت نو است // بزن این نوا را در آهنگ راست

که کج، جز گرفتار خواری مباد // بجز راست را رستگاری مباد306

ج موقعیت ممتاز

راستگویان، همواره نزد خود، خدا و مردم، سرافراز و روسفیدند و در زندگی اجتماعی، به موقعیت ممتازی دست می یابند؛ دوست و دشمن، با دیده احترام به آنان می نگرند، صفای درونی شان را تحسین می کنند، به سخن و پیمانشان ارج می نهند و خواسته هایشان را نیکو می شمرند. امیرمؤ منان (ع) دراین باره نیز می فرماید:

(اِنَ الصادِقَ لَمُکرَم جَلیل وَاِنَ الکاذِبَ لَمُهان ذَلیل)307 راستگو، محترم و ارجمند است ولی دروغگو، بی ارزش و خوار است.

انسان راستگو، متفکر باشد یا نویسنده، کاسب باشد یا کارمند، کارگر باشد یا کشاورز، سیاستمدار باشد یا... نزد همه عزیز و ارجمند است و بر عکس، دروغگو گر چه از مقام و ثروت و دیگر مظاهر مادی هم بهره مند باشد، در چشم مردم حتی فرزندان و بستگان خود، بی ارزش و ذلیل است.

د تقویت اخلاق نیک

از آثار بسیار پرارج راستگویی، آراسته شدن به صفات پسندیده دیگر و پرهیز اززشتی هاست چرا که راستگو به خاطر پایبندی به صفت زیبای راستی، تلاش می کند بسیاری از کارهای نیک را نیز انجام دهد و از گناهان بپرهیزد از بیم آنکه مبادا در برابر پرسش دیگران قرار گیرد و آبرویش بر باد رود.

چنانکه از زبان فردی نقل کرده اند: (خدمت رسول خدا (ص) رسیدم و عرض کردم: ای رسول خدا اخلاقی به من بیاموز که خیر دنیا و آخرت را برایم فراهم سازد. آن حضرت فرمود: دروغ نگو. پس از سخن رسول اکرم (ص) هرگاه تصمیم به انجام کار زشتی می گرفتم، به یاد سخن پیامبر می افتادم و فوری از آن منصرف می شدم زیرا با خود می گفتم: اگر این کار زشت را مرتکب شوم و کسی از من پرسد: آیا تو چنین کاری را انجام داده ای؟ یا باید راست بگویم و به گناه اعتراف کنم، در این صورت رسوا می شوم و یا باید دروغ بگویم که با سخن پیامبر مخالفت کرده ام.)308

از این رو، امام علی سلام الله علیه، راستگویی را احیاگر تقوا دانسته است:

(اَلصِدقُ حَیوهُ التَقوی)309 راستگویی، حیات تقواست.

و در سخن ارزشمند دیگری دایره این اثر بخشی را وسیع تر کرده و فرموده است:

(اَلصِدقُ صَلاحُ کُلِ شَیء وَ الکِذبُ فَسادُ کُلِ شَیء)310 راستگویی، سبب اصلاح همه چیز و دروغ، سبب فساد همه چیز است!

حضرت صادق (ع) نیز در سخنی نورانی می فرماید:

(اَلصِدقُ نُور مُتَشَعشِع فِی عَالَمِهِ کَالشَمسِ یَستَضیی ءُ بِها کُلُ شَیء...) راستگویی در عالم خود، نوری پر تلؤلؤ است، همانند خورشید که همه چیز از نور آن بهره مند می گردد.

علاوه بر این، در برخی روایات به دیگر صفات نیکی که پیامد راستی هستند اشاره شده است؛ مانند: مروت 311، وفای به عهد312، شجاعت 313، عزت 314، پاکی اعمال 315 و...

دروغ مصلحت آمیز

آنچه پیرامون راستی آوردیم، همیشه و همه جا کاربرد دارد و مسلمان باید زندگی فردی واجتماعی خویش را بر سخن راست بنا نهد؛ ولی در مواردی نادر و استثنایی که راست گفتن، زیان جبران ناپذیری نصیب افراد یا جامعه می کند، باید از گفتنِ سخنِ راستِ فتنه انگیز، پرهیز کرد و دروغِ مصلحت آمیز گفت، مانند جایی که جان، مال یا آبروی مسلمانی در خطر باشد، اصلاح میان دو فرد یا دو گروه، بازگو کردن مسائل جنگ وتاکتیک های جنگی، افشای اسرار مردم و مملکت و مانند آن.316 که اگرسخن به راستی گوید به افراد و مملکت زیان می رساند یا در جنگ شکست می خورد و...

پی نوشت ها:

289 مفردات، راغب اصفهانی، واژه صدق.

290 همان.

291 محجه البیضأ، ج 8، ص 141.

292 گناهان کبیره، شهید دستغیب، ج 1، ص 282.

293 نسأ (2)، آیه 86.

294 یس (36)، آیه 52.

295 اصول کافی، ج 2، ص 104.

296 شرح غررالحکم، ج 1، ص 104.

297 همان، ص 139.

298 همان، ج 2، ص 6.

299 مریم (19)، آیات 27 33.

300 شرح غررالحکم، ج 6، ص 118.

301 بحارالانوار، ج 69، ص 386.

302 بحارالانوار، ج 77، ص 69.

303 اصول کافی، ج 2، ص 105.

304 بحارالانوار، ج 7، ص 303.

305 شرح غررالحکم، ج 4، ص 363.

306 مثنوی هفت اورنگ، جامی، به تصحیح مدرس گیلانی، ص 946.

307 شرح غررالحکم، ج 2، ص 494.

308 بحارالانوار، ج 72، ص 262.

309 شرح غررالحکم، ج 1، ص 96.

310 همان، ص 281.

311 همان، ج 3، ص 208.

312 همان، ج 4، ص 599.

313 شرح غررالحکم، ج 5، ص 118.

314 بحارالانوار، ج 78، ص 269.

315 همان، ص 303.

316 گناهان کبیره، ج 1، ص 298 تا 302.

6565

کد خبر 1696720