خطوط قرمز ایران؛ تغییر موازنه قوا در مرزهای شمالی
اقتصادنیوز: تنش‌های هم‌زمان احتمال رویارویی نظامی ایران و آذربایجان را افزایش می‌دهد. تحلیلگران سناریوهای خاصی را متصورند که ممکن است به به کارگیری زور برای حل این اختلاف شود.
به گزارش اقتصادنیوز، تنش‌ها بین ایران و همسایه شمالی‌اش، آذربایجان، ماه‌هاست که به هراس از درگیری در سطح بالا دامن زده است. همچنین تنش‌های هم‌زمان میان آذربایجان و ارمنستان خطر ایجاد یک درگیری خشونت‌آمیز دیگر در قفقاز جنوبی را در پی دارد که ممکن است پای ایران را هم به این بحران باز کند.
اما آیا تنش میان تهران و باکو می‌تواند به یک رویارویی نظامی علیه یکدیگر ختم شود؟
جبهه متحد علیه تهران
به نوشته میدل‌ایست آی، باکو در ماه ژانویه سفارت خود در تهران را پس از حمله یک فرد مسلح که منجر به کشته شدن یک نفر شد، تعطیل کرد و به دنبال آن الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، صراحتا ایران را مسئول این حادثه دانست.
اندکی پس از آن، باکو اقدام به افتتاح سفارت خود در اسرائیل کرد که باعث تعجب تهران شد. حتی وزیر خارجه اسرائیل گفت که او و هم‌تای آذربایجانی‌اش «برای تشکیل یک جبهه متحد علیه ایران به توافق رسیده‌اند». در اوایل آوریل، آذربایجان چهار دیپلمات ایرانی را با اتهام به «اقدامات تحریک‌آمیز» نامشخص اخراج و ادعا کرد ایرانیان از مردم محلی برای جاسوسی استفاده می‌کند.
همچنین هفته گذشته، الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل، طی سفر به ترکمنستان، اولین سفارت اسرائیل در این کشور را که تنها 20 کیلومتر با مرز ایران فاصله دارد، افتتاح کرد.
غافلگیری در تهران، بی‌اعتنایی در مسکو، فرصت‌طلبی آنکارا
گذشته از تشدید تنش‌های دیپلماتیک، ایران از اقدامات آذربایجان در قفقاز جنوبی نیز نگران است. جنگ سپتامبر تا نوامبر 2020 در قره‌باغ کوهستانی، که در آن آذربایجان مناطق وسیعی از سرزمین‌های مورد مناقشه با ارمنستان را تصرف کرد، باعث غافلگیری تهران شد.
نفوذ روسیه در منطقه نیز از زمان حمله به اوکراین در فوریه 2022 کاهش یافته، در حالی که نفوذ ترکیه، نزدیک‌ترین متحد آذربایجان، به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
افزایش تنش‌ها میان باکو و ایروان و اعتراض به «هر گونه تغییر ژئوپلتیک» در قفقاز جنوبی
با وجود تلاش‌ها برای دستیابی به توافق صلح و عادی‌سازی روابط از زمان جنگ 2020، تنش‌ها بین باکو و ایروان در حال افزایش است.
در ماه اکتبر، ایران دور دیگری از مانورهای نظامی بزرگ خود را در نزدیکی مرز خود با آذربایجان برگزار کرد که شامل برپایی پل‌های پانتونی بر روی رودخانه ارس بود. در همان ماه، تهران سرکنسولگری خود را در کاپان سیونیک افتتاح کرد، که به وضوح اعلام مخالفت با کریدور محسوب می‌شد. در 9 آوریل نیز، تهران در حالی که میزبان دبیر شورای امنیت ارمنستان بود، اعتراض خود را به «هر گونه تغییر ژئوپلتیک» در قفقاز جنوبی را تکرار کرد.
خطوط قرمز تهران؛ تغییر موازنه قوا در مرزهای شمالی
این تنش‌های هم‌زمان احتمال رویارویی نظامی ایران و آذربایجان را افزایش می‌دهد. تحلیلگران سناریوهای خاصی را متصورند که ممکن است به به کارگیری زور برای حل این اختلاف شود.
امیل اودالیانی، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه اروپایی و مرکز ژئوکیس در تفلیس، گرجستان، به میدل‌ایست آی گفته: «به عقیده من، اگر تهران مشاهده کند که خطوط قرمزش زیر پا گذاشته می‌شود، ممکن است به شکل سخت‌تری پاسخ دهد».
در این شرایط، ایران ایجاد یک «کریدور ترکی واقعی» را که از ترکیه تا ترکمنستان گسترش می‌یابد را مشکل‌ساز می‌داند. به گفته اودالیانی: «تهران واقعاً از تغییر موازنه قوا در مرزهای شمالی خود ناراضی است و احتمالاً تعاملات خود را با این منطقه افزایش خواهد داد».
محمد آیت‌اللهی‌تبار، دانشیار امور بین‌الملل دانشکده دولتی و خدمات عمومی دانشگاه بوش تگزاس نیز خاطرنشان کرده که ایران بارها نسبت به ایجاد کریدور زنگزور هشدار داده است. او به میدل‌ایست‌آی گفته: «اگر راه‌حل میانی وجود نداشته باشد و باکو تلاش کند آن کریدور را با استفاده از زور ایجاد کند، ایران به مانند سال 2020 منفعل نخواهد بود و این بار دست به عمل خواهد زد.»
همه این‌ها در شرایطی است که مقامات ایران معتقدند که علی‌اف به اسرائیل اجازه داده تا از خاک کشورش به عنوان سکوی حملات علیه جمهوری اسلامی استفاده شود.
سناریوهای برخورد
فرزین ندیمی، تحلیلگر امور دفاعی و امنیتی و همکار موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، سناریوهایی را در این زمینه متصور است. او به میدل‌ایست‌آی گفت: «به نظر می‌رسد ایران یک برنامه مشخص دارد و آن باز نگه داشتن مسیرهای ترانزیتی خود از طریق ارمنستان است. اگر آذربایجان تصمیم بگیرد که به سمت ارمنستان حرکت کند تا مسیر زمینی مورد نیاز کریدور زنگزور را به دست آورد، ایران به احتمال زیاد با اعزام نیرو و تجهیزات سنگین به ارمنستان و در امتداد مرز ارمنستان و آذربایجان تلاش خواهد کرد تا از آن جلوگیری کند».
در این بدترین سناریو، ندیمی پیش‌بینی می‌کند که ایران از پوشش هوایی، توپخانه‌ای و دفاع هوایی نیروهای زمینی خود اطمینان حاصل کند. با این حال، این ماجرا فقط به نیروهای ایرانی محدود می‌شود.
رسانه‌های ایرانی اخیرا گمانه‌زنی کرده‌اند که تهران ممکن است در صورت وقوع جنگ دیگری در قره‌باغ کوهستانی به ایروان کمک نظامی کند. مقامات ایرانی همچنین اعلام کرده‌اند که ارمنستان یکی از کشورهایی است که به خرید پهپادهای نظامی داخلی خود علاقه نشان داده است.
به گفته ندیمی: «هرگونه کمک نظامی ایران به ارمنستان مشخصا ارسال پیامی روشن به آذربایجان و ترکیه خواهد بود. من فکر نمی‌کنم ایران مقدار قابل توجهی تسلیحات را منتقل کند». ندیمی پیش‌بینی می‌کند که هرگونه رویارویی نظامی آذربایجان و ایران محدود و به سرعت مهار شود. با این وجود، این بدان معنا نیست که «تلفات قابل توجهی از هر دو طرف» وجود نخواهد داشت.
در حالی که ارتش آذربایجان بسیار کوچکتر از ارتش ایران است، اما سخت‌افزار نظامی پیشرفته‌ای دارد که از سوی اسرائیل و ترکیه تجهیز شده است. تسلیحات موجود در زرادخانه فعلی آنها شامل پهپادهای انتحاری اسرائیلی هاروپ، پهپادهای نظامی بیرقدار TB2 ترکیه، موشک‌های بالستیک و ضدکشتی اسرائیلی و پدافند هوایی پیشرفته است.
اما ایران هم‌چنان در هر رویارویی مستقیم، مزیت آشکاری خواهد داشت. به اعتقاد ندیمی: «تا زمانی که ترکیه مداخله بزرگی انجام ندهد که بسیار بعید است، رویارویی محدود بر سر کریدور زنگزور بین ایران و آذربایجان به دلیل موقعیت مشخص جغرافیایی و برتری قدرت آتش، به احتمال زیاد با پیروزی ایران روبرو خواهد بود». او خاطرنشان کرد که به رغم نفوذ منطقه‌ای قاطعانه، ایران از مداخله مستقیم در کشورهای منطقه اجتناب کرده و اغلب ترجیح می دهد از طریق متحدان خود حمایت کند. در نتیجه، او پیش‌بینی می‌کند که ایران از ارمنستان حمایت و یا با نیروهای محلی شیعه آذربایجان برای مقابله با باکو و حفاظت از مرزهای آن با ارمنستان همکاری کند. او گفت: اما البته همیشه احتمال تشدید و دخالت مستقیم در درگیری وجود دارد». به باور او مانورهای نظامی ایران در منطقه مرزی شمال غربی نیز نشان دهنده «اراده و توانایی تهران برای مقابله به مثل با باکو» است.
جنگ نخواهد شد؟
ایران ممکن است امیدوار باشد که بتواند آذربایجان را مجبور کند که موضع خود را مانند عربستان سعودی مهار کند. پس از سال‌ها جنگ در یمن و حمله سپتامبر 2019 به تاسیسات نفتی حیاتی عربستان، محمد بن سلمان، ولیعهد قدرتمند پادشاهی، از موضع جنگ‌طلبانه خود را در قبال تهران عقب نشست و در نهایت در توافقی با میانجی‌گری چین در اوایل ماه مارس، گام‌هایی برای عادی‌سازی روابط برداشت.
به گفته ندیمی: «به طور مشابه، در مورد آذربایجان، ایران ممکن است به این نتیجه برسد که اتکای علی‌اف به اسرائیل می‌تواند برای او گران تمام شود و او بسیار آسیب‌پذیرتر از آن چیزی است که تصور می‌کند».
تهران نمی‌خواهد اسرائیل از خاک آذربایجان علیه خود استفاده کند. باکو نتوانسته همسایه جنوبی خود را متقاعد کند که روابطش با اسرائیل شبیه ترکیه است. به گفته ندیمی: «ایران روابط خود را با ترکیه دارد و در صورت شروع درگیری با آذربایجان، سعی خواهد کرد آن را حفظ کند. ترکیه نیز ممکن است به دنبال افزایش تنش با ایران نباشد».
با این حال، ممکن است همه این داستان ها برای جلوگیری از یک جنگ منطقه ای کافی نباشد. او افزود: «درگیری‌ها اغلب پیامدهای ناخواسته‌ای دارند و تنش‌ها در قفقاز جنوبی رقابت‌های قدیمی بین ایران و ترکیه را تشدید می‌کند».
همچنین بخوانید