داستان پادشاهی تریاک در ایران (فیلم)

کیفیت پایین:

کیفیت خوب:

عصر ایران؛ محسن ظهوری - پیش از آن‌که نفت بشود مهم‌ترین صادرات ایران، این وظیفه بر عهده تاجران بود که مخمل و شال و ابریشم به جهان می‌فرستادند. اما داستان ما درباره دوره‌ای است که ناگهان تریاک سربرمی‌آورد؛ عصاره خشک شده گیاه خشخاش تمام ایران را در برمی‌گیرد و پادشاه صادرات ایران می‌شود. کاری که امیرکبیر به آن دامن زد و به کمک دولت بریتانیا به اوج رسید. قبل از اینکه از آن دوره بگوییم، بهتر است اول ببینیم چطور این ماده مخدر به ایران وارد شد.

برخی‌ها چین را اولین مصرف‌کننده تریاک دانسته‌اند که درست نیست. قدیمی‌ترین اسناد نشان می‌دهد که چینی‌ها حدود 700 قبل از میلاد یعنی 2700 سال پیش تریاک را شناخته‌اند و پس از یورش مغول‌ها با خوردن آن آشنا شده‌اند. در حالی که نام تریاک در لوح‌های سومری شش هزار ساله هم آمده. سومریان خشخاش را گیاه شادی‌بخش می‌دانستند و بعدها آشوریان هم نام آن را داروی همه دردها گذاشتند.

خشخاش از سومر به مصر رفت و آن‌جا به عنوان مسکن و خواب‌آور استفاده شد که نقش‌هایش به جا مانده. سپس از مصر به یونان وارد شد که ارسطو و هرودوت درباره آن گفته‌اند. هومر شاعر یونانی در 2600 سال پیش، از کشت خشخاش در باغ‌های رم گفته و رواج آن در داروسازی.

گفته‌اند تریاک بعد از حمله اعراب به ایران آمده. شاید رواجش در این دوره بیشتر شده چون می‌دانیم که در ارداویرافنامه دوره ساسانی، از این افیون نامی برده شده. از طرفی، یافتن وافوری چهار هزار ساله در محوطه باستانی چلو در شهرستان جاجرم، نشان می‌دهد که تریاک را کمابیش در فلات ایران می‌شناخته‌اند. البته بیشتر برای مصارف دارویی، و نه تفننی.

فردوسی در شاهنامه می‌گوید زمانی که اسکندر بیمار شد، طبیبی هندی برایش تریاک تجویز کرد. بوعلی و رازی هم از خواص دارویی تریاک نوشته‌اند. اما سلطان مسعود غزنوی کسی است که در تاریخ ایران نامش به‌عنوان مصرف‌کننده تریاک ثبت شده؛ زمانی که برای نبرد با طغرل‌بیک سلجوقی به نیشابور می‌رفت و تریاک خورد تا خواب از سرش بپرد. بیهقی مورخ ایرانی نوشته سلطان که با خوردن تریاک کیفش گل کرده بود، به فیل‌بان امر کرد که فیل را آهسته حرکت دهد تا کیفش خراب نشود و همین قضیه باعث شکست سلطان شد.

از این دوره به بعد کمابیش به تریاک اشاره‌هایی شده، مثلا اعتیاد سلطان احمدبن اویس جلایر ششمین پادشاه از دودمان جلایریان.

اما فراگیری تریاک را در اسناد دوره صفوی می‌بینیم که این ماده مخدر بین بزرگان و درباریان و رجال عالی‌مقام متداول می‌شود. شاه طهماسب دومین پادشاه صفوی که خطر مصرف افیون را جدی می‌دانست تریاک را ممنوع کرد اما پسرش شاه اسماعیل دوم معتاد بود. او که قبل از بر تخت نشستن، بیست سالی را به فرمان پدر در قلعه قهقهه زندانی شده بود، برای تسکین دردهایش روزی دو مثقال تریاک می‌خورد که سرانجام هم در زمان پادشاهی‌اش، با آلوده کردن تریاک او به سم به قتل رسید.

شاه عباس اول پنجمین شاه صفوی مخالف سخت هر دود و دمی بود؛ تریاکی ها را بی‌هنر می‌دانست و دستور داد تمام درباریان یا تریاک را ترک کنند و یا دربار را. او اواخر سلطنتش برای تریاک مالیات گذاشت تا کمتر کسی سمت آن برود. گرچه پس از او کاشت خشخاش ادامه یافت همچنان که ژان شاردن جهانگرد فرانسوی و آدام اولئاریوس پژوهشگر آلمانی در سفرنامه‌های خود از ایران اشاره کرده‌اند.

پس از صفویان، تا پایان دوره افشاریه و زندیه همچنان تریاک خوردن در ایران وجود داشت ولی هنوز کشیدن آن همه گیر نبود. می‌گویند حمله نادرشاه به هند باعث شد تا ایرانیان کشیدن تریاک را از هندی‌ها یاد بگیرند. از طرفی گفته‌اند که با آمدن درویش‌های هندی به کرمان در دوره قاجار و کاشت خشخاش توسط آن‌ها در ماهان، دود کردن تریاک در ایران شروع شده.

از آن طرف در هند، انگلیسی‌ها کاشت وسیع تریاک را آغاز کرده بودند و صادرات‌شان به چین آن‌قدر زیاد بود که دولت چین ورود تریاک را ممنوع کرد، ولی انگلیس در جواب به چین اعلان جنگ داد که به جنگ‌های اول و دوم تریاک مشهور شد. چین نبرد را باخت و انگلیس هم دوباره صادرات تریاک را از هند به چین بیشتر کرد و حالا به دنبال محل کشت بیشتری بود.

امیرکبیر که پس از جنگ اول تریاک، به وزارت رسیده بود، سال 1229 خورشیدی دستور داد در اطراف تهران کاشت خشخاش برای صادرات آغاز شود. چرا که شش سال قبلش محموله‌ای از تریاک اصفهان، با کمک انگلیسی‌ها به چین صادر شده بود و از آن قبل‌تر، داوود ساسون یا دیوید ساسون به هنگ کنگ تریاک صادر کرده بود؛ ساسون که از ترس دولت عثمانی از بغداد گریخته و به بوشهر آمده بود، بعد از آن به هند رفت و تجارت تریاک در ایران و هند و چین را به دست گرفت.

با وجود این پیشینه، کار امیر جرقه‌ای بود که ناگهان همه‌گیر شد. ده سال بعد از امیرکبیر، تریاک چنان همه‌گیر شد که نیم قرن بعدی را از آن خود کرد؛ از زمانی که صادرات وسیع تریاک در 1239 خورشیدی آغاز شد و تا 1283 در اوج ماند.

مهم‌ترین بارانداز تجاری ایران هم اصفهان بود که مناطق زراعی‌اش پر از خشخاش شده بود و محل تجمع شرکت‌های خارجی و داخلی صادرات تریاک. پس از آن یزد در مقام دوم و فارس در مقام سوم قرار داشت. تجار بزرگ ایران هم که فروش تریاک را به صرفه می‌دیدند کاروبارشان را تغییر دادند. مثلا حاج محمدحسن امین‌الضرب تاجر معروف قاجار تجارت تریاک را در یزد رونق داده و مهدی اصفهانی هم شرکتی در اصفهان داشت برای کشت و عمل‌آوری و صادرات تریاک.

انگلیسی‌ها تریاک را به چین در ازای کالاهایی چون چای می‌دادند و کمپانی هندشرقی بریتانیا هم به همین دلیل مزارع کشت خشخاخ هند را گسترش می‌داد. حالا بازار تریاک ایران برای آن‌ها بسیار مناسب بود تا صادرات تریاک را افزایش دهند. محموله‌هایی که به سراسر دنیا می‌رفت، اما چینی‌ها در مقام اول و خود انگلیسی‌ها در مقام دوم خریدار آن بودند. کشورهای مصر، حوزه خلیج‌فارس و عثمانی و برخی کشورهای اروپایی هم مقام‌های بعدی را داشتند. محصول کمی هم به روسیه می‌رفت که قوانین سختگیرانه‌ای داشت و اجازه ورود تریاک نمی‌داد.

صادرات وسیع تریاک ایران که از حدود 80 هزار کیلو در سال شروع شده بود، در اوج خود به 300 هزار کیلو رسید و مقام اول صادرات را از آن خود کرد؛ یعنی 26 درصد کل صادرات ایران. کاشت محصولاتی مثل گندم متوقف و همه ایران به کشتزار خشخاش تبدیل شده بود. ابریشم که همیشه در صادرات حرف اول را می‌زد با فاصله‌ای زیاد مقام دوم شد، چه برسد به مخمل و شال و دستباف‌های دیگر که صادرات‌شان دیگر آن قدرها به صرفه نبود. به این ترتیب مصرف‌کنندگان داخلی هم افزایش یافتند و اعتیاد گریبان‌گیر ایرانیان شد. در سفرنامه‌ها و خاطرات آن دوران از زیادی جماعت تریاکی در ایران آن‌قدر نوشته‌اند که در این فیلم زمانی برای گفتن آن‌ها نداریم.

گرچه صادرات تریاک زیاد در اوج نماند، اما اثراتش در ایران ماندگار شد. وقتی اواخر دوره مظفرالدین‌شاه یعنی سال 1283، قیمت تریاک در جهان پایین آمد، کم‌کم صادرات ایران هم رو به کاهش گذاشت. از طرفی با روی کار آمدن مشروطه‌خواهان که تریاک را دشمن آزادی می‌دانستند، سقوط فرمانروایی تریاک شدت گرفت. به این ترتیب سال 1291 خورشیدی فرش ایران مقام اول صادرات را از آن خود می‌کند و تریاک تنها هفت درصد صادرات را در اختیار داشت.

سال‌های پادشاهی تریاک در ایران به حدود پنجاه سال می‌رسد. از سال 1289 که برای محدودیت آن نخستین قانون در مجلس شورای ملی تصویب می‌شود، تا سال 1367 که ستاد مبارزه با مواد مخدر شکل می‌گیرد، مبارزه با این ماده مخدر بی‌وقفه ادامه داشته؛ گرچه، امروز اعتیاد ابعاد گسترده‌تری یافته و مخدرهای قوی‌تری وجود دارند که تریاک پیش آن‌ها پادشاه است، اما تاکنون هیچ مخدری نتوانسته مثل تریاک این‌چنین بر تخت سلطنت یک کشور بنشیند و فرمانروایی کند.