درنگی در جایگاه رجوع به آرای عمومی در جمهوری اسلامی ایران

از ابتدای شکل‌گیری جمهوری اسلامی ایران چندین نوبت رفراندوم یا همه‌پرسی به مناسبت‌های مختلف از اعلام موافقت با تشکل اصل نظام تا تأیید قانون اساسی آن برگزار شده است.

خبرگزاری مهر - گروه سیاست، محمدرضا اصغری شورستانی: «همه‌پرسی یا رفراندوم (referendum)» در لغت به معنی مراجعه به آرا عموم برای رد یا قبول یک طرح یا پیشنهاد یا تعیین تکلیف در خصوص مسائل سیاسی و اجتماعی مهم معنا شده است. در معنای اصطلاحی، همه‌پرسی سازِوکاری است که به مردم اجازه می‌دهد با رأی مستقیم خود پرسش خاص سیاسی را پاسخ دهند. مشورت گرفتن از مردم درباره لزوم یا عدم لزوم و همچنین شکل و محتوای قاعده‌ای از قوانین عادی یا اساسی یکی دیگر از تعاریفی است که برای همه‌پرسی شده است. آنگاه که در خصوص لزوم یا عدم لزوم امری نظر عمومی خواسته می‌شود، می‌توان از «همه‌پرسی تأسیسی» سخن به میان آورد؛ اما آنگاه که سخن بر سر تصویب و تأیید قاعده‌ای از قوانین عادی یا اساسی است، از اصطلاح «همه‌پرسی تقنینی» استفاده می‌شود. هر دوی این موارد ممکن است الزام‌آور یا مشورتی باشد. در همه‌پرسی تقنینی، چنانچه موافقت مردم با متن همه‌پرسی‌شده به منزله تصویب و لازم‌الاجرا شدن قانون باشد، آن را «همه‌پرسی تصویبی» می‌گویند. البته بسا اتفاق افتاده است که مراجعه به آرا عمومی، در خصوص موضوع معین و مشخص که حتی ظاهری غیرشخصی نیز دارد، منجر به ابراز عقیده در باب مقام مراجعه‌کننده به همه‌پرسی می‌گردد، یعنی از حالت اعمال حاکمیت مستقیم به اعلام اعتماد عمومی نسبت به رئیس مملکت یا شخصیت سیاسی تغییر ماهیت می‌دهد. در این صورت رجوع به آرا عمومی را «پله بیسیت» (plebiscite) می‌نامند.

از ابتدای شکل‌گیری جمهوری اسلامی ایران چندین نوبت رفراندوم یا همه‌پرسی به مناسبت‌های مختلف از اعلام موافقت با تشکل اصل نظام تا تأیید قانون اساسی آن برگزار شده است.

در خصوص تشکیل اصل نظام، بر اساس مستندات متعددی که از قرآن کریم و سنت معصومین وجود دارد، تشکیل حکومت اسلامی بر اساس زور و اکراه، با آیات قرآن کریم و سیره معصومین علیهم‌السلام منافات دارد و اساساً چنین اذنی از ناحیه خداوند متعال به اولیای الهی که ایفای کامل رسالت‌شان، متضمن تشکیل حکومت بوده، داده نشده است. لذا هر چند که مشروعیت حکمرانی برای ولیِ منصوب الهی - چه به نصب خاص همچون پیامبر و اولیای معصوم علیهم‌السلام و چه به نصب عام همچون فقها - نیازی به تأیید از جانب مردم ندارد، اما اِعمال ولایت و به عهده گرفتن حکومت نیازمند اراده و اقدام مؤثر از سوی مردم است. امام خمینی (ره) در این خصوص در پاسخ به استفتایی در سال‌های پایانی عمر مبارک‌شان که از ایشان پرسیده شده بود: «در چه صورت فقیه جامع‌الشرایط بر جامعه اسلامی ولایت دارد؟» فرمودند: «ولایت در جمیع صور دارد. لکن تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین، که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است، و در صدر اسلام تعبیر می‌شده به بیعت با ولی مسلمین.»

همان‌طور که در فلسفه، علت ایجاد یک پدیده، علت بقای آن نیز به شمار می‌رود، رجوع به نظر مردم و جلب رضایت ایشان در نظام جمهوری اسلامی محدود به آغاز نهضت و منحصر به تشکیل حکومت اسلامی نبوده؛ بلکه در ادامه مسیر انقلاب و اداره امر حکومت نیز قانون اساسی در اصول ششم و هفتم بر نقش محوری مردم در اداره کشور تأکید و ذیل اصل یکصد و هفتاد و هفتم این مقوله را جز مفاد غیرقابل تغییر قانون اساسی و به اصطلاح جز اصول فرادستوری ذکر کرده است.

بنا بر آنچه گفته شد مفهوم همه‌پرسی و رجوع به آرا و نظرات مردم مفهومی غریب و ناآشنا در نظام حقوقی جمهوری اسلامی نبوده و نه تنها مبانی نظری آن در کتاب و سنت و آرا متفکران انقلاب اسلامی مورد تصریح قرار گرفته؛ بلکه به لحاظ عینی و عملی نیز در قانون اساسی نهادینه شده و در عمل نیز به وقوع پیوسته است. مع‌الوصف از آنجا که نقش‌آفرینی مستقیم مردم در وضعیت فعلی نظام‌های حقوقی مختلف با محذورات جدی روبروست، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی بر جایگاه و نقش منتخبین مردم تأکید داشته و از همان ابتدا تصریح کردند که «در این جمهوری، یک مجلس ملی، مرکب از منتخبین واقعی مردم، امور مملکت را اداره خواهند کرد.» و بر همین مبناست که رهبر معظم انقلاب ضمن تصریح به این نکته که «جمهوریتِ ما از اسلام گرفته شده و اسلامِ ما اجازه نمی‌دهد در این کشور مردم‌سالاری نباشد. ما نخواستیم جمهوریت را از کسی یاد بگیریم؛ اسلام این را به ما تعلیم داد و املاء کرد» در دیدار اخیر با دانشجویان بیان کردند «مگر مسائل گوناگون کشور قابل رفراندوم است؟ مگر همه مردمی که در رفراندوم باید شرکت کنند و شرکت می‌کنند، امکان تحلیل آن مسئله را دارند؟ این چه حرفی است؟ چطور می‌شود رفراندوم کرد، در مسائلی که تبلیغات می‌شود کرد، از همه طرف حرف می‌شود زد؟ اصلاً یک کشور را شش ماه درگیر بحث و جدل و گفتگو و دوقطبی‌سازی می‌کنند برای اینکه یک مسئله‌ای رفراندوم بشود. در همه‌ی مسائل رفراندوم بکنیم؟»