دل شجاع و اندیشه بلند امام خمینی (ره) در نپذیرفتن کاپیتولاسیون

جنگ جهانی دوم زمینه را برای حضور آمریکایی‌ها در مناطق مختلف جهان فراهم کرده بود. سال 1337، قرارداد دفاعی میان ایران و آمریکا بسته شد و آمریکا، مسئله وضعیت حقوقی نیروهای خود را مطرح کرد.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ - علی معروفی آرانی: چهارم آبان که چند روز دیگر فرا می‌رسد، سالروز رویداد بزرگی در ایران است. حضرت امام خمینی (ره) در این‌روز با بینش بلند و مدبرانه و دل شجاعش در اعتراض به حکومت شاهنشاهی و نپذیرفتن کاپیتولاسیون، برگ مهمی را در تاریخ زرین سرزمین مهر و گوهر ماندنی کرد.

پیشینه و مفهوم کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون (capitulation)، از واژه «capitulate» به معنای شرط گذاشتن است. معنای لغوی این واژه «سازش و تسلیم» است و در برخی منابع، آن را «صلح موقت» ترجمه کرده‌اند؛ زیرا مسلمانان معتقدند صلح همیشگی میان کفار و مسلمانان ممکن نیست.

در مفهوم عام، کاپیتولاسیون به قراردادهایی گفته می‌شود که به موجب آن، اتباع دولت، در قلمرو دولتی دیگر، مشمول قوانین کشور خود می‌شوند و کنسول آن دولت در محل، آن قوانین را اجرا می‌کند. در فارسی به این واژه «حق قضاوت کنسولی» نیز گفته می‌شود.

در شهریور سال 1320 با سقوط رضا شاه، محمدرضا پهلوی به حکومت رسید. جنگ جهانی دوم، زمینه را برای حضور امریکایی‌ها در مناطق مختلف جهان فراهم ساخته بود. در سال 1337، قرارداد دفاعی دو جانبه میان ایران و امریکا بسته شد و دولت امریکا، مسئله وضعیت حقوقی نیروهای خود را در ایران مطرح کرد.

مسئولان کشوری ایران، از سال 1338 تا سال 1340 از پاسخ دادن به درخواست امریکا خودداری می‌کردند. با نخست وزیری علی امینی، دولت کندی، اعطای مصونیت به مستشاران نظامی را خواستار شد. پس از مسافرت شاه به امریکا، علم، جانشین امینی شد و سرانجام پس از یک سال به درخواست امریکا پاسخ داده شد.

در مهر سال 1342 علم برای تصویب طرح اعطای مصونیت، لایحه خاصی تهیه و به مجلس تقدیم کرد. وزارت خارجه امریکا از این مصوبه باخبر شد. پس از قتل کندی، جانسون روی کار آمد. وی دویست میلیون دلار وام برای خرید سلاح و مهمات به دولت ایران پرداخت کرد که با اعطای مصونیت سیاسی به پرسنل امریکایی و خانواده‌های نظامیان هم زمان بود.

علم پس از تقدیم لایحه به سنا، جای خود را به منصور داد. در تیر سال 1343، شاه برای دریافت کمک مالی، به امریکا در زمینه تصویب لایحه قول مساعد داد. این لایحه در 3 مرداد سال 1343 در سنا تصویب و سپس به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد و در 21 مهر سال 1343 با 74 رأی موافق در برابر 61 رأی مخالف به تصویب رسید.

تصویب این لایحه مخالفت شدید امام خمینی (ره) و واکنش مردم را در پی داشت. لغو امتیاز کاپیتولاسیون که از مهم‌ترین خواسته‌های مردم از رژیم پهلوی بود، در تاریخ 23 اردیبهشت سال 1358؛ یعنی سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی صورت گرفت. (1)

رژیم شاه که به خوبی می‌دانست بازتاب عمومی پذیرش این لایحه ننگین تا چه اندازه خطرناک خواهد بود، سانسور شدیدی بر رسانه‌های گروهی حاکم کرد تا هیچ خبری درباره لایحه کاپیتولاسیون در جامعه منتشر نشود. بااین حال، چند روزی از تصویب لایحه نگذشته بود که مجله داخلی مجلس شورای ملی که متن کامل مذاکره‌ها را دربر داشت، به دست امام رسید. امام خمینی، به منظور افشای این خیانت تصمیم گرفت در سخنرانی کوبنده‌ای مردم را از شرایط موجود آگاه کند. ایشان پیک‌هایی همراه با نامه به سراسر کشور فرستاد و خود نیز با روحانیان و بزرگان دینی قم به گفت‌وگو پرداخت. طولی نکشید که بسیاری از مردم از سراسر ایران وارد قم شدند تا خود، شاهد این سخنرانی باشند. امام خمینی (ره) سخنان خود را در روز تولد فاطمه زهرا (س) با آیه «انا لله و انا الیه راجعون» شروع کرد و در طول سخنرانی به شدت بر امریکا و شاه حمله برد.

تصویب لایحه کاپیتولاسیون در ایران، از مهم‌ترین زمینه‌های شکل گیری انقلاب اسلامی و پیدایش مقاومت سیاسی علیه شاه بود. شاید بتوان گفت همه چیز از آنجا شروع شد که امریکا حق نامشروعی را از ملت ایران گرفت و این امر موجب شد چند سال بعد تمام منافع و داشته‌هایش را در ایران از دست بدهد.

بی تردید، امام خمینی (ره) بزرگ ترین فردی است که موضوع استقلال و عزت را به طور فراگیر، در تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام مطرح کرد و با بخشیدن جایگاه محوری به این عنصر اساسی، آن را مدار مبارزه ها و فعالیت های سیاسی خود قرار داد.

همچنین، امام (ره) در همین روز 4 آبان 1343 بیانیه‌ای صادر کرد: «دنیا بداند که هر گرفتاری‌ای که ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است‌، از آمریکاست‌. ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریکا خصوصا متنفر است‌.» در این بیانیه از کاپیتولاسیون به عنوان «سندبردگی ملت ایران‌» یاد شده است.

کاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 23 اردیبهشت 1358، توسط نظام جمهوری اسلامی ایران رسما لغو شد.

به پیشنهاد هیأت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی‌، قانون و مصوب 21 مهر ماه 1343 راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی امریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین (کاپیتولاسیون‌) از تاریخ 23/02/58 لغو شد.

قیام امام خمینی (ره) علیه کاپیتولاسیون، احیای استقلال و عزت مردمی بود. ایرانیان به ندای استقلال طلبانه امام لبیک گفتند، تا پرچم عزت اسلام را در جامعه‌ای اسلامی به اهتزار درآورند و حقارت و خواری 200 ساله‌ای که سیمای ایران را پوشانده بود، به طور کامل محو کنند و چهره عزت‌مند و مستقلی از ایران و جامعه اسلامی ارائه دهند.

نخستین کشوری که با امضای قراردادی، کاپیتولاسیون را در کشور خود منسوخ کرد، کشور ژاپن بود که در سال 1899 این اقدام مهم را عملی کرد. کشورهای یونان در سال 1914 م، مراکش در سال 1920 م، ترکیه در سال 1923 م، تایلند در سال 1927 م و ایران در سال 1928 م (1306)، در زمان رضاشاه توانستند با مقابله با کاپیتولاسیون، آن را لغو کنند.

امیرکبیر و کاپیتولاسیون

بسیاری از اتباع بیگانه با استفاده از کاپیتولاسیون، مصونیت‌هایی در خاک ایران داشتند. امیرکبیر نمی‌خواست این قاعده خلاف استقلال کشور را رعایت کند. از این رو، در موارد لزوم آن را نقض می‌کرد.

یک روز به امیرکبیر خبر دادند یکی از مأموران سفارت روس شراب خورده و در انظار عمومی بد مستی کرده، عربده کشیده و شرارت کرده است. امیرکبیر دستور داد او را گرفتند و در میدان ارک با حضور خودش به توپ مروارید بستند و زیر شلاق انداختند. در همین حال از طرف سفیر روس که از ماجرا آگاه شده بود، نامه‌ای به دست امیرکبیر رسید. امیر نامه را روی زمین گذاشت. چون کار شلاق زدن تمام شد، قاصد دیگری از سفارت آمد و پیغام دیگری آورد. امیرکبیر نامه را باز کرد. مضمون نامه، اعتراض به تنبیه کارمند سفارت روس بود. امیرکبیر گفت: در پاسخشان بنویسید: «ما خودمان مختصری او را تنبیه کردیم، اینک او را به حضور خودتان فرستادیم تا کاملا ادبش کنید...» (2)

پی‌نوشت‌ها

1) حاضری، مهدی، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، نشریه حضور، ش 33، 1379.

2) نوزانی، بهرام، عهدنامه مودت ایران و شوروی، تهران، همراه، 1369.