دو روی سکه مشارکت مردمی / دولت فرصت‌های اقتصادی را شناسایی کند
محوری‌ترین و اصلی‌ترین کلیدواژه‌ای که در چند سال اخیر در شعارهای سال به آن تاکید شده، «تولید» بوده است. به‌عبارت روشن‌تر، رهبر معظم انقلاب از سال 1396 که شعار سال «اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال» بود، تاکید ویژه بر تولید داخل داشته‌اند، به‌گونه‌ای‌که به‌طورمتناوب در سال‌ها بعد با در نظر گرفتن جنبه‌های مهم این مولفه، سال‌ها نام‌گذاری می‌شدند.
امسال برای دومین‌بار عنوان «جهش تولید» در خط شعاری رهبری جای گرفت، اما رهبر معظم انقلاب این بار تاکید ویژه‌ای نسبت به مشارکت مردم در تحقق این راهبرد دارند. به‌گفته برخی مسئولان، بی‌شک اگر بخواهیم تعریف مشخصی از مشارکت مردمی در جهش تولید ارائه بدهیم، باید گفت همکاری بخش خصوصی، تعاونی‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان نمود عینی مشارکت مردمی هستند، اما برخی دیگر هم معتقدند مشارکت مردمی در جهش تولید، مفهومی وسیع‌تر از نهادهای گفته‌شده دارند و عینی‌ترین مشارکت مردم در اقتصاد را باید در بازار سرمایه یافت و دانش‌بنیان‌ها وجه اشتراک مختصری با مفهوم مشارکت مردمی در جهش تولید دارند. با این مقدمه، صمت نظر کارشناسان و فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان در زمینه نقش دانش‌بنیان‌ها در تحقق شعار امسال را جویا شده است.
دانش‌بنیان‌ها جای مشارکت مردمی را نمی‌گیرند
هادی نیل‌فروشان، عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره نقش دانش‌بنیان‌ها در تحقق شعار سال در گفت‌وگو با صمت اظهار داشت: 2 عبارت دانش‌بنیان و مشارکت مردم در جهش تولید، متفاوت از یکدیگر هستند و خلاف نظر برخی مسئولان، مشارکت مردم در تولید را نمی‌توان تقریبا مساوی با مشارکت دانش‌بنیان‌ها دانست. به‌اعتقاد من، مفهوم مشارکت مردم در اقتصاد وسیع‌تر و مستقل‌تر از فعالیت دانش‌بنیانی است. البته مردمی که در اقتصاد مشارکت می‌کنند و موجب جهش تولید می‌شوند نیز می‌توانند دانش‌بنیان هم باشند. وی افزود: تنها وجه دانش‌بنیان‌ها با مقوله مشارکت مردمی این است که این شرکت‌ها جزو بنگاه‌های کوچک و متوسط قرار می‌گیرند و اگر قرار باشد چنین نقش‌آفرینی توسط مردم اتفاق بیفتد، باید بنگاه‌های کوچک را توسعه داد. بنابراین از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها هم در زمره این بنگاه‌ها جای می‌گیرند، تنها از این جنبه این اکوسیستم به مشارکت مردمی ربط پیدا می‌کند؛ در غیر این صورت عبارت مشارکت مردمی، فراتر از دانش‌بنیان‌ها است. وی گفت: مقیاس مولفه مهمی در تولید و جهش آن است و بنگاه‌های کوچک و متوسط بهتر می‌توانند در زمینه تولید نقش‌آفرینی کنند و چون یک نمونه این بنگاه‌ها دانش‌بنیان‌ها هستند، می‌توان وجه اشتراکی میان مقوله مشارکت مردمی با دانش‌بنیان‌ها در تولید یافت. این بنگاه‌ها راه کوچک‌تر و نزدیک‌تری به مردمی شدن دارند، چراکه بنگاه‌های بزرگ به‌دلیل حجم منابع و سرمایه زیادی که دارند، کمابیش از دسترس مردم خارج هستند.
فناوران، همه مردم نیستند
نیل‌فروشان بااشاره به نمودهای عینی مشارکت مردم در تولید گفت: نمودهای بسیار عینی‌تری از مشارکت مردم در تولید داریم که تا حد ملموسی مسئولان هم از آن عبور می‌کنند و اغلب توجهی به آن نمی‌شود و آن بورس و بازار سرمایه است. بورس ابزاری بود که از سال‌ها پیش در سطح دنیا رشد کرد تا بتوان از سرمایه‌های مردم در تولید بهره گرفت. به‌همین‌دلیل بارزترین و واضح‌ترین مشارکت مردم در تولید بورس است و تا مسئله بورس حل نشود، دمیدن در شیپور دانش‌بنیان‌ها به‌عنوان مشارکت مردمی، دردی را دوا نمی‌کند.
به‌گفته این عضو هیات‌علمی دانشگاه، امروز رایج‌ترین و عالی‌ترین ابزاری که می‌تواند به تحقق شعار سال کمک کند، فعال کردن بورس است، یعنی اینکه باید بتوان از سرمایه‌های خرد در مسیر تولید بهره گرفت. حال این بنگاه می‌تواند دانش‌بنیان یا غیردانش‌بنیان باشد؛ در نهایت پول مردم به توسعه تولید کمک کرده است.
دولت فرصت‌های اقتصادی را شناسایی کند
وی بااشاره به نقش دولت در تحقق شعار سال گفت: هرچقدر دست‌وپای دولت از تولید کوتاه‌تر و فضای کسب‌وکار آسان‌تر باشد، راه برای فعالیت اقتصادی مردم باز‌تر می‌شود، اما متاسفانه در کشور کمتر دیده شده است که دولت‌ها به‌لحاظ اقتصادی و سیاسی دست به چنین اقدامات سازنده‌ای بزنند. به‌اعتقاد من، تمایلی ذاتی در نهاد دولت شکل گرفته است که به‌طورمداوم می‌خواهد دست‌وپای خود را توسعه دهد و منافع اقتصادی و تولیدی خود را نگه دارد. نیل‌فروشان گفت: اگر دولت می‌خواهد در راستای تحقق شعار سال کمک کند، به‌جای بنگاهداری و متولی‌گری حجم زیاد شرکت‌های دولتی، باید این ارکان را به مردم بسپارد و از طرفی هم، باید شرایط راه‌اندازی کسب وکارها را تسهیل کند، یعنی اینکه بروکراسی‌های دست‌وپاگیر را کمتر کند و به حذف مجوزهای بیهوده که سد راه تولیدکننده است، بپردازد. همچنین لزوم در اختیار قرار دادن منابع مالی، اما با حساب و کتاب مشخص به‌شدت احساس می‌شود. امروز وظیفه دولت و دستگاه‌های دولتی، شناسایی فرصت‌های اقتصادی و سوق دادن مردم به‌سمت این فرصت‌ها است.
تصمیم‌گیری در مقیاس منطقه‌ای
این عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی، منطقه‌ای کردن تصیمات و مقیاس‌های برنامه‌ریزی را راهی برای رشد مشارکت مردم در جهش تولید دانست و گفت: بردن مقیاس برنامه‌ریزی‌ها به‌سمت برنامه‌ریزی‌های منطقه یکی دیگر از مواردی است که می‌تواند موجب توسعه مشارکت مردمی در جهش تولید شود. برمبنای تجارب کشورهای موفق یکی از مولفه‌هایی که می‌تواند در تحقق شعار سال کمک کند، افزودن مقیاس‌های منطقه‌ای در تصمیم‌گیری است؛ یعنی اجازه دهیم منطقه‌هایی شکل بگیرند و در هر منطقه باتوجه به نیاز بومی فرصت‌هایی شناسایی شوند که منجر به مشارکت مردم در تولید شوند؛ برای مثال روش مشارکت مردمی در تولید در استان خوزستان که منابع زیرزمینی زیادی دارد، با استان البرز متفاوت خواهد بود. همچنین روش جذب مشارکت مردم در تولید در استان کرمان با استانی نظیر آذربایجان‌شرقی و غربی متفاوت است. اگر این تفاوت‌ها دیده شود، امکان مشارکت مردم بیشتر و بیشتر می‌شود. اصولا برای اینکه بتوانیم نقش‌آفرینی مردم را در تولید و اقتصاد ببینیم، باید برنامه‌هایی با مقیاس منطقه‌ای تدوین شوند. به‌گفته وی، هرچقدر برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای که به بطن زندگی مردم نزدیک‌تر است، تدوین شوند، جریان جذب سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت مردمی در تولید بیشتر می‌شود. در فرصت‌های ملی نظیر پالایشگاه فولاد و... تصمیم‌گیری‌ها باید در سطح ملی باشد و چندان راه‌های مشارکت مردم در آن باز نمی‌شود؛ اما برای توسعه تولید در سطح مردم، باید اقتصاد را به‌سمت محلی و منطقه‌ای شدن ببریم و با توسعه مزیت‌ها، زنجیره ارزش‌های منطقه‌ای را توسعه دهیم؛ این‌گونه فرصت‌های اشتغال رشد بیشتری پیدا می‌کنند.
فناوران، اهرم اصلی مشارکت مردمی در جهش تولید
به‌گفته برخی کارشناسان، از اساس شرکت‌های دانش‌بنیان «ماهیت‌های مردم‌پایه» دارند و خصوصی هستند و وابستگی دولتی ندارند. جواد مشایخ، معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در این‌باره به مهر گفت؛ اگر بتوانیم توسعه کمی و کیفی این شرکت‌ها را در امسال شاهد باشیم، به‌طبع شاهد رشد اقتصادی و جهش تولید خواهیم بود. حامد افشاری، معاون فناوری، نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان دانشگاه آزاد اسلامی استان تهران در گفت‌وگو با صمت در این‌باره گفت: یک وجه مشارکت مردمی که در شعار امسال از سوی رهبر معظم انقلاب تبیین شد، ارتباط میان دانشگاه به نمایندگی از مردم با صنعت است. این ارتباط همیشه به‌عنوان یک چالش مهم در جریان اقتصاد کشور شناخته می‌شده است. به‌اعتقاد من، دانش‌بنیان‌ها باتوجه به ماهیتی که دارند، پل پیوند میان دانشگاهیان با اهالی صنعت هستند و به خودی خود می‌توانند این ارتباط را بیشتر کنند. ناگفته نماند که برای رسیدن به جهش تولید، باید روند رشد با شیب زیادی اتفاق بیفتد. وی افزود: بی‌شک وقتی بحث افزایش تولید مطرح می‌شود، طیف زیادی از محصولات و خدمات را در بر می‌گیرد. حتی تولیدات علمی را هم شامل می‌شود. حال اگر این تولیدات زمانی رخ دهد که کشور نیاز جدی به آن دارد، مفهوم جهش تولید در کشور عملی می‌شود. برای مثال در صنعت پتروشیمی، نیاز جدی به کاتالیست‌ها داشتیم و حجم زیادی از آنها وارداتی بود که چند سالی می‌شود با توان دانش‌بنیان‌ها این وابستگی به واردات به‌طورچشمگیری کمتر شده است. وقتی یک شرکت دانش‌بنیان بتواند واردات را تبدیل به محصول تولیدی انبوه کند و مردم از تولید داخل بهره‌مند شوند، می‌توان از آن به‌عنوان عامل جهش یاد کرد. به‌عبارت‌روشن‌تر، جهش تولید با توان مردم نخبه و فناور اتفاق افتاده و اینجا است که می‌توان به نقش مردم در تولید و صنعت پی برد.
افشاری تاکید کرد: حتی تولیدات علمی که می‌تواند موجب افزایش راندمان و بازدهی در نیروی انسانی باشد، مصداق دیگری از مشارکت مردم در تولید است. در این شرایط صنایعی که شاید غیربهره‌ور باشند، با مشارکت مردمی رشد می‌کنند و راهکار اصلی از دل دانش مردمی ارائه می‌شود.
اعتماد، برگ برنده مشارکت دانش‌بنیان‌ها
به‌گفته وی، خوشبختانه امروز تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به نزدیک 10 هزار عدد رسیده و نشان‌دهنده افزایش توان مردم در توسعه اقتصادی و حل مشکلات صنعتی است. به‌همین دلیل، راه برای مشارکت مردم در صنعت تا حد زیادی هموار شده، اما موضوع اصلی اعتمادسازی به تولیدات دانش‌بنیان است که اینجا نقش دولت، حیاتی است.
وی افزود: برای اعتمادسازی نهادهایی هستند که می‌توانند کمک زیادی به این فرآیند کنند. آنها می‌توانند با تضمین این فرآیند یعنی جریان مشارکت دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد نقش جدی در اعتمادسازی داشته باشند؛ نظیر صندوق نوآوری و شکوفایی یا بانک‌ها که باید نقش تسهیلگر داشته باشند. موضوع مهم، تضمین و بیمه فرآیند همکاری دانش‌بنیان‌ها با مراکز مختلف تولیدی اقتصادی و صنعتی است، بنابراین نیاز داریم که نهادهایی این اعتمادسازی را تسهیل و تکمیل کنند.
افشاری گفت: بنابراین در این فرآیند یعنی تحقق شعار سال، دولت باید نقش حمایتی داشته باشد. در کل نهادهایی باید از طرف دولت ریسک این همکاری را بپذیرند تا این اعتمادسازی ایجاد شود و جهش تولید اتفاق بیفتد. وی بااشاره به نقش کریدورها در افزایش مشارکت دانش‌بنیان‌ها در جهش تولید گفت: کریدورها نوع دیگری از واسطه‌ها هستند که در توانمندسازی آموزش و مشاوره، کمک زیادی به دانش‌بنیان‌ها می‌کنند، بنابراین کریدورها نقش جدی در ارتباط با صنایع و ایجاد زبان مشترک دارند. به‌عبارت‌روشن‌تر، نحوه مذاکره و تعامل با شرکت‌های بزرگ صنعتی کاری است که از عهده کریدورها بر می‌آید و دانش‌بنیان‌ها به‌واسطه این کریدورها می‌توانند ارتباط جدی‌تر و موثرتری با صنایع داشته باشند، همچنین در ایجاد نهادهای واسطه‌ای هم می‌توانند به دولت مشورت بدهند که چه نهادهایی می‌توانند وظیفه تسهیلگری را برعهده داشته باشند. وی گفت: در نهایت مهم‌ترین موضوع در جهش تولید، اعتمادسازی و تضمین دانش‌بنیان‌ها در روند همکاری با صنایع است، چراکه دغدغه اصلی صاحبان صنایع، اعتمادسازی به دانش‌بنیان‌ها است و آنها در بسیاری موارد، ریسک همکاری را نمی‌پذیرند. به‌همین‌دلیل برای توسعه بیشتر مشارکت مردمی در اقتصاد، باید نهادهایی وجود داشته باشد و علاوه بر اعتمادسازی، روند دریافت مجوزها را تسهیل کنند تا با کاهش بروکراسی‌ها، جهش تولید که مدنظر رهبر معظم انقلاب است، اتفاق بیفتد.
سخن پایانی
باتوجه به نظر کارشناسان در این گزارش، مفهوم مشارکت مردمی فراگیر و وسیع‌تر از دانش‌بنیان‌ها است؛ اما اکوسیستم دانش‌بنیان می‌تواند به‌عنوان یکی از ارکان مشارکت مردمی به‌حساب بیاید. مولفه بسیار مهم در تحقق شعار سال خلاف آنچه در عبارت این شعار آمده است، مردم نیست؛ بلکه دولت و سیاستی است که نهادهای دولتی در پیش می‌گیرند. به‌گفته برخی دیگر از کارشناسان، مهم‌ترین اقدامی که دولت باید در راستای تحقق شعار سال انجام دهد، «مانع‌زدایی» است که می‌تواند کاهش بروکراسی‌های اداری، تنقیح قوانین و از بین بردن مقررات و آیین‌نامه‌های دست‌وپاگیر، ترویج الگوهای مختلف کسب‌وکار و شفافیت اطلاعات را در دستور کار قرار دهد. بی‌شک اگر گردش اطلاعات با شفافیت انجام شود، فرصت‌های جدید کسب‌وکاری بیش از گذشته نمایان خواهد شد.