رسالت علوم انسانی در افق‌گشایی به سوی کمال است

به گزارش ایسنا به نقل از روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین سعیدرضا عاملی در آیین افتتاحیه ششمین دوره طرح ملی «گفتمان نخبگان علوم انسانی» که در تالار فردوسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شد، در این آئین با تبریک به دانشجویانی که در دوره نخبگانی علوم انسانی شرکت کرده‌اند و تقدیر از آنها که برای برگزاری این دوره‌ها تلاش و همت دارند؛ اظهار کرد: من سخنان خودم را در پنج محور به بحث می‌گذارم. نکته نخست درباره اهمیت علوم انسانی و علوم اجتماعی در مقایسه با سایر علوم است، این علوم به دلیل آنکه با انسان و پیچیدگی‌های رفتاری انسان سروکار دارند، دانش‌شان ژرف‌تر و سخت‌تر و پیچیده‌تر از علومی است که با جسم انسان سروکار دارد، چراکه علوم انسانی و علوم اجتماعی با فکر و انگیزه‌ها و رویکرد و جهان بینی و حوزه شناختی انسان و فهم و نوع رفتار کلامی و غیرکلامی او سروکار دارند و فهم این پدیده بسیار پیچیده است، به ویژه آنکه ما بر عالم ذهن انسان اشراف نداریم و با رفتارها، حدس و گمان می‌بریم که چه نظام معرفتی در فکر انسان خوابیده است؟

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: علوم انسانی و علوم اجتماعی به لحاظ روشی طی دو قرن اخیر تحت تاثیر علوم تجربی بوده‌اند یعنی همان نگاه دکارتی که فرض می‌کرد اگر خط‌کشی در اختیار داشته باشد همه پدیده‌های هستی ازجمله رفتار انسان را می‌تواند اندازه‌گیری کند و همان نگاهی که در علوم تجربی تلاش می‌کرد پدیده‌ها را درک کند اما در عمق فهم با پدیده خطاپذیری روبرو بود و علمای تجربی دستشان بالا است چراکه از نظر فهم قطعی ممکن است یافته‌ی آنها با یافته‌های بعدی نقض شده و اینگونه اثبات شود که یافته آنها غلط و عکس آن صحیح است.

وی تصریح کرد: برای مثال داروی درمان سرطان، عامل تشدید آن باشد، علوم انسانی و اجتماعی هم از این الگو تبعیت و تلاش کرد با مطالعات تجربی انسان را بفهمد، ما در این علوم از پیمایش استفاده می‌کنیم و در پیمایش هم در سوال و هم در پاسخ، رویکرد تحمیلی داریم و از روش‌های متنوع پیمایش بهره می‌گیریم و کسانی که با روش‌های تجربی علوم انسانی آمیخته شده‌اند، اساسا روش را فقط روش تجربی می‌دانند. کتابی دارم با عنوان «روش‌های تحقیق در مطالعات فرهنگی و رسانه» و در آن 40 روش را بررسی کرده‌ام، روش تجربی اگر چه روایی به ما می‌دهد اما در بسیاری از مواقع خطاپذیر است و کلیشه در فهم ایجاد می‌کند و فهم آن جمعی و کلیشه‌ای است.

حجت الاسلام والمسلمین عاملی در ادامه بیان کرد: در مطالعات انسانی ما بیشتر تحت تاثیر روش‌های تجربی بوده‌ایم در پی این روش‌ها، روش‌های پسامدرن آمد که از ابتدا همه مطالعات پیشینی را نقض کرد، پست‌مدرن‌ها خصوصیات فکری‌شان این است که باید داستان را از ابتدا شروع کرد و داستان‌های قبلی را قبول ندارند و از ابتدا می‌گویند ما با پدیده آشنا نیستیم، این روش از یک سو جذاب است که دانش‌های پیشینی بر آن تاثیر نمی‌گذارد اما خطایش در آن است که نگاه و هدفی ندارد لذا دچار برهم ریختگی است و هر برهم‌ریختگی و تشویش فکری، هنر پسامدرن تلقی می‌شود باز روش‌های تجربی قاعده‌ها و ضوابطی را ایجاد می‌کرد اما در نگاه پسامدرن اساسا رویکرد دقیقی حاکم نیست و وجود ندارد.

* رفتار انسان جدای از جسم او است

وی با بیان این که باید توانمندترین و بااستعدادترین افراد در علوم انسانی وارد شوند، افزود: رفتار انسان جدای از جسم او است و فهم این انسان پیچیدگی‌های بسیاری دارد و باعث می‌شود که آنها را از نظر دقت فهم و فهم بسیار سخت بدانیم، از این رو، این صحیح نیست آنها که توان رفتن به علوم تجربی و ریاضی را ندارند، علوم انسانی را انتخاب کنند. باید در این علوم توانمندترین و بااستعدادترین افراد وارد شوند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تاکید کرد: نکته دیگر درباره پیچیدگی‌های این علوم آن است که علوم انسانی به مولفه های بسیاری باید توجه کند. متغیرها در علوم تجربی دو تایی یا سه تایی گرفته می شوند، محیط را ثابت می کنیم تا رابطه علت و معلولی کشف شود اما در علوم انسانی با افرادی سروکار داریم که رویایی است و تابع هنجارهای اجتماعی قرار دارد اگرچه بسیاری می گویند به دلیل بلوغ اجتماعی هنجارها ضعیف شده اند اما باید گفت هنجارها جابجا شده اند نه ضعیف، چنان که هنجارهای غیربومی هم وارد عرصه تاثیرگذاری شده اند، هنجار یعنی ارزش مقبولیت یافته؛ افراد به معنایی وقتی در جمع قرار می گیرند، تابع جمع هستند لذا کم هستند انسان های استثنایی که درباره موضوعات قطع نظر از آنچه که در رفتار اجتماعی هست به موضوع بنگرند.

* همه نقد دیدن سیاهه‌های راه نیست

وی خطاب به شرکت کنندگان در طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی گفت: شما در این دوره برای نگاه انتقادی در درک و فهم خود شرکت کرده اید؛ نقد، مغالطه هایی دارد، یکی از آنها این است که ما عیب و ایرادات را ببینیم و سیاهه های مسیر را درک و برجسته کنیم، اما همه نقد، این نیست. نقد از ذهن متفکر بیرون می آید، نه فقط تفکر، بلکه 12 واژه مرتبط به تلاش های فکری انسان در قرآن آمده است مثل تعقل، حزم و...؛ به قول امیرالمومنین (ع) با تفکر و اندیشه تاریکی ها به روشنایی تبدیل می شود. گاهی روی هوا سنگ می زنیم، مجهولی نیافته ایم که به معلوم تبدلیش کنیم. نقد از تفکر برمی خیزد، تعابیر قرآن کریم درباره تفکر آموزه های بزرگی را در خود نهفته دارد و نشان می دهد سعادت انسان به تفکر گره خورده است که در آیه ای از قرآن آمده است: «وقالوا لو کنا نسمع أو نعقل ما کنا فی أصحاب السعیر؛ و گویند: اگر ما در دنیا (سخن انبیا) می‌شنیدیم یا به دستور عقل رفتار می‌کردیم (امروز) از دوزخیان نبودیم.» این یعنی حیات اخروی انعکاس حیات دنیایی ما است.

* دامنه نقد علوم انسانی

حجت الاسلام والمسلمین عاملی تاکید کرد: به نظر می رسد تفکر چهار رکن دارد، رکن اول نقد شناخت پدیده مورد مطالعه است، قبل از شناخت این پدیده و مداقه آن نمی توان نقدش کرد، ابتدا باید پدیده را درست شناخت، برای مثال نوع نگاه استاد شهید مطهری، که وقتی از اصول مارکسیسم سخن می گوید، از خود مارکسیست ها بهتر است. رکن دوم، نقد شناخت ظرفیت های یک فکر و برجسته سازی داشته های آن پدیده است؛ باید معلومات و مجهولات آن را فهم کنیم و در مرحله سوم ضعف ها و کاستی ها و فاصله ها را بیان کنیم، در نقد نمی توان بدون توجه به نقطه مطلوب تنظیم و تصویر کرد. گاهی نقد درون دستگاهی است و گاهی بر مبنای اندیشه و دانش مطلوب. رکن چهارم، نقد توان ارائه راهکار و راه حل است.

وی با طرح این پرسش که «دامنه نقد علوم انسانی کجا است؟»، بیان کرد: تا از نقد سخن می گوییم، سراغ تفکرات و جهان بینی ها و فلسفه ها و متون می رویم، قطعا بخشی از نقد این است یعنی نقد ناظر بر اندیشه، اما همه نقد این نیست، نقد در دنیای ما دامنه های دیگری یافته، مثل نقد نظام حمکرانی، نقد مدل های مدیریتی، نقد اجتماعی، چون این مدل حمکرانی بر مردم اهمیت دارد و چه بسا به دلیل قدرت حمکرانی، ملتی قدرتمند و اندیشمند و فاخر شوند و چه بسا به دلیل روش های حکمرانی غلط، ملتی آسیب اساسی بییند یکی از دامنه های نقد، عرصه عمل است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تاکید کرد: دایره سوم نقد، حوزه نظام ها و سیستم ها است، بخصوص در عصری که آن را عصر الگوریتم نامگذاری کرده اند یعنی الگوریتم طبیعتش آن است که فرآیند و بازخوردهای یک فرآیند را در طراحی یک الگوریتم برنامه ای می بیند، نگاه ما این است که به نقاط الف، ب، جیم و دال برسیم و بدانیم مسیر بازگشت چیست؟ ما در دنیای الگوریتم ها زندگی می کنیم، این نظام حاکم بازتابش تغییر رفتارهای اجتماعی است. پایه گذار الگوریتم، خوارزمی است؛ اگر در زمان وی معنای الگوریتم، رفتار ریاضی روی کاغذ بود، امروز رفتار ریاضی در جهان داده ها است.

وی با اشاره به بررسی کوتاهی که خود از طریق فضای مجازی داشته است، گفت: از اول ژانویه 2021 85 تریلیون ایمیل ارسال شده است، این ارسال بدون محاسبه دریافت ها و نشانه تبادل اطلاعات است؛ همچنین دو و نیم تریلیون جستجوی اطلاعات در سال جاری صورت گرفته است. کاربران فعال گوگل نزدیک به یک میلیارد و 300 میلیون نفر هستند که مرتبا در این فضا به جستجو اشتغال دارند. گوگل بر مبنای چه الگوریتمی به ما پاسخ می دهد؟ چرا هر چیزی را سرچ می کنیم ابتدا گوگل به سوی ویکی‌پدیا می رود؟

حجت الاسلام والمسلمین عاملی در ادامه بیان کرد: ویکی پدیا، یوتیوب، فیس بوک و.. همه متعلق به آمریکا هستند و همه در بستر تفکر آمریکایی طراحی شده اند؛ با فضای مجازی همه ملت ها کاربر آمریکا شده اند. در نظام داده‌کاوی، رفتار ما کاملا قابل تیپ بندی است. برخی از افراد در خصوص اینکه اطلاعات‌شان روی شبکه ملی کشور بیاید، دچار نگرانی می شوند اما برای بیگانگان چنین هراسی ندارند. در حالی که فضای مجازی بر بستر حاکمیت آمریکا بنا شده است و آمریکایی ها درباره حمکرانی اینترنت با هیچ کس حاضر به مذاکره و معامله نیستند.

* آمریکا می خواهد یکطرفه اینترنت را مدیریت کند

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه آمریکا می خواهد یکطرفه اینترنت را مدیریت کند، گفت: آنها در مراتب مختلف استعمار اهداف مختلفی داشتند، چنان که زمانی فیزیک جهان را در اختیار گرفتند، زمانی به فرهنگ جهان حمله کردند و اکنون هم بر فضای مجازی استیلا یافته اند. اینها حوزه های پیچیده مطالعات علوم انسانی و اجتماعی است. اما ما فقط از رفتار مردم سخن می گوییم اما نمی پرسیم چرا چنین شده است؟ بزرگ ترین اتفاقی که در اواخر قرن نوزدهم افتاد با اختراع تلکس رخ داد وقتی تلکس برای اولین بار در لحظه پیام را انتقال دارد، باعث شد ارتباطات فراملی که از آن تعبیر به ارتباطات همزمان می شود، رخ دهد تا زمانی که ماهیت دیجیتال شکل گرفت ماهیت دیجیتال تابع منطق صفر و یک است یعنی رقومی است و منطق ریاضی بر آن حاکم است.

* نیازمند علوم انسانی و علوم اجتماعی فرامحلی هستیم

حجت الاسلام والمسلمین عاملی با بیان اینکه جهان، جهان ریاضی است، تاکید کرد: گوگل دنبال جهان متن و نوشتار است؛ ارزش سهام گوگل به یک تریلیون و 400 میلیارد دلار رسید و از 10 کمپانی برتر جهان، 9 تای آنها مرتبط با فضای مجازی است. جامعه و فرهنگ و ارتباطات ما فرامحلی شده و این مهم، اشراف علوم انسانی و علوم اجتماعی فرامحلی را می طلبد.

وی درباره چگونگی دستیابی به علوم انسانی فاخر بیان کرد: رسالت علوم اجتماعی، سعادت آفرینی برای جامعه است؛ اینکه برخی علوم را اساسا خنثی تعریف می کنند و می گویند علوم نباید جانبداری کند، صحیح نیست؛ در مقام راه ایجاد کردن و راهرو ساختن ما می خواهیم به سمتی برویم که مدنظر غرب نیست. ما می خواهیم به سمت تمدن نوین اسلامی حرکت کنیم. رسالت علوم انسانی در افق گشایی برای رسیدن به کمال است، اینها شعار نیست و ممکن است جنبه شعاری بیابد اما علم باید مسئله یابی کند.

* علوم انسانی و علوم الهی اسلامی در هدف گذاری معنا می یابد

وی با بیان این که علوم انسانی و علوم الهی اسلامی در هدف گذاری معنا می یابد، تصریح کرد: مسیر علوم انسانی بومی و راهگشا برای حل مسائل ملی کشور و فرهنگی کشور این است که خود را دریابیم. من تحصیلکرده ایران هستم و در سه کشور دیگر هم درس خوانده ام اما با رویکرد تجربه شده به شما می گویم که علمی موفق می شود که به قوانین خدا پایبند باشد.

حجت الاسلام والمسلمین عاملی در پایان با بیان اینکه علم تجربی نقطه خطا دارد، خاطرنشان کرد: بحث علوم تجربی غربی این است که باید از قوانین هستی الهام بگیریم تا به قانون ثابت برسیم، در حالی که باید به قوانین الهی دست بیابیم. آنچه به ما کمک می کند، آن است که وجودمان را از خطا معذب کنیم. به فرموده امیرمومنان امام علی (ع) هوای نفس مانع عقلانیت می شود و اگر کسی خود را درباره گناه معذب کند، به عقل سعادت آفرین دست می یابد.

انتهای پیام