سبک زندگی | پنج راهکار آموزش احترام گذاشتن به کودک و نوجوان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، قدیمی‌ها می‌گویند «با هر دست که بدهی، با همان دست پس می‌گیری.» مصداق این جمله زیاد است. مثل اینکه بگویی هر قدر به فرزندت رحم کنی، خدا به تو رحم می‌کند. یا اینکه هر اندازه که فرزندت را محترم بشماری، او هم به تو احترام می‌گذارد و در روزگار نیاز، عصای دستت می‌شود. اما هر چیزی قاعده و اسلوبی دارد. نمی‌شود بی اندازه و بدون حساب و کتاب به فرزندت محبت کنی و هیچ از او نخواهی و فقط منتظر بنشینی تا شاید به کمکت بیاید. شیوه احترام گذاشتن به فرزند و آموزش دادن احترام به او را هم می‌توانیم در کلاس سبک زندگی ایرانی اسلامی یاد بگیریم.

دکتر فاطمه سلیمانی، استاد دانشگاه و کارشناس خانواده، به بررسی آداب آموزش احترام به کودک و نوجوان پرداخته است.

اول. احترام را محترمانه بخواهیم

برای اینکه کودک یا نوجوان یاد بگیرد که باید به دیگران و به خصوص به پدر و مادرش احترام بگذارد، شیوه‌های مختلف آموزشی وجود دارد. به عنوان مثال می‌شود از طریق صحبت کردن او را به این کار تشویق کرد، می‌توان با جدیت یا حتی سرزنش او را به این کار وادار کرد و....

در کتاب شریف غرر الحکم روایتی به نقل از حضرت امیر المؤمنین امام علی (ع) نوشته شده مبنی بر اینکه آن حضرت فرموده است: «لا أدَبَ مَعَ غَضَب؛ با خشم، تربیت (ممکن) نیست.»

نمونه بارز این روایت در رفتار بعضی از بزرگترها دیده می‌شود. بعضی از پدرها و مادرها عادت کرده‌اند که هر موضوعی را که می‌خواهند به فرزند خود یاد بدهند، آن را به صورت دستوری بیان کنند. مثلا با جدیت بگویند: «باید به پدر و مادرت احترام بگذاری.» باید توجه داشته باشیم که درست است که پدر و مادر به دلیل سرپرستی کودک، می‌توانند خواسته‌های خود را با اجبار به او تحمیل کنند و کودک یا نوجوان خود را وادار کنند تا مطابق میل آنها رفتار کند، اما احترام گذاشتن موضوعی نیست که نوجوان با زور و اجبار آن را بپذیرد و انجام بدهد. به عبارت دیگر والدین می‌توانند فرزند خود را مجبور کنند تا خیلی از کارها را مطابق میل و خواسته آن‌ها انجام بدهد، اما نمی‌توانند او را وادار کنند تا به خودشان و یا بقیه مردم و بزرگترها احترام بگذارد.

از طرف دیگر باید توجه داشت که احترام همیشه از طریق مهربانی کردن و خوش رفتاری به دست نمی‌آید. گاهی اوقات لازم است که پدرها و مادرها در رفتار با فرزند خود جدیت داشته باشند و گاهی لازم است که نرم خو باشند. چراکه مهربانی کردن بیش از اندازه با کودک یا نوجوان، باعث می‌شود که فرزند احساس خودمحوری پیدا کند و به این صورت به سختی به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد و از آنها اطاعت می‌کند.

همه این‌ها در حالی است که پیامبر اسلام (ص) رحمت خدا را برای پدر و مادری خواسته است که فرزند خود را برای نیکی کردن به خود یاری کنند و فرموده است: «یا عَلی! رَحِمَ الله والِدَینَ حَمَلا وَلَدَهُما عَلی بِرِهِما؛ ای علی! خداوند رحمت کند پدر و مادری را که فرزند خویش را بر نیکی کردن به خودشان یاری کنند.» (کنزالعمال؛ جلد 11)

دوم. نرم‌خو باشیم

یکی از اصول بسیار مهم تربیتی که در دین اسلام بسیار به آن توجه و تأکید شده، نرم خویی و ملاطفت است. قرآن کریم هم با صراحت به این نکته مهم اشاره کرده و خطاب به رسول مکرم اسلام (ص) می‌فرماید: «فَبِمَا رَحمَه مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو کنتَ فَظًا غَلِیظَ القَلبِ لاَنفَضُوا مِن حَولِک...؛ به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم] نرم (و مهربان) شدی. و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده میشدند.» (سوره آل عمران؛ آیه 159)

بر اساس این آیه شریفه، یکی از نکات مهم در تربیت، دوستی و نرم خویی در برابر سرکشی و درشت خویی است. بنابراین، کودکان هم در این مورد مانند بقیه افراد بزرگسال واکنش نشان می‌دهند. اگر بزرگترها با خشونت و درشت خویی به کودک و نوجوان خود دستور بدهند که به آنها احترام بگذارند طبیعتا آن اندازه که در نظر دارند از طرف فرزند خود احترام نمی‌شوند. اما اگر همین خواسته، همراه با نرم خویی و ملاطفت مطرح شود کودک یا نوجوان بدون هیچ اکراه و اجباری، پدر و مادرش را محترم می‌داند و از آنها اطاعت می‌کند.

اهمیت نرم خویی در تربیت تا اندازه‌ای است که رسول خدا (ص) درباره آن فرموده است: «اگر رفق و نرم خویی به صورت مخلوقی در می‌آمد، می‌دیدی که در میان مخلوقات خدای عز و جل، زیباتر از آن وجود ندارد.» (بحار الانوار؛ جلد 75)

به همین دلیل بوده که پیغمبر اسلام (ص) و اهل بیت آن حضرت همیشه با مدارا و مهربانی با کودکان رفتار می‌کردند و به هین دلیل نه تنها در نزد بزرگان و حتی دشمنان خود، بلکه در نگاه کودکان هم محترم بودند. چون طبع انسان این گونه اقتضا می‌کند که در برابر نرمی و مهربانی سر فرود بیاورد و محترمانه رفتار کند، اما در مقابل سختی و خشونت سر باز بزند.

سوم. به همسر خود احترام بگذاریم

فرزندان در کانون خانواده و تحت سرپرستی پدر و مادر و بزرگترهای خود رشد می‌کنند. در زمینه تربیت صحیح باید توجه داشت که کودک و نوجوان، خیلی از نکات تربیتی را از رفتار و کارهای والدین خود یاد می‌گیرد و همان‌ها را در رفتار خودش به نمایش می‌گذارد.

بنابراین اگر خانم یا آقایی بگوید «بارها به فرزندم گفته ام که به بزرگترها احترام بگذارد، اما او این کار را نمی‌کند» این فرد باید به رفتارهای خودش هم رجوع کند. اگر والدین و بزرگترها در خانواده به هم احترام بگذارند و رفتار محترمانه ای با هم داشته باشند، کودک هم به طور ناخودآگاه این موضوع را درک می‌کند که بزرگترها و اطرافیان محترم هستند. بنابراین دیگر کمتر نیازی احساس می‌شود که پدر و مادر به صورت زبانی احترام کردن را به او یاد بدهند.

در روایتی از پیغمبر اسلام (ص) نقل شده است که آن حضرت فرمود: «حَقُ الوَلَدِ عَلی والِدِهِ... أن یستَفرِهَ اُمَهُ؛ حق فرزند بر پدر این است که مادر او را گرامی بدارد.» (کافی؛ جلد ششم) یکی از آثار اجرای این حق آن است که نه تنها کودک و نوجوان در این شرایط احساس امنیت و آرامش دارد، بلکه از پدر و مادر خود ادب و احترام گذاشتن به دیگران را یاد می‌گیرد.

به بیان دیگر، احترام به همسر از مواردی است که تاثیر مستقیمی بر تربیت فرزندان دارد. مشخص است خانمی که در خانه مورد احترام همسرش قرار بگیرد و از زحمات او قدردانی شود، آرامش بیشتری برای تربیت فرزندان خود خواهد داشت. از طرف دیگر وقتی مادر به پدر خانواده احترام بگذارد و او را عزیز و محترم بشمارد، فرزندان یاد می‌گیرند که والدین محترمی دارند و ادب را از خود آن‌ها یاد می‌گیرند و مانند خودشان با آنها رفتار می‌کنند.

در غیر این صورت، اگر مردی به همسرش احترام نگذارد و یا خانمی با برخوردهای بدی با همسرش مواجه شود، کودک و نوجوان آن خانواده بی ادبی و پرخاشگری را یاد می‌گیرند. در این صورت والدین نمی‌توانند از آنها انتظار احترام و اطاعت داشته باشند و یا آنها را به این کار مجبور کنند.

چهارم. احترام به کودک فراموش نشود

رسول اکرم (ص) فرموده است: «أکرِموا أولادَکم وَ أَحسِنوا آدابَهُم یغفَر لَکم؛ فرزندان خود را گرامی بدارید و خوب تربیتشان کنید تا گناهان شما آمرزیده شود.» (مکارم الاخلاق)

کودک در خانواده و در ارتباط بابزرگترها یاد می‌گیرد که به کسانی احترام بگذارد که به او احترام می‌گذارند. مشخص است وقتی کودک و نوجوان به کسی احترام می‌گذارند، او را هم بیشتر دوست دارند و هم بهتر و ساده تر از او اطاعت می‌کنند. در واقع او را به عنوان الگویی برای خود در نظر می‌گیرند و رفتارهایشان را شبیه به او می‌کنند. در این شرایط اگر پدر و مادر بتوانند در عین اینکه با قاطعیت و مهربانی با فرزند خود رفتار می‌کنند، حرمت او را در سخن گفتن و رفتار با او حفظ کنند، کودک هم پدر و مادرش را به عنوان بهترین و بزرگترین الگو در زندگی برای خودش در نظر می‌گیرد و در نتیجه تحت هر شرایطی حرمت آنها را حفظ می‌کند و از سرکشی و خودمحوری دوری می‌کند.

البته باید توجه داشت که گاهی لازم است پدر و مادر، کودک و نوجوان خود را محدود کنند و با قاطعیت با آنها برخورد کنند. این قاطعیت هم چیزی جدا از رفتار محترمانه نباید باشد. در عین حال باید دانست که اگر پدر یا مادر به طور مداوم کودک یا نوجوان خود را سرزنش کند و اشتباهات و خطاهای او را بازگو کند و یا او را با همسن هایش مقایسه کند، نه تنها نمی‌تواند او را فردی محترم بار بیاورد بلکه حتی نباید انتظار احترام دیدن از فرزندش را داشته باشد.

در همین مورد، بعضی از والدین بهانه بی احترامی و سرزنش مداوم فرزند خود را لوس نشدن او می‌دانند و می‌گویند «اگر به کودک یا نوجوان مان احترام بگذاریم، لوس می‌شود و دیگر به ما احترام نمی‌گذارد!» این طرز تفکر درست در مقابل سبک زندگی و دستورات ائمه اطهار علیهم السلام قرار دارد.

درواقع در مقابل این نظریه اشتباه، باید به سیره و سفارش رسول مکرم اسلام (ص) مراجعه کرد. آن حضرت درباره آداب برخورد با فرزندان فرموده است: «به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش‌های پسندیده با آنان معاشرت کنید.» (مکارم الاخلاق)

احترام گذاشتن به شخصیت کودک و نوجوان نکته ای است که بارها و بارها در رفتار پیغمبر اسلام (ص) دیده شده و آن حضرت از این طریق، حس اعتماد به نفس و ارزشمندی و خودباوری در وجود کودکان ایجاد می‌کرد و در عین حال آن حضرت همیشه به دلیل رفتار محترمانه خود، مورد احترام کودکان بود.

پنجم. شمشیر خشم را غلاف کنیم

در روایتی به نقل از امام صادق (ع) آمده است که آن حضرت فرمود: «لایزالُ المُؤمِنُ یورِثُ أَهلَ بَیتِهِ العِلمَ وَ الدَبَ الصالِحَ حَتی یدخِلَهُمُ الجَنَهَ جَمیعا؛ مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شایسته بهره مند می‌سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند.» (مستدرک الوسایل؛ جلد 12)

باید توجه داشت که بهره مند کردن همسر و فرزندان از دانش و ادب همیشه این طور اتفاق نمی‌افتد که اعضای خانواده دور هم بنشینند و درباره این موضوع گفت و گو کنند. همان طور که اشاره شد، پدر و مادر می‌توانند با رفتار خود بهترین الگو برای فرزند باشند و احترام گذاشتن را با اعمال و کارهای خود به او بیاموزند.

بزرگترهای هر خانواده به دلیل درگیر شدن با مسائل و مشکلاتی در خانه یا بیرون از خانه، دچار خستگی می‌شوند و ممکن است گاهی اوقات حوصله وقت گذاشتن، صحبت یا بازی کردن با کودک و نوجوان خود را نداشته باشند. حتی امکان دارد که در این شرایط، کودک از همه جا بیخبر دست به دامن مادرش شود که با او بازی کند و یا به پدر اصرار کند که او را به تفریح ببرد.

در چنین شرایطی والدین به جای دعوا کردن و پرخاشگری یا بی اعتنایی به کودک و نوجوان، می‌توانند آن‌ها را هم تا اندازه ای در جریان مشکلات و خستگی‌های جسمی خود قرار بدهند. مثلاً پدری که از کار روزانه با خستگی به خانه برگشته می‌تواند در برابر اصرار فرزندش به تفریح رفتن یا بازی کردن، بگوید: «من امروز خیلی خسته هستم. ای کاش مقداری رعایت حالم را بکنی تا مبادا حرفی بزنم که تو از من دلخور بشوی.»

و یا مادری که روز پر کاری داشته، می‌تواند به فرزندش بگوید «بگذار من کمی استراحت کنم تا بعد از آن کارها را با هم انجام بدهیم.» به این ترتیب هم حس مسئولیت پذیری را در فرزند خود تقویت کرد و هم شخصیت او را محترم شمرده و با ادب با او رفتار کرده است. طبیعی است که این نوع برخورد باعث می‌شود که کودک و نوجوان هم ادب و احترام را از والدین خود بیاموزد و با آنها محترمانه رفتار کند.