«سندرم بیماری»؛ داستان حشرات موزه هنرهای معاصر تهران

به گزارش مشرق، چند روزی است که انتشار تصاویر دو حشره روی عکس‌های برند و هیلا بِکر بار دیگر نام موزه هنرهای معاصر تهران بر سر زبان‌ها انداخته است.

موزه هنرهای معاصر تهران یکی از سرشناس‌ترین موزه‌های دنیا است. در سال 1356 در گوشه غربی پارک لاله در امیرآباد تهران در سبک معماری مدرن و با الهام از بادگیرهای کویری ایران ساخته شد. این موزه شامل جامع‌ترین و مهم‌ترین گنجینه‌های هنر مدرن در خارج از اروپا و آمریکای شمالی و مالک یکی از 5 تا 10 مجموعه مهم هنر نوگرا در دنیاست. موزه هنرهای معاصر بی‌شک مهمترین فضای فرهنگی کشور در حوزه هنرهای تجسمی است.

موزه هنرهای معاصر تهران این روزها میزبان نمایشگاه «مینیمالیسم و کانسپچوآل آرت» است. نمایشگاهی که بعد از سال‌ها گوشه‌ای از گنجینه عظیم این موزه را رونمایی کرده است، با حضور آثاری که تا قبل فقط در کتاب‌های هنر مدرنیسم و هنر معاصر می‌توان دید. شاید باور کردنی نباشد که در ضلع غربی پارک لاله آثار هنرمندان بزرگی چون دنلد جاد، جان بالدساری، دمین هرست و... به نمایش گذاشته شده است.

بر اساس آماری که مدیر روابط عمومی موزه هنرهای معاصر تهران ارائه داده، تا حدود یک هفته پیش بیش از 17 هزار نفر از نمایشگاه «مینی‌مالیسم و کانسپچوال آرت» بازدید کرده‌اند و این میزبان استقبال شگفتی مسئولان موزه را هم در پی داشته است. بیرون آمدن برخی از شاهکارهای هنر جهان از گنجینه موزه هنرهای معاصر و قرار گرفتن آنها برابر دیدگان هنردوستان برای نخستین بار خیلی‌ها را به بازدید از این رویداد نادر کشانده است.

اهمیت این نمایشگاه در حدی بوده است که بازخوردهایی در سطح بین‌المللی را هم به همراه داشته است و تمجید بسیاری از رسانه های غربی را همراه داشته است.

*داستان هجوم حشرات از کجا شروع شد

با وجود استقبال بی‌نظیر از نمایشگاه حال حاضر موزه هنرهای معاصر، و رکورد زنی حضور تماشاگران در این فضای فرهنگی 22 مرداد ماه عبدالله حاجی‌پور عکاس در صفحه مجازی خود فیلمی منتشر کرد مبنی بر اینکه 2 حشره روی عکس‌های برند و هیلا بِکر که در نمایشگاه «مینیمالیسم و کانسپچوآل آرت» ارائه شده‌اند، قرار دارند.

این موضوع در فضای مجازی واکنش‌های بسیاری به همراه داشت و عده‌ای عنوان کردند که این حشرات «بید کاغذ» نام دارند که آفت جان آثار هنری در موزه‌های مختلف دنیا نیز بوده‌اند.

در همان ابتدای جنجال پیش آمده عبادرضا اسلامی کولایی، مدیر موزه هنرهای معاصر تهران گفت: «شب گذشته همکاران من تا صبح در موزه بودند و بررسی‌های لازم را انجام دادند. بررسی میدانی صورت گرفته و فردا (24 مرداد ماه) کارشناس بیرونی برای بررسی‌های بیشتر به موزه خواهد آمد. نگرانی‌ای وجود ندارد.»

همزمان با گسترش حواشی این موضوع، معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیر مرکز هنرهای تجسمی نیز از موزه هنرهای معاصر تهران بازدید کردند.

محمود سالاری (معاون امور هنری) در این مورد گفت: «آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، ثروت ملی و نگهداری شایسته آن از مهمترین دغدغه‌های ما و خانواده هنر ایران است».

سالاری در گفتگو با رسانه‌ها اعلام کرد: «در بازدیدی که امروز پس از بررسی‌های کارشناسان مرتبط، از این اثر و سایر آثار موجود در نمایشگاه داشتم، خوشبختانه این اثر هیچ گونه آسیبی ندیده و حشره مزبور ضمن پاک سازی اصولی توسط متخصصان، در هیچ یک از آثار نمایشگاه دیده نشده است.»

معاون امور هنری وزیر فرهنگ در ادامه ضمن اشاره به اهمیت بالای گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران گفت: «حساسیت جامعه هنری نسبت به گنجینه ارزشمند موزه بزرگترین سرمایه برای میراث داری از این ثروت ملی است و ما در معاونت امور هنری تمام تلاشمان را برای حفظ، نگهداری و رفع برخی مشکلات باقی مانده از مرمت موزه انجام خواهیم داد.»

*بیانیه موزه / بررسی نوع حشره، میزان نفوذ آن در گنجینه 

در نهایت امروز موزه هنرهای معاصر تهران در بیانیه‌ای به طور رسمی، عذر خواهی کرده و ضمن ارج نهادن به حساسیت به جا و شایسته جامعه هنری و رسانه‌ای نکاتی را به شرح ذیل اعلام کرد:

آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، ثروت ملی و نگهداری شایسته از آن‌ها مهم‌ترین دغدغه همه ماست و توجه و حساسیت خانواده هنر ایران سرمایه گرانبهاست.

به محض آگاهی از ورود حشرات به عکس مزبور، کارشناسان مرتبط بلافاصله (همان شب) در موزه حاضر شدند و ضمن پاکسازی اثر، سایر آثار نمایشگاه را نیز بررسی کردند. خوشبختانه این اثر هیچگونه آسیبی ندیده و هیچ حشره‌ای در سایر آثار نمایشگاه نیز دیده نشده است.

سپس بررسی نوع حشره، میزان نفوذ آن در گنجینه با دعوت از چند کارشناس خبره این مهم در دستور کار قرار گرفت.

آقای سیاوش تیرگری (دکترای حوزه بهداشت و حشره‌شناسی، دانشیار دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران و استاد مدعو دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات) و خانم‌ها سمانه حسینیان (کارشناس مستقل مرمت آثار تاریخی) و زهرا نیکویی (کارشناس حفاظت موزه ملک) از جمله این کارشناسان هستند که درباره نوع حشره و شیوه برخورد با آن اتفاق نظر داشتند. در دو بند زیر بخش‌هایی نظرات این کارشناسان تقدیم می‌شود:

یک: نوع این حشرات سیلور فیش یا ماهی نقره‌ای است که با توجه به بازدید از همان اثری که در فیلم پخش شده از موزه بود، مقوای اصلی و پاسپارتو اثر، هیچ فعالیتی در آن‌ها مبنی بر تغذیه این حشرات از سلولز مقواها دیده نشد. چرا که این حشره در زمان بالغ شدن و تغذیه از خود ردی قهوه‌ای رنگ به همراه ایجاد دالان‌هایی بر روی مقوا به جا می‌گذارد.

دو: با توجه به شواهد دیده شده در تابلوها و از آنجایی که تا این زمان هیچ نوع آسیبی به بخش‌های سلولزی هیچ کدام از تابلوهایی که بررسی شد، از طرف کارشناسان موزه، دیده یا گزارش نشده است، به احتمال زیاد این حشرات از فضاهای جانبی موزه به تابلوها وارد شده است.

لذا بر اساس نظرات و پیشنهادات کارشناسان مربوطه مراقبت‌های فصلی و ویژه در محیط پیرامونی موزه مورد توجه می‌گیرد.

در پایان بار دیگر قدرشناس حساسیت بجای جامعه هنری نسبت به گنجینه ارزشمند موزه هنرهای معاصر تهران هستیم. موزه هنرهای معاصر ضمن استقبال از این نظارت دقیق، خواهان اتخاذ تصمیم‌هایی راهگشاست تا این مجموعه گرانبها با شیوه‌های روز موزه داری دنیا همگام شود.

*حشرات به مثابه «سندرم» بیماری

تا اینجا هر آنچه نوشته شد توصیف اتفاقات چند روز گذشته بود. در ادامه اما تلاش خواهیم کرد با رویکردی آسیب‌شناسانه، تحلیلی موشکافانه‌تر از موضوع داشته باشیم.

دیده شدن حشرات روی عکس‌های چند ده هزار لاری گنجینه موزه هنرهای معاصر را باید به عنوان «سندرم» در نظر گرفت. سندرم به مجموعه‌ای از علائم و ویژگی‌ها گفته می‌شود که همگی در یک زمان ظاهر شده و می‌توانند نشان دهنده یک اختلال یا مشکل باشند.

سندرم‌ها می‌توانند بر روی قسمت‌های مختلفی از بدن تاثیر داشته باشند. با کمک همین استعاره می‌توان نوشت این حشرات علائم و نشانگان اختلال، مشکل و غیر استاندارد بودن محل نگهداری آثار در موزه هنرهای معاصر تهران هستند.

تصاویر نشان می‌دهند با حشراتی روبرو هستیم که می‌توانند به کاغذ (بسیاری از آثار هنری موجود در موزه بر روی کاغذ خلق شده‌اند / از عکس‌ها گرفته تا طراحی و چاپ) آسیب برسانند، در حالی که در مکان‌هایی چون موزه‌های هنری نباید ردی از آن‌ها وجود داشته باشد.

از این رو است که این موضوع علاقه‌مندان به هنر را به شدت نگران آسیب دیدن آثار موزه کرده است. آثاری که کارشناسان قیمت آن‌ها را تا ده میلیارد دلار تخمین می‌زنند. در موزه هنرهای معاصر بیش از سه هزار و دویست و60 اثر ثبت شده که بی‌شک متعلق به مردم و یکی از گنجینه‌های مهم دنیا است.

*مُسببان وضع موجود / ریشه آسیب کجاست؟ 

اما سر و کله این حشرات (بید کاغذ) از کجا پیدا شده است؟ به زعم کارشناسان تعطیلی موزه طی دو سه سال گذشته به اسم مرمت موزه می‌تواند اصلی‌ترین دلیل برای حضور این حشرات باشد. بازسازی موزه هنرهای معاصر در دوره مدیریت پیشین 32 ماه طول کشید، و میلیاردها تومان هزینه صرف شد، با این شعار که بازسازی، کیفیت نگهداری آثار گنجینه موزه را بالا خواهد برد.

همان روزهای افتتاح دوباره _بعد از بازسازی_ تغییر لوگو موزه نیز باعث جنجال بسیاری شده بود و حالا جنجال این حشرات نشان می‌دهد که مخاطبان بی‌دلیل نگران نبوده‌اند و همان روزها هم بر همگان روشن بود که این بازسازی دستاوردی نخواهد داشت.

به زعم کارشناسان هنری احتمالا دلیل دیده شدن این حشرات برمی‌گردد به همان دوران سکوت و تعطیلی (مرمت و باسازی) موزه هنرهای معاصر، ورود دستگاه‌های تاسیسات ساختمانی، بیل و کلنگ و... همه این‌ها می‌توانند عامل تولید این حشرات باشند.

*بازسازی موزه یادآور قصه «لباس جدید پادشاه»

در نهایت اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود صرف میلیاردها هزینه نه تنها کیفیت نگهداری از آثار موزه بالانرفته، بلکه کم کم نشانگان بیماری خود را آشکار کرده و حشرات از تابلوها بالا رفته و جار زدند که پادشاه لخت است.

به یاد بیاوریم داستان خیاط‌های قصه «لباس جدید پادشاه» را، وقتی پشت درهای بسته با برهم زدن ابزارشان سر و صدای بیهوده تولید می‌کردند تا شنونده‌ها تصور کنند «کار» ی در حال انجام است. به زبانی دیگر به نظر می‌رسد همان بیل و کلنگ زدن‌های بیهوده که نه برای مرمت و بازسازی بلکه برای ایجاد سر و صدا (که مثلا ما مشغول کار هستیم) بوده است، یکی از اصلی‌ترین دلایل بیماری است.

*خدشه به اعتبار نمادین موزه

در تحلیل نهایی با اینکه طی روزهای اخیر معاونت هنری و زیر مجموعه‌هایش (مرکز هنرهای تجسمی، موزه هنرهای معاصر) نسبت به موضوع به سرعت واکنش نشان داده و به کمک کارشناسان آفت‌زدایی را در دستور کار خود قرار دادند، اما بازهم انتشار تصاویر این حشرات به تنهایی برای آسیب زدن به اعتبار موزه هنرهای معاصر کافی بود، حتی اگر هیچ اثری هم آسیب جدی ندیده باشد.

در جهان نمایشی شده نمادین و میدان هنر امروز، انتشار تصاویر حشرات بر روی آثار هنری کافی است تا اعتبار هر موزه‌ای خدشه‌دار شود. از این رو می‌بایست مقصران این موضوع را شناسایی کرد. آن‌ها باید بابت آسیبی که به اعتبار موزه زده‌اند از مردم عذرخواهی و پاسخگوی نهادهای نظارتی باشند. تا در نهایت روشن شود که میلیاردها هزینه را صرف چه اموری کرده‌اند که اینگونه بجای بازسازی، پای حشرات را به موزه باز کرده‌اند.

باید به انتظار نشست و دید که عاملان این آسیب و خدشه به اعتبار موزه، کی و چگونه معرفی و محاکمه و چه مجازاتی برای آن‌ها در نظر گرفته خواهد شد.

آنچه این چند روز بر موزه هنرهای معاصر گذشت، همچنان حکایت از نوع مدیریت دولت پیشین دارد و اگر بحران‌های ناشی از آن، مدیریت و مهار نشوند، همچون زخمی چرکین بر پیکره این مکان فرهنگی باقی خواهد ماند.

*فرصت‌طلبان همچنان در کمین موزه و گنجینه

موزه هنرهای معاصر تهران طی دهه‌های گذشته همواره دستخوش آسیب‌های مختلفی بوده است و هر بار فرصت طلبان بسیاری بر دورش حلقه زده‌اند. برای این طیف فرصت طلب، فرقی نمی‌کند که مدیریت موزه با چه کسی است آن‌ها همواره در کمین شکار خود در حال تیز کردن چنگال‌هایشان هستند و در چشم به هم زدنی بازهم به طعمه نفوذ کرده و آن را تکه تکه خواهند کرد.

حالا که معاونت هنری مبتنی بر شعار عدالت مداری دولت جدید، رویکردی تازه را آغاز کرده است در قدم اول باید با شناسایی دقیق وضع موجود، دست این دلالان را از گنجینه موزه قطع کند.

بسیار ضروری است که دست اندرکاران و تصمیم گیرندگان مدیریت هنری کشور در شرایط کنونی با دقت و احتیاط بیشتری با مسائل موزه هنرهای معاصر تهران روبرو شوند و مشکلات آنرا به سر انگشت تدبیر ویژه باز کنند تا اینکه خدای نکرده باز هم شاهد مشکلاتی از این دست نباشیم.

واقعیت آن است که مشکلات موزه هنرهای معاصر تهران همواره تبعات ملی دارد و بی‌شک حساسیت‌های مردم نسبت به اتفاقاتی از این دست، گواهی بر این مدعا است.