شاه میگو؛ مروارید ارس در خطر انقراض

علی صمدی*؛ رودخانه مرزی ارس مهمترین و پرآب‌ترین رودخانه شمال غرب کشوراست که خط مرزی جمهوری اسلامی ایران با کشور‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان را در مناطق شمالی استان‌های آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل تشکیل می‌دهد.

این رودخانه از ارتفاعات آرارات و تالاب‌های «مین گول» در خاک ترکیه سرچشمه می‌گیرد وسپس با گذر از خاک ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ایران بر مقدار آب‌های آن افزوده می‌شود.

رودخانه ارس با آب‌های فراوان خود و همچنین سد‌های متعددی که در مسیر آن زده شده است تاثیر بسیار عمیقی در کشاورزی و زیست محیط منطقه دارد. خود رودخانه ارس با بستر عریض، آب‌های عمیق و فراوان، زیست محیط بسیار ارزشمندی برای انواع آبزیان از جمله انواع ماهی‌های گرمابی به شمار می‌آید.

در میان آبزیان متعدد این رودخانه از دیر باز گونه‌ای سخت پوست به عنوان «خرچنگ دراز» یا «میگوی آب شیرین» وجود داشته است که در زمان‌های گذشته ساکنین ایرانی سواحل ارس به آن اهمیتی نمی‌دادند و اگر درهنگام صید ماهی مقادیری از این گونه جانوری در تور‌های ماهیگیری آن‌ها مشاهده می‌شد بعد از تخلیه تور آن‌ها را دوباره به آب بر می‌گرداندند.

با این حال ساحل نشینان دیگر سوی ارس خصوصا اهالی کشور ارمنستان مشتری‌های پرو پا قرص این خرچنگ‌های درشت و خوش خوراک بودند. اندک اندک ساکنین ایرانی سواحل ارس نیز در سایه اطلاعات جدیدی که از سوی کارشناسان سازمان‌ها و نهاد‌های ذی ربط به ویژه مدیریت شیلات و آبزیان در اختیار ان‌ها گذاشته می‌شد به اهمیت غذایی این گونه جانوری در کشور‌های اروپایی وارزش صادراتی بالای آن پی بردند.

شاه میگو مروارید ارس

شاه میگو گونه‌ای ارزشمند ازتیره سخت پوستان، با ارزش غذایی بسیار بالاست که زیستگاه منحصر به فرد آن دریاچه پشت سد ارس در شهرستان پلدشت می‌باشد.

شاه میگو که به آن خرچنگ دراز هم گفته می‌شود از خانواده «نفروپیدا» (nephropidae) و در برخی دسته بندی‌ها از خانواده هوماریدا homaridae)) می‌باشد. بدن این جانور دارای پوسته سختی از جنس کتین است وچهار جفت پا برای راه رفتن و یک جفت چنگال بسیار قوی برای خوردن غذا دارد. وزن شاه میگو در زیست محیط ارس بین 100 تا 200 گرم است با این حال در برخی منابع از شاه میگو‌هایی با وزن 20 کیلوگرم نیز سخن به میان آمده است.

شاه میگو دارای آبشش است و در اعماق آب لابلای سنگ‌های بستر دریاچه یا رودخانه زندگی می‌کند و در محیط خشکی مانند ماهی تا موقعی که آبشش‌ها رطوبت خود را از دست نداده اند زنده می‌ماند. زاد و ولد شاه میگو از راه تخم ریزی است و تعداد متوسط تخم‌ها در هرشاه میگوی مادر 200 عدد است که به وسیله اسپرم‌های ذخیره شده دربدن مادر بارورمی شوند و با چسبیدن به پا‌های مادر دوران رشد خود را سپری می‌کنند.

زیست‌گاه اصلی این آبزی در سرچشمه‌های رود ارس در خاک ترکیه و ارمنستان قراردارد و از طریق جریان رودخانه به داخل ایران انتقال یافته و به سبب شرایط مساعد زیستی، در دریاچه پشت سد ارس تکثیر شده است. هم اکنون دریاچه پشت سد ارس زیست گاه منحصر به فرد شاه میگو در کشور به شمار می‌رود.

زیست گاه‌های دیگر این موجود ارزشمند در دیگر نقاط کشور از جمله تالاب بندرانزلی استان گیلان به سبب صید بی رویه از وجود این گونه خالی شده است ومتاسفانه همان فاجعه به همان دلیل امروزه در دریاچه پشت سد ارس نیز در حال تکرار است.

شاه میگو یا خرچنگ دراز آب شیرین در فرهنگ غذایی مردم ایران جایگاهی ندارد. فتاوای شرعی که در باره مصرف این آبزی صادر شده است غالبا دال برحرمت آن است، اما در ممالک اروپایی و برخی کشور‌های آسیایی از جمله چین و روسیه شاه میگو به عنوان یک ماده غذایی کامل گران قیمت و حتی اشرافی مورد توجه واقبال است.

مواد غذایی سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف از جمله کلسیم، ید و پروتئین شاه میگو را حتی تا حد یک غذای درمانگر با خواص پزشکی ممتاز بالا برده است.

اهمیت اقتصادی شاه میگو از اوایل دهه هفتاد روشن شد در این سال‌ها با کشف بازار‌های مصرف این آبزی در روسیه و کشور‌های اروپایی صید صنعتی آن با تشکیل 5 شرکت بهره بردار در دریاچه پشت سد ارس آغاز شد. صیادان شاه میگو همه ساله با صید حدود 200 تن شاه میگو از دریاچه پشت سد ارس آن را به روسیه، ارمنستان و کشور‌های اروپایی صادر می‌کردند.

شاه میگوی صادراتی ایران با عنوان «شاه میگوی ایرانی» (Iraniak cray fish) مشتری‌های خاصی در بازار‌های جهانی دارد و هرکیلو از آن بین 12 تا 15 دلار به فروش می‌رفت. (قیمت شاه میگو در سال‌های اخیر در بازار‌های جهانی تا 25 دلار افزایش یافته است.)

ازبابت صادرات شاه میگو بین سال‌های 1373 و 1397 به طور میانگین سالانه حدود 1 میلیون دلار ارز عائد کشورمی شده است. در 5 شرکت صید و 2 شرکت بسته بندی و صادرات شاه میگو فعال در دریاچه پشت سد ارس و مستقر در شهرک ارس و روستا‌های اطراف بالغ بر 150 نفر امکان اشتغال یافته بودند که اکنون به سبب کاهش ذخایر و متوقف شدن صید شاه میگو این شرکت‌ها تعطیل شده و ده‌ها فرصت شغلی ایجاد شده از دست رفته است.

از اوایل دهه نود دوران طلایی صید وصادرات شاه میگو در دریاچه پشت سد ارس به پایان رسید و دوران افول این صنعت سود آورآغازشد. روند کاهشی ذخایر شاه میگو در این دوران به حدی شدید است که در مدتی کوتاه زنگ خطر انقراض نسل این آبزی به صدا درآمد.

اندک اندک دام‌های صیادان شاه میگو که در سال‌های قبل پرو پیمان از آب بیرون می‌آمدند با تعداد معدودی شاه میگو و حتی اغلب کاملا خالی از آب خارج می‌شدند. برای چاره اندیشی در زمینه خطر کاهش روزافزون جمعیت شاه میگو در دریاچه پشت سد ارس به عنوان اولین گام دستور توقف صید شاه میگو در سال 1397 توسط مدیریت شیلات و آبزیان استان آذربایجان غربی صادر شد.

امید می‌رفت با تنفسی دو ساله ذخایر شاه میگو در دریاچه پشت سد ارس بازسازی شود، اما بر خلاف انتظار و تمهیدات اندیشیده شده این امر محقق نشد. پیداست که فاجعه عمیق ترازآن است که کارشناسان قبلا ارزیابی کرده بودند. در حال حاضر بر اساس آخرین نمونه برداری‌ها، جمعیت شاه میگو در دریاچه پشت سد ارس در کمترین میزان و نزدیک به صفر است.

کارشناسان شیلات و آبزیان صید غیر مجاز را عامل اصلی کاهش جمعیت شاه میگو عنوان می‌کنند و خطر انقراض نسل آن را جدی می‌دانند با این حال صید بی رویه در سال‌های دهه هفتاد و هشتاد نیز نمی‌تواند در بروز این وضعیت بی تاثیربوده باشد.

دکتر ناصر آق آبزی شناس برجسته کشور و رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه در این باره می‌گوید: وقتی که در سالیان گذشته به مدتی طولانی بدون اندیشیدن به توان بازیابی شاه میگو این آبزی را در مقیاس‌های وسیع صید کردند این وضعیت قابل پیش بینی بود.

احتمال آلودگی آب و تغییر بافت جمعیتی آبزیان و اضافه شدن ماهیانی مانند سوف که از نوزادان شاه میگو تغذیه می‌کنند نیز از احتمالاتی هستند که هرکدام در مراحل بعدی مورد توجه کارشناسان محیط زیست، شیلات و آبزیان هستند.

روند نزولی کاهش صید شاه میگو در سال‌های اخیر و توقف صید از سال 1397 که تاکنون نیز ادامه دارد زنگ هشدار انقراض این گونه ارزشمند آبزی را به صدا در آورده است.

شاه میگو علاوه بر اهمیت اقتصادی و ارزش‌های منحصر به فرد در زمینه صادرات، ارزآوری و ایجاد اشتغال از اهمیت زیست محیطی نیز برخوردار است. این موجود با تغذیه از موجودات ریز و بقایای جانوری و گیاهی نقش مهمی در پاکسازی زیست محیط ارس دارد که زیست گاه ده‌ها گونه ارزشمند از ماهیان گرمابی است لذا اهمیت آن در چرخه زیست محیطی رودخانه ارس غیر قابل انکار است از این نقطه نظر تلاش برای بقای این گونه جانوری و جلوگیری از خطر انقراض آن یک مسئولیت اجتماعی مهم از دیدگاه زیست شناسی و زیست محیطی محسوب می‌شود.

کاهش شدید ذخایر شاه میگو در دریاچه پشت سد ارس به عنوان یک علامت و نشانه نیز حائز اهمیت و شایان توجه است. این عارضه ناخوشایند زیست محیطی می‌تواند نشانه تخریب زیست گاه، تغییر ترکیب موجودات حاضر در زیست محیط، آلودگی آب و محیط زیست باشد. توجه به این علامت‌ها و نشانه‌ها در حقیقت جدی گرفتن هشدار‌های طبیعی برای جلوگیری از فاجعه‌های زیست محیطی به شمار می‌آید.

کارشناسان شیلات و امور آبزیان راهکار‌های متعددی را برای بازیابی نسل شاه میگوی ارس و ترمیم جمعیت آسیب دیده آن ارائه می‌کنند که از جمله آن‌ها مبارزه با صید غیر مجاز این آبزی از طریق تشکیل یگان ویژه حفاظت از آبزیان، برداشت اصولی و پایدار، ایجاد منطقه صید ممنوع در محدوده‌ای ازسد ارس و پرورش متراکم شاه میگو در محیط‌های مصنوعی ورهاسازی بچه میگو‌های تکثیر شده در زیست محیط ارس می‌باشد.

بنا به اعلام محمد باقر قریشی مدیر شیلات و امور آبزیان استان آذربایجانغربی مسئله تشکیل یگان ویژه حفاظت از آبزیان در محدوده رودخانه و سد ارس مراحل پایانی خود را می‌گذراند و علاوه براین مدیریت مستقل حفاظت از محیط زیست و مدیریت شیلات نیز در شهرستان پلدشت راه اندازی شده است که امید می‌رود با فعالیت آن‌ها مسئله صید غیر مجاز در زیست محیط ارس به صورت ریشه‌ای حل شود.

طرح پرورش متراکم شاه میگو یا تکثیر مصنوعی آن اگرچه از مدت‌ها قبل به همت مرکز پرورش آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه در حال اجراست، اما تاکنون به نتایج مطلوبی نرسیده است و، اما برنامه ریزی صید پایدارمتناسب باقدرت بازیابی زیست محیط از ضرورت‌های غیر قابل انکار در برداشت اصولی شاه میگو ازدریاچه پشت سدارس می‌باشد.

برنامه ریزی‌های کوتاه مدت متناسب با دوره‌های کوتاه مدیریتی، اجازه برنامه ریزی اصولی برای صید پایداررا نمی‌دهد. همچنین رویکرد‌های مصلحت سنجانه برای پاسخ دادن به نیاز‌های معیشتی جوامع محلی نیز اندیشیدن به برنامه‌ای جامع در چهارچوب صید پایدار و برداشت اصولی شاه میگو از زیست محیط ارس را ناممکن می‌کند.

در گام اول اجرای برنامه صید پایدار مسلما مقدار صید به مقدار قابل ملاحظه‌ای کاهش خواهد یافت. این مرحله به ظاهر ناخوشایند باید با صبر و شکیبایی جوامع محلی و مسئولان مرتبط سپری شود و زیست محیط به تدریج به ظرفیت پایدار و قابل قبولی برسد.

مسلما در صورت رعایت شرایط و اقتضائات چنین طرحی فوائد دائمی و قابل قبول آن نیز بعد از مدتی پدید خواهد آمد. در برنامه ریزی مبتنی برصید پایدار اولویت اول حفظ نسل شاه میگو خواهد بود و اهداف دیگر مانند ارزآوری واشتغال در مراحل بعدی قرار خواهند گرفت.

کشور ترکیه تجربه‌های موفقی در این زمینه داشته است که می‌تواند الگو و سرمشقی برای مسئولان ومحققان ما به شمار آید. این کشور که زمانی در آستانه از دست دادن منابع شاه میگوی خود بود اکنون با طراحی و اجرای یک سیستم صید پایدار نه تنها موفق به بازسازی ذخایر خود شده بلکه خود یکی از صادر کنندگان عمده شاه میگو در آسیای جنوب غربی است.

بدیهی است جوهره اصلی برنامه ریزی صید پایدار متوقف کردن صید بی رویه با هر دلیل و بهانه می‌باشد و اجرای آن مستلزم تحقیقات اصولی باهدف دستیابی به عدد صحیح برداشت و تعیین مقدار صید سالیانه است. چنین طرحی در صورت اجرا ضمن فراهم کردن امکان برداشت مداوم از زیست محیط، زمینه باروری و افزایش روزافزون جمعیت شاه میگو را نیز فراهم خواهد آورد.

*روزنامه نگار