ظرفیتی مستعد، اما مغفول
باوجود اهمیت بسیار زیاد تولید ماشین‌آلات حوزه کشاورزی و اینکه توسعه تولید ادوات و تجهیزات کشاورزی می‌تواند به مولفه‌ای برای توسعه پایدار مبدل شود، برمبنای بررسی‌های انجام‌شده، تولیدکنندگان این بخش با مشکلات متعددی مواجهند که از رغبت سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در این بخش می‌کاهد.
دورنمای این صنعت روشن نیست
حمیدرضا نامی، رئیس هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان ماشین‌های کشاورزی (اتماک) با اشاره به وضعیت کلی تولید در این بخش به صمت گفت: در کشور حدود 100 شرکت تولیدکننده ادوات، تجهیزات و ماشین‌آلات کشاورزی داریم که عموما بخش خصوصی و در سایز متوسط (SME) هستند و بیش از 90 درصد ماشین‌آلات موردنیاز کشاورزان را تولید می‌کنند. حدود 5 تا 10 درصد نیاز کشور نیز از طریق واردات تامین می‌شود که عمدتا یا های‌تک هستند یا تولید آنها در داخل، صرفه اقتصادی ندارد.
نامی افزود: در غرب آسیا، ایران و ترکیه در تولید ماشین‌های کشاورزی مطرح هستند. در کشور بیش از 70 سال سابقه تولیدات سنتی و حدود 50 سال سابقه تولید صنعتی و تخصصی تجهیزات کشاورزی را داریم. ایران جزو 15 کشور اصلی تولیدکننده ماشین‌آلات کشاورزی است که رتبه مناسبی هم در کیفیت و کمیت و هم رقابت‌پذیری در بازارهای بین‌المللی دارد.
ارزش ماشین‌های کشاورزی تولیدشده در کشور، سالانه حدود 25 هزار میلیارد تومان است که شامل تراکتور، کمباین، دنباله‌بندها و دیگر تجهیزات کشاورزی می‌شود. حدود هزار میلیارد تومان هم به‌صورت پراکنده به کشورهای عمدتا همجوار و همسایه صادرات داریم. بیشترین بازارهای هدف صادراتی ما کردستان عراق، جمهوری آذربایجان، عراق، بخش‌هایی از کشورهای حوزه سی‌آی‌اس مانند ازبکستان و تاجیکستان است. افغانستان هم یکی از بازارهای دائمی ماشین‌های کشاورزی ایران است. رئیس هیات مدیره انجمن تولیدکنندگان ماشین‌های کشاورزی اظهار کرد: یکی از عمده‌ترین چالش‌های این بخش به افت‌وخیزهای وضعیت اقتصادی جامعه مخاطب این بخش یعنی کشاورزان برمی‌گردد که بر این صنعت به‌شدت تاثیر می‌گذارد. در واقع اگر حمایت وزارت جهاد کشاورزی از کشاورزان نباشد، بازار این صنعت وضعیت مناسب و باثباتی نخواهد داشت. خشکسالی، بلایای طبیعی، آفات، سیل و... پارامترهای محیطی هستند که کسب‌وکار کشاورزان را با مخاطره مواجه و تضعیف می‌کنند که بر وضعیت اقتصادی تولیدکنندگان ماشین‌های کشاورزی هم تاثیرگذار خواهد بود و آنها هم دچار افت‌وخیزهای اقتصادی خواهند شد.
وی افزود: بخش کشاورزی به‌طور مستقیم در ارتباط با امنیت غذایی جوامع است، به همین دلیل در تمام دنیا مشمول حمایت‌های خاص دولت‌ها می‌شود، اما متاسفانه در کشور ما متاثر از شرایط اقتصادی سال به سال شاهد کاهش بیشتر حمایت‌های جهاد کشاورزی و دولت از این بخش هستیم.
نامی در ادامه گفت: چالش دیگر تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی به‌عنوان یکی از مصرف‌کنندگان اصلی محصولات شرکت‌های فولادی مربوط به نرخ دستوری محصولات فولادی است که به‌طور مستقیم نرخ تمام‌شده تولیدات این بخش را افزایش می‌دهد؛ یعنی از یک سو نرخ تمام‌شده تولید تجهیزات کشاورزی بالا می‌رود و از سوی دیگر، چون کشاورزان محصولات‌شان را با قیمت‌های تضمینی و ثابت دولتی به فروش می‌رسانند، امکان پرداخت ندارند که در نهایت سود تولید ماشین‌آلات کشاورزی کم و بعضا سربه‌سر می‌شود. این وضعیت دورنمای روشن و امیدوارکننده‌ای برای سرمایه‌گذاری در تولید ماشین‌آلات کشاورزی ایجاد نمی‌کند.
حال اگر صنایع فولاد برای تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی، شرایط ترجیحی در قیمت‌ها لحاظ کنند و وزارت جهاد کشاورزی، محصولات کشاورزان را با نرخ روز خریداری کند، توان اقتصادی این بخش بالا می‌رود که در نهایت هم کشاورز منتفع خواهد شد و هم تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی تمایل بیشتری برای سرمایه‌گذاری در این بخش خواهند داشت. وی خاطرنشان کرد: در سال‌های گذشته کشاورزان در قالب اعتبارات خرید ماشین‌آلات، تسهیلاتی را از بانک کشاورزی دریافت می‌کردند که در یکی دو سال اخیر در حمایت از کشاورزان کاملا بی‌اثر بوده، چون هم میزان اعتبارات کم شده و هم دسترسی کشاورز به آن محدود است. البته بانک کشاورزی به‌عنوان بانک تخصصی حوزه کشاورزی منابع محدودی در اختیار دارد که باید بخش‌های گوناگونی مانند دامداری‌ها، مرغداری‌ها، شیلات، گلخانه‌ها و... را پوشش دهد. طبیعتا در شرایط فعلی، منابع یک بانک برای پوشش دادن تمام این بخش‌ها مکفی نیست. یکی از راهکارها برای حل این مشکل، استفاده از اعتبارات سایر بانک‌ها برای خرید ماشین‌آلات کشاورزی و حمایت از کشاورزان است. در هر حال اگر کشاورز نتواند ماشین‌آلات خود را نوسازی و بروزرسانی کند، در نهایت مجبور به استفاده از تجهیزاتی فرسوده خواهد بود که منجر به افت کمیت و کیفیت و همچنین افزایش هزینه تمام‌شده محصولات کشاورزی می‌شود.
نامی در ادامه با اشاره به اینکه چشم‌انداز این بخش چندان روشن نیست که یکی از عمده‌ترین دلایل آن به موضوع آب برمی‌گردد، افزود: کمبود آب، سطح زیر کشت محصول را کاهش داده که به‌طبع توسعه‌ای در بخش کشاورزی نخواهیم داشت؛ در نتیجه دورنمای روشن و روبه‌توسعه‌ای را نمی‌توانیم برای تولید ماشین‌آلات کشاورزی متصور شویم. موضوع دیگر عدم‌حمایت جدی دولت برای بروزرسانی تجهیزات کشاورزی است که به شرایط اقتصادی کشور و تنگناهای مالی دولت برمی‌گردد. در چنین فضایی، صنعتگران هم تمایل چندانی برای سرمایه‌گذاری در این بخش ندارند.
قیمت‌گذاری دستوری، بلای جان صنعت
این کارشناس حوزه ماشین‌آلات کشاورزی با اشاره به اینکه درحال‌حاضر اصلی‌ترین مشکل تولیدکنندگان این بخش مربوط به قیمت‌گذاری است، ادامه داد: سال‌ها قیمت‌گذاری برمبنای بهای تمام‌شده و در چارچوب آیین‌نامه‌های سازمان حمایت بود و بین کشاورزان و صنعتگران تعامل اقتصادی خوبی وجود داشت، اما درحال‌حاضر بروزرسانی نشدن بهای محصولات به چالش جدی برای تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی تبدیل شده که متاسفانه دفتر تخصصی ماشین‌آلات دفتر کشاورزی نیز با این مشکل، منفعلانه برخورد کرده است. یعنی در حالی قیمت‌های سامانه 124 برمبنای قیمت‌های سال‌های قبل است که تولیدکننده باید با نرخ روز و بازار آزاد مواد اولیه را خریداری کند. نرخ‌گذاری دستوری یعنی قفل زدن بر تعاملات اقتصادی. بزرگ‌ترین مانعی است که دولت ایجاد کرده این است که اجازه بروزرسانی قیمت‌های سامانه 124 را برمبنای قوانین سازمان حمایت نمی‌دهد. با این روند عملا سامانه 124 از حیزانتفاع خارج است؛ یعنی خریدار و فروشنده براساس قیمت‌های توافقی با هم معامله می‌کنند و سامانه عملا کارآیی خود را از دست داده است.
نامی در پایان تاکید کرد: درخواست مشخص ما تولیدکنندگان ادوات، تجهیزات و ماشین‌آلات کشاورزی از وزارت صمت، سازمان حمایت و دفتر تخصصی ماشین‌های کشاورزی این است که یا قیمت‌های سامانه را حذف کنند، چون مبنای اختلاف‌نظر بین خریداران و فروشندگان می‌شود یا اگر قرار است این سامانه کارآیی داشته باشد، اجازه دهند برابر قانون، تولیدکنندگان امکان بروزرسانی نرخ محصولات‌شان را در این سامانه داشته باشند.
تهدید تحریم، فرصتی برای صنعت
علی توسطی، رئیس اتحادیه فروشندگان ماشین‌آلات کشاورزی درباره وضعیت کلی تولیدکنندگان ماشین‌آلات، ادوات و تجهیزات کشاورزی به صمت گفت: کشاورزی به‌واسطه گستردگی که دارد، نیازمند استفاده از ماشین‌آلات متنوعی است که به‌طورکلی در سه مرحله کاشت، داشت و برداشت مورداستفاده قرار می‌گیرند. در واقع ماشین‌آلات، تسهیل‌کننده امورات گوناگون از جمله کشاورزی هستند. باتوجه به رشد جمعیت و مصرف بی‌رویه محصولات کشاورزی و نیاز به تولید انبوه مواد غذایی، دیگر با سبک و سیاق سنتی این نیازها پاسخ داده نخواهد شد و حضور ماشین‌آلات در بخش کشاورزی ضروری است.
در این میان، بحث امنیت غذایی در کل جهان یک اولویت است و حتی در دوره‌هایی این شاخص به‌عنوان یک حربه نظامی مورداستفاده قرار گرفته است. امنیت غذایی در واقع یکی از اصلی‌ترین و با اهمیت‌ترین بخش‌های اقتصاد به‌شمار می‌رود. خوشبختانه ما باوجود تمام مشکلات ناشی از تحریم‌ها و چالش‌های اقتصادی، در این بخش شرایط به نسبت خوبی داریم و بااینکه در منطقه خشک قرار داریم، نزولات آسمانی کمتر از نرم جهانی است و تبخیر هم به‌دلیل خشکی هوا در کشورمان زیاد است، به‌واسطه گستردگی سرزمینی و داشتن مناطق کوهپایه‌ای، مراتع و... وضعیت مناسبی در بخش کشاورزی و به‌طبع امنیت غذایی داریم و نه‌تنها کشور که حتی توان پاسخ به نیاز منطقه را هم داریم. این مزیت بسیار مهمی است؛ به شرط اینکه علمی و مکانیزه با این بخش برخورد و ادوات و تجهیزات کشاورزی موردنیاز این بخش را تامین کنیم.
توسطی ادامه داد: ماشین‌آلات بخش کشاورزی به دو بخش بزرگ و کوچک تقسیم می‌شوند. ماشین‌آلات بزرگ مانند کمباین و تراکتور و دستگاه‌های دنباله‌بند هستند و در زیرمجموعه ماشین‌آلات کوچک تمام تجهیزات مراحل کاشت، داشت و برداشت مانند تیلر، کولتیواتور، بذرپاش، سمپاش و... قرار می‌گیرند. البته کشاورزی طیف بسیار گسترده‌ای دارد و اینکه بخواهیم تمام ماشین‌آلات موردنیاز این بخش را در داخل کشور تولید کنیم منطق اقتصادی ندارد؛ پس باید کالاهای با اولویت بالا در داخل تولید شود و بخشی از نیازهای این بخش را با واردات در قالب سی‌کی‌دی و اس‌کی‌دی تامین کنیم.
رئیس اتحادیه فروشندگان ماشین‌آلات کشاورزی در ادامه بیان کرد: درحال‌حاضر تحریم‌ها باعث شده بیشتر به سمت داخلی‌سازی برویم؛ یعنی از این تهدید، فرصتی ایجاد شده تا خودکفا شویم و صنایع‌مان را ارتقا بخشیم. از جمله این صنایع ماشین‌آلات کشاورزی است که می‌توان گفت درحال‌حاضر بسیاری از نیازهای این بخش با تولیدات داخلی پاسخ داده می‌شود. توفیق اجباری تحریم ما را در بخش زیادی از ماشین‌آلات کشاورزی، بی‌نیاز از خارج کرده و حتی صادرات اندکی هم داریم. تولیدات این بخش کیفیت خوبی دارند و در مقایسه با کالاهایی که به‌عنوان نمونه از چین وارد می‌شوند، بسیار بهتر و باکیفیت‌تر هستند و حتی می‌توان گفت به کیفیت کالاهای اروپایی نزدیک هستند. این کارشناس حوزه کشاورزی ادامه داد: در کل در تولید ادوات، ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی چالش جدی نداریم و حتی می‌توان گفت به‌ویژه در ماشین‌آلات کوچک کشاورزی به شکوفایی رسیده‌ایم. در تامین ماشین‌آلات بزرگ نیز کمباین‌سازی اراک و تراکتورسازی تبریز در حال تامین نیاز داخل هستند.
در این میان البته مانند صنعت خودرو، تفاوت نرخ بین کارخانه و بازار مشکلاتی را برای تولیدکنندگان و فعالان این بخش ایجاد کرده است. با این تفاوت که مصرف‌کننده تجهیزات و ادوات کشاورزی، کشاورزان هستند. این مشکل نیازمند نگاه جدیدی است تا برطرف شود.
توسطی در پاسخ به این پرسش که قیمت‌گذاری تولیدات این بخش چگونه است، گفت: نرخ ماشین‌آلات بزرگ ازسوی سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان تعیین می‌شود و کاملا مشخص است، اما باتوجه به متناسب نبودن عرضه و تقاضا، در بازار افزایش نرخ داریم. البته تجهیزات کوچک کشاورزی مشمول قیمت‌گذاری نمی‌شود.
وی درباره چشم‌انداز آینده تولید تجهیزات و ادوات کشاورزی اظهار کرد: در مباحث اقتصادی در بیشتر موارد پیش‌بینی سخت است. در مسئله‌ای که متغیرها زیاد است، نمی‌توان نظر مطلق داد، اما به‌عنوان یک‌چشم‌انداز می‌توانم بگویم اگر دانشگاه به صنعت نزدیک شود، آینده روشنی برای صنایع مربوط به بخش کشاورزی متصور هستم.
سخن پایانی
ایران قطب صنعتی در عرصه ماشین‌آلات کشاورزی است و به‌درستی این توان را دارد که نیازهای داخلی را تامین و تولیدات مازاد خود را در بازار جهانی عرضه کند. با این شرایط بهتر است به‌هیچ‌عنوان این ظرفیت مهم را نادیده نگیریم، چراکه می‌تواند به شکوفایی هرچه بیشتر تولید و صنعت کشور کمک کند.