غارهای ایران در خطر نابودی قرار گرفته‌اند / معدنکاوی، حفاری غیرمجاز و تغییر کاربری: تهدیدات جدی غارهای ایران هستند
جواد نظام‌دوست می‌گوید: «وضعیت غارهای ایران پایدار و استاندارد نیست. غارهای ایران در معرض تهدیدات جدی قرار دارند. نخستین تهدید آن‌ها، معدنکاوی است و دومین تهدید، تغییر کاربری و تبدیل آن‌ها به غارهای گردشگری است. غار نخجیر، کتله‌خور و کرفتو به‌دلیل بازدید بی‌رویه و بدون کنترل درحالی با آسیب‌های جدی مواجه شده است و غار جهنم در خراسان جنوبی که غار منحصربه‌فرد و قابل طرح در دنیا بود، به‌دلیل...
جواد نظام دوست عضو انجمن غار و غارشناسی ایران و عضو غیردولتی کارگروه غارشناسی کشور است که سال‌های طولانی در حوزه شناسایی و حفاظت از غارها فعالیت کرده است. او در گفتگویی درحالی از ویژگی‌های شاخص و منحصربه‌فرد غارهای ایران در سطح جهانی می‌گوید که تعدادی از این غارها به‌دلیل نبود حفاظت‌های اصولی و دست‌اندازی‌های ارگان‌ها نه‌تن‌ها ثبت جهانی نشده‌اند که به‌ندرت در فهرست آثار ملی کشور هم به ثبت رسیده‌اند.
چه تعداد غار در ایران شناسایی شده و از این تعداد چند غار باستانی و چه تعداد گردشگری هستند؟
به گزارش ایلنا، درحال‌حاضر حدود 2 هزار 300 غار کشف شده در ایران وجود دارد که نام آن‌ها در لیست دفاتر ثبت شده است. اما از این تعداد، غار‌هایی که به لحاظ علمی شناسایی شده‌اند و دارای نقشه هستند و از اطلاعات حداقلی زیست‌شناسی، زمین‌شناسی و دیرین‌شناسی برخوردارند به 300 یا 400 غار نمی‌رسد. درواقع غار‌هایی که دارای نقشه و اطلاعات کروکی هستند و می‌توان گفت در برخی از این غارها شناسایی زیست‌شناسی و نمونه برداری اتفاق افتاده بیشتر از 400 غار نیست.
این درحالی است که باتوجه به وسعت و پیشینه تاریخی ایران، طبیعتا تعداد زیادی از غارهای ایران باستانی بوده‌اند و در هزاران سال گذشته محل سکونت بودند. آمار دقیق نمی‌توان گفت، اما غاری مثل کرفتو در کردستان، غار قوری قلعه و همینطور غار قلعه کرد که اطلاعات تاریخی و پیش از تاریخ خوبی در آن‌ها وجود داشته به‌طوری‌که زندگی بیش از 450 هزار سال و شاید بتوان آثار مستند زندگی انسان نئاندرتال را هم در این غارها شناسایی کرد، کمیته فنی کارگروه غارشناسی کشور بعد از اینکه مطلع شدند در غار (لی بن) سواد کوه و منطقه پل سفید گروهی از دلسوزان تاریخ این مرز و بوم آثار متعددی از جمله دندان‌های خرس کوادور مواجه شده‌اند که هم‌دوره خرس‌های یخبندان بوده این کشف نشان می‌دهد که امکان زندگی بیش از 450 هزار سال در این غار وجود دارد.
اما درخصوص غارهای گردشگری از 2 هزار و 300 غار کشف شده حدود 13 غار به وسیله سیستم‌های دولتی، خصوصی و خصولتی تبدیل به غارهای گردشگری شده‌اند. غار‌هایی که متولی دارند و توسط استانداری به بخش خصوصی و یا به کارگذار شخصی و تعاونی‌های محلی واگذار شده‌اند. اما از بین این 13 غار 2 یا 3 غار درآمد دارند و می‌توانند می‌توانند هزینه‌های خود را در بیاورند. مابقی به‌دلیل آنکه در معرض تخریب قرار گرفته‌اند و تبدیل به غارهای توریستی شده‌اند و لامپ و چراغ و نور به داخل آن‌ها برده شده فقط برای دولت و مجریان طرح ایجاد هزینه می‌کند و بسیاری از آن‌ها توان پرداخت حقوق کارگران خود را ندارند. از این غارهای گردشگری می‌توان به غار علیصدر در همدان، غار کتله خور در زنجان، غار نخجیر در استان مرکزی و همچنین غارهای کرفتو، غار شاپور، ده شیخ، قوری قلعه وسنگ شکنان فارس و غار دربند سمنان اشاره کرد.
آسیب‌های جدی غارهای ایران در شرایط فعلی چیست؟
درحال حاضر تهدیدات بسیاری متوجه غارهای ما هستند اولین و مهمترین تهدید معدن کاوی و دادن مجوز‌های بی‌رویه بدون درنظر گرفتن حوزه حفاظتی غارهاست. از آنجایی که هم غارنوردان هم سازمان‌های ذیربط متولی غار و غارنوردی اقدام به جانمایی غارها در نقشه‌های زمین‌شناسی نکردند، سازمان‌هایی مثل زمین‌شناسی و جنگل و مراتفع و ارگان‌هایی که معادن را در اختیار کارگذاران خصوصی مثل صمت می‌گذارند متاسفانه از آنجا که در جریان اهمیت غارها نیستند بدون آنکه از کارگروه‌های غارنوردی استانی و کشوری استعلام بگیرند که در این منطقه غاری وجود دارد یا خیر مجوز فعالیت می‌دهند. درحال‌حاضر مهمترین آسیبی که به غارها می‌رسد به‌خاطر معدنکاوی است. بعد از معدنکاوی حفاری‌های غیرمجازی است که در راستای گنج‌یابی اتفاق می‌افتد. مورد سوم بازدید غیرکارشناسی افراد و بازدید‌های غیرفصلی است. بازدید غارها به‌دلیل زندگی ساکنان اصلی یعنی همان خفاش‌ها فصل مشخص دارند، بازدید‌هایی که در زمان نامناسب صورت می‌گیرد صدمات جبران ناپذیری به محل زیست خفاش‌ها وارد می‌کند و باعث کوچ کردن این جانوران مفید در غارها می‌شود.
همچنین زباله‌های بی‌رویه‌ای که در غارها ریخته می‌شود یکی از مشکلات جدی غارها محسوب می‌شود. همچنین شور و هیجانی که با پیدا شدن یک غار در استان‌ها اتفاق می‌افتد از دیگر تهدیدات غارها به‌شمار می‌رود چراکه مسئولین با این اعتقاد که یک غار گردشگری به حوزه استحفاظی خود اضافه کنند اقدام به فعالیت‌های غیرکارشناسی می‌کنند که این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.
غارهای عجیب ایران به لحاظ ارزش‌های زمین‌شناختی و ویژگی‌های خاص کدامند؟
درخصوص غارهای عجیب و قابل طرح در دنیا چیزی که لازم می‌دانم بگویم تقاضای من از مسئولیان کاشفان غار مدیران گردشگری و مسئولینی که در گروه‌های خصوصی غارنوردی فعالیت می‌کنند اینست که در اصطلاحات خود از عمیق‌ترین، بزرگترین و وحشتناک‌ترین غار دنیا خودداری کنند. مطالعات و تحقیقات غارشناسی ما باید در سطح بین المللی باشد و اطلاعات کافی از غارهای جهان داشته باشیم و بعد غارهای خودمان را به این عناوین خطاب کنیم. در برخی مواقع اتفاق می‌افتد که برخی به دلیل دانش اندک زمین‌شناسی عمر کوتاه یک غاری را با یک سنگی زمینه آن غار اعلام می‌کنند مثلا می‌گویند فلان غار 70 میلیون سال قدمت دارد درحالی که ممکن است که خود غار اینقدر عمر زمین‌شناسی نداشته باشند.
اما از غار‌هایی که می‌توان به عنوان غار قابل طرح در دنیا یاد کنیم یکی از آن‌ها غار نمکدان قشم است که به عنوان طولانی‌ترین غار نمکی جهان سال‌ها در نخستین رنکینگ غارهای جهان بود که پس از کشف غار نمکی ملدهام به رنکینگ دوم سقوط کرد. ولی متاسفانه همین غار با همین کیفیت هنوز ثبت جهانی نشده است و در ژئوپارک بین المللی قشم به عنوان یک اثر داخل ژئوپارک محسوب می‌شود. از دیگر غار‌هایی که ارزش زمین شناختی دارند و در رنکینگ جهانی قرار دارند می‌توان به غار دوسر در یزد اشاره کرد که با توجه به وسعت فضای زیرزمینی که 78 هزار مترمربع تخمین زده می‌شود و نقشه برداری شده جزو بزگترین غارتالار‌های جهان محسوب می‌شود که نهشته‌های آهکی بسیار کمی دارد، اما به دلیل همین وسعت تالار در دنیا قابل طرح است. همچنین می‌توان به غار شاهی یا غار عمودی پرو در کرمانشاه اشاره کرد. چاه غار پرو به‌دلیل عمق قابل توجه‌ای که دارد می‌تواند به عنوان چهارمین چاه غار عمیق دنیا از آن یاد کرد که در رنکنیگ جهانی نیز ثبت شده است.
آیا غار ثبت جهانی شده داریم؟
اگر منظورتان ثبت این غارها در فهرست میراث جهانی یونسکو است باید گفت هیچ کدام از این غارها ثبت جهانی نشده‌اند از این غارهای منحصربه‌فرد تنها دو یا سه غار ثبت ملی شده‌اند که یکی از این غارهای ثبت ملی شده غار پرو در کرمانشاه به عمق 752 متر است، چند غار دیگر در کشور در فهرست آثار ملی قرار گرفته‌اند، اما هنوز ثبت جهانی شده نداریم.
کدام غارهای ایران درخطر هستند و به چه دلایلی؟
اگر بخواهیم نام غار‌هایی که در معرض خطر قرار گرفته‌اند را نام ببریم به نظرم تمام غارهای ایران در معرض خطر هستند، ولی غار‌هایی که توریستی شده‌اند بسیار بیشتر در معرض آسیب قرار دارند چراکه نحوه توریستی کردن غارها در دنیا بسیار اهمیت دارد. متاسفانه از آنجایی که در ایران از علم روز جهان استفاده نمی‌شود و صرفا به غارها به‌عنوان یک بنگاه اقتصادی نگاه می‌کنند این غارها بیشتر در معرض تخریب قرار دارند. بیش از 60 تا 70 درصد از غارهای گردشگری ایران از بین رفته‌اند و در خطر انقراض کامل قرار دارند. قسمت‌های اکتشافی غاری مثل علیصدر که مردم از این قسمت بازدید می‌کنند دیگر در این بخش اثری از یک غار زنده و طبیعی و خوب وجود ندارد. سفره‌های آب‌های زیرزمینی آن در حال فرونشست است هر چند که مسئولین امر و دانشگاه همدان در راستای حفاظت آن اقداماتی هم انجام می‌دهند، اما کافی نیست و احتمال اینکه شرایط بحرانی‌تر شود وجود دارد.
غار نخجیر و کتله خور همینطور غار کرفتو که یک غار تاریخی است و بدلیل بازدید بی‌رویه و بدون کنترل، بخش‌های تاریخی آن کاملا آسیب دیده‌اند بد نیست بدانیم خیلی از غارهای دیگر که اسمی در مجامع ملی و بین‌المللی ندارند به دلیل معدن کاوی به طور کلی از بین رفته‌اند. از این دست غارها می‌توان به غار جهنم در خراسان جنوبی اشاره کرد که این غار در سال‌های نه چندان دور حدود 15 سال پیش توسط انجمن غارنوردی کشف شد این غار به دلیل داشتن حوضچه‌های آب زیرزمینی در منطقه خشکی مثل استان خراسان جنوبی خیلی قابل طرح بود و متاسفانه با تلاشی هم که کارگروه غارشناسی انجام داد و در منطقه حضور پیدا کرد متاسفانه نتوانستیم کاری از پیش ببریم و از آنجایی که قدرت معدن‌کاران بیشتر از غارشناسان بود، این غار با بیل مکانیکی دستگاه‌های راهسازی تکه تکه شد و سنگ‌های این غار به تاراج رفت و به عنوان سنگ‌های تزئینی به کشور‌های همجوار فروخته شد.
تفاوت غارهای مرده و زنده ایران در چیست و کدام غارهای ایران، غار مرده هستند و امید به احیای آن‌ها وجود ندارد؟
منظور از غار زنده و مرده غار‌هایی هستند که هم‌اکنون به دلیل سامانه‌های بارشی که اطراف آن‌هاست در حال فعالیت هستند. با توجه به اینکه زنده بودن هر غار بابت آب‌ها و آب‌خانه‌هایی است که در منطقه کارستی به وجود می‌آید و با داشتن رطوبت، غارها گسترش پیدا می‌کنند. با توجه به نفوذ آب در کاسه‌های آهکی، به غار‌هایی که چکاننده و چکیده تازه دارند و در حال رسوب‌گذاری هستند، غارهای زنده می‌گوییم و غار‌هایی که به دلیل باز کردن معابر یا به اصطلاح بزرگ کردن معابر برای بازدید یا کنده کاری‌هایی که توسط معادن انجام می‌شود و سبب می‌شود که هوای رطوبتی داخل غار رو به خشکی برود و این تغییر دما که باعث خشکیدگی آب‌های داخل غار و تغییر مسیر آب می‌شوند غار را تبدیل به یک غار مرده می‌کند چراکه غارزایی از بین رفته و رسوب‌گذاری در غار اتفاق دیگر اتفاق نمی‌افتد.
درخصوص اینکه آیا امکان بازیابی و یا امید به برگشت غارهای مرده وجود دارد یا خیر باید بگویم مثل زمینی که پس از سال‌ها کشت ممکن است قدرت و توان رویش گیاهان از دست بدهد غارها هم به‌همین شکل هستند. در دو سالی که به خاطر همه گیری کرونا غارنورد‌ها کمتر به غارها می‌رفتند و آن شایعه پراکنده شدن ویروس کرونا از طریق خفاش اتفاق افتاده بود ما شاهد بودیم که به مدت دو سال غارهای اطراف شهر‌های مختلف که قرنطینه بودند و داخل آن‌ها کسی نمی‌رفت رطوبت بهتری پیدا کرده بود و غارها در حال بازیابی خودشان بودند. البته نه به شکلی که طی دو سال محسوس باشد، اما بسیار تاثیرگذار است.
در همین راستا بود که کارگروه غارشناسی کشور به کمک انجمن غار و غارنوردی ایران نخستین درجه‌بندی غارها را نوشتند و آیین نامه درجه‌بندی غارها را تایید، تبیین و به استان‌ها ارائه کردند. درحال‌حاضر غارهای استان‌ها در حال درجه‌بندی هستد تا ما بتوانیم غارهای ورودی که در اشل درجه یک قرار می‌گیرند، بازدید ممنوع شوند و به هر نحوی که امکان دارد از ورود و خروج به داخل آن‌ها خودداری شود تا از این طریق بتوانیم غارها را حفظ کنیم. غارهای درجه دو با دسترسی محدود و با داشتن دلایل کافی برای بازدید ازش استفاده شود و غارهای درجه سه و چهار غارهای آزاد و گردشگری باشند و اجازه گردشگری عمومی به آن‌ها داده شود.
آلوده‌ترین غارهای ایران کدامند؟
سخت است که انتخاب کنم کدام غارهای ایران آلوده‌تر است چراکه من 300 غار را دیده‌ام و تعداد غار‌هایی که کشف شده دو هزار و اندی غار است، اما می‌توانم به دو غار اشاره کنم. یکی از آن‌ها غار دانیال در استان مازندران است و دیگری غار بورنیک در استان تهران. غار دانیال به خاطر اینکه یک غار آبی است وقتی آبخوان‌ها و سفره‌های آب‌های زیرزمینی آن آلوده شود پاکسازی و برگرداندن آب‌های زیرزمینی بسیار سخت است و اکثر متخصصان و زمین‌شناسان کاس معتقدند که آبخانه‌های دیرینه و قدیمی را به هیچ عنوان نباید آلوده کردچون امکان پاکسازی آن‌ها وجود ندارد و توسط همان سفره‌های زیرزمینی به چشمه‌ها منتقل می‌شوند و می‌توانند یک شهر یا یک روستا را آلوده کنند.
غار بورنیک در استان تهران هم به دلیل بازدید بی‌رویه و غیرمسئولانه گردشگران همیشه کثیف و پرزباله است و با یادگاری نوشتن روی دیواره‌های غار بخش زیادی از این غار را تخریب کردند. امیدواریم دوستان غارگرد با ارائه اطلاعات درست از طریق رسانه‌ها و همچنین دوستانی که به غارها علاقمند هستند با کمترین آسیب به غارها وارد شوند و شعار اصلی غارنوردان را اجرا کنند. غارنوردان سه اصل مهم در حفاظت از غارها دارند؛ اصل اول، از غارها چیزی را خارج نکنید جز عکس. اصل دوم، در غارها چیزی را نکشید جز زمان و اصل سوم، در غارها چیزی به جا نگذارید حتی رد پا. با رعایت این سه اصل آسیب کمتری به غارها وارد می‌شود.
آیا باید همچنان نگران نفوذ زباله‌ها به اعماق غارهای ایران بود؟
زباله و نفوذ آن در طبیعت چه بیرون از غارها در دامنه کوه‌ها و رودخانه‌ها و چه در درون غارها بحران بسیار جدی است و این بحران زباله که متاسفانه در همه جای دنیا گسترش پیدا کرده و به آب‌های دریا نیز رسیده است معضلی است که فقط باید با فرهنگسازی حل شود. اما ریختن زباله در غارها با ریختن زباله در طبیعت کمی متفاوت است. در طبیعت زباله‌ها به خاطر اشعه خورشید و برودت هوا در شکل اولیه باقی نمی‌مانند و ممکن است تجزیه شوند، ولی در غارها شرایط اینگونه نیست به خاطر ایزوله بودن غارها، زباله سال‌های سال باقی می‌مانند و تبدیل به باکتری‌های بسیار مضری می‌شوند که هم می‌توانند به غارها صدمه بزنند و هم آلودگی آن‌ها می‌تواند به آبخانه‌های زیرزمنینی منتقل شود مسلما همیشه باید نگران انتقال زباله و ماندن زباله‌ها در غارها باشیم.
آیا حفاری‌های غیرمجاز گنج‌یاب‌ها در غارهای ایران بیشتر شده است؟
درخصوص حفاری‌های غیرمجاز غارها این موضوع تازگی ندارد این حرص به دست آوردن مال مفت و پیدا کردن گنج‌های افسانه‌ای همیشه ذهن بشر را درگیر کرده است بی‌ربط هم نیست، چون ایران یک کشوری چند هزارساله است و پیدا شدن چند آثار مهم تاریخی در چند غار که بسیاری از آن‌ها نیز به یغما رفته است باعث شده افراد زیادی در این زمینه فعالیت کنند و با داستان سرایی بسیاری از غارهای مهم ما را تخریب کنند. این افراد با ابزار‌های گنج‌یابی و تهیه دستگاه‌ها و بیل و کلنگ به سراغ غارها می‌روند و آن‌ها را تخریب می‌کنند. شاید یک درصد غارها تاریخی هستند و بیش از 50 درصد غارهای ایران با همین رویکرد تخریب می‌شوند و اسناد و مدارک تاریخی بسیار مهمی که می‌تواند دانشمندان و محققان را مطلع کند برای همیشه تخریب و از بین برده می‌شود. در غارها ممکن است چیز‌هایی باشد که ارزش ریالی ندارند، اما ارزش تاریخی و علمی بالایی داشته باشند و بتوانند حلقه‌های گمشده تاریخی را برای ما پیدا کنند.
در استان مازندران به خصوص منطقه سوادکوه تعداد 13 و 14 غار باستانی به شکل افقی یا برج‌های نظامی وجود دارند که متاسفانه قبل از آنکه مسئولان امر متوجه شوند تعداد زیادی از این غارها توسط گنج‌یابان حفاری شده است. این اتفاق نشان می‌دهد که باید بیش از پیش به حفاظت از غارها بپردازیم و تمام تلاش خود را برای حفظ آن‌ها به‌کار ببریم.
از میان اخبار