فرصت های از دسته رفته مدیریت خشکسالی خوزستان

*داریوش بهارلویی خشکسالی در کشوری با متوسط بارش حدود 220 میلیمتر چیزعجیبی نیست. اینکه به جز حاشیه شمالی کشور و برخی مناطق محدود که از ریزش های جوی مناسبی برخوردار هستند، در بقیه نواحی تبخیر آبها بر میزان بارش فزونی دارد، پدیده ای ناشناخته تلقی نمی شود. از این رو باید در سیکل های آب و هواشناسی کشو، منتظر وقوع کم آبی و خشکسالی ها باشیم. چنین نکته ای در خصوص اقلیم غالب منطقه به ما در خصوص برنامه های مقابله با کمبود منابع آبی هشدار می دهد که نادیده گرفتنش موجب پیامدهای فاجعه باری خواهد شد. خوزستان استانی که به لحاظ بارشی در نواحی شمالی و شمال شرقی بارش های نسبتا خوبی دارد. از آن سو مناطق مرکزی، جنوبی و غربی این استان، متوسط بارشی گاه کمتر از متوسط بارش کشور را تجربه می نمایند. متوسط درجه حرارت سالانه بیش از 24 درجه سانتیگراد و ثبت دماهای بیش از 50 درجه سانتگیراد به همراه تعداد روزهایی فراوانی که متوسط درجه حرارت از 30 درجه سانتیگراد تجاور می نماید، میزان تبخیر از سطح آزاد آب را به حدود 2000 میلیمتر در سال رسانده است. تعداد روزهای بارانی این استان به سختی به مرز 40 روز در سال می رسد و فاصله تعداد روزهای بی بارش آن بسیار زیاد می باشد. به گونه ای که گاه تا 80 و یا 90 روز بین دو واقعه بارشی در فصل مرطوب و پر باران سال احتمال عدم وقوع بارش وجود دارد. از این رو با استانی روبرو هستیم که از سمت غرب به شرق میزان بارش های افزدوه می شود لیکن در طبقه بندی های معتبر اقلیمی، اکثر مساحت آن را اقلیم خشک و گرم تشکیل می دهد. به یاد داشته باشیم که مفهوم خشکی با خشکسالی متفاوت بوده و اولی خصیصه دائم اقلیمی و دومی وابسته به نوسانات آب و هوایی است. با این توضیحات باید انتظار داشت که وقوع و تواتر خشکسالی ها در آن نسبت به برخی مناطق کشور بیشتر باشد. لیکن وجود رودخانه های دائمی منتهی به این استان در بسیاری از مواقع موجب می شوند این رخداد اقلیمی و پیامدهایش کمتر به چشم آمده و گاه حتی فراموش شود. بدون شک برنامه ریزی در خصوص منابع آبی، کشاورزی و یا حقابه های محیط زیستی و سایر مصارف موجود در چنین منطقه ای، دارای تفاوت هایی است که برنامه ریزان باید به آن توجه ویژه نمایند. همانگونه که وقوع خشکسالی در مناطق مرطوب و پرباران بسیار زیان بارتر از مناطق خشک است، در خصوص مناطقی که وجود آب های سطحی و زیر زمینی تعدیل کننده شرایط هستند، رخداد خشکسالی می تواند بسیار مخرب و طاقت فرسا گردد. وقوع خشکسالی جاری در خوزستان نیز هم اکنون از این قاعده پیروی می نماید. در اثر وجود رودخانه ها، بارگذاری و مصارف بیش از تاب آوری و پتانسیل طبیعی منطقه تعریف گردیده و متکی به تامین توسط منابع آب های سطحی است. تعادل شکل گرفته که از شکنندگی زیادی برخوردار است، در مصاف با اولین موج خشکسالی، دچار بی نظمی می گردد. به سبب خصلت خزنده و پیش رونده بودن این بلیه طبیعی، با تداوم شرایط، بی نظمی گسترش یافته و از کنترل خارج می شود. آنچه که درحوضه های آبریز استان بخصوص کرخه شاهد هستیم دقیقا نتیجه خروج از تعادل و عدم کنترل بر تبعات خشکسالی است. متخصصان هواشناسی مدعی هستند که از اوایل بهمن ماه هشداری وقوع کم بارشی را صادر نموده اند بین زمان هشدار کم آبی و اتفاقات رخداده فعلی، فرصت برای برخی اقدامات تعدیلی و زود اثر وجود داشته که می توانست در صورت توجه، موجب شود شرایط بگونه ای دیگر رقم بخورد. تجارب موجود در بهره برداری سدها و حوضه کرخه بیانگر قابل پیش بینی بودن قریب به اتفاق پیامدهای بحران زایی است که در حال حاضر شاهد آن هستیم. برای تببین چند نمونه از اقداماتی که می توانست مفید باشد بیان می گردد. باید خاطر نشان کرد که ممکن است برخی از اقداماتی که اشاره می شود توسط سازمانهای متولی انجام شده باشد. با این توضیح به سراغ اولین قدم می رویم. نخستین اقدام سودمند که باید انجام می گردید، تعیین مناطق حساس و آسیب پذیر است. تهیه نقشه و بانک اطلاعاتی بر مبنای روستاها، تعداد خانوار ها و اراضی تحت کشت آنها، تعداد احشام سنگین و سبک به همراه برآورد آب مصرفی و شرایط تامین آب شرب می توانست دید خوبی به سازمان های درگیر پاسخگویی به بحران ببخشد. دومین قدم مناسب پس ازشنیدن هشدار خشکسالی، تفکیک و طبقه بندی مناطق یا حتی خود کشاورزان کم برخوردار دارای اراضی کوچک است. جداسازی دسته های مختلف کشاورزان بلحاظ توانایی های اقتصادی و ایجاد جوامع هدف مورد نیاز به کمک با اولویت بندی در این گام می بایست صورت گیرد. این امر با کمک معتمدین، شوراهای روستایی و برخی ادارات که به شکل مستقیم با کشاورزان و روستائیان در ارتباط هستند قابل انجام می باشد. سومین اقدام مناسب به راه حل های مهندسی و برخی اقدامات فنی و عمرانی بر می گردد که امکان انجام آن در مدت زمان کوتاه با بسیج امکانات میسر باشد. بطور مثال نصب مخازن ذخیره آب، اصلاح سیستم لوله کشی و ایستگاه های پمپاژ برداشت آب روستایی و یا اصلاح و لایروبی یک مسیر برای عبور راحت تر آب از این دست اقدامات است. چهارمین گام با توجه به پیش بینی کمبود آب شرب در مناطق دور دست و حاشیه ای، می توانست بر دپو و ذخیره آب آشامیدنی بسته بندی استوار باشد. گام پنجم در راستای تامین آب شرب بهداشتی، آماده سازی ناوگان تانکرهای حمل آب شرب برای آبرسانی سریع به نقاط بحرانی است. تخمین تعداد مورد نیاز و در صورت لزوم کمک از استانهای معین برای تامین چنین ماشین هایی راهکاری بود که باید در نظر گرفته می شد. ششمین اقدام را می توان تلاش برای اعتماد سازی و پیگیری پرداخت معوقات و خسارات کشاورزان در خصوص سیل برشمرد همچنین در راستای همین گام و به عنوان هفتمین قدم سعی و رای زنی با سازمانهایی نظیر برنامه و بودجه، وزارت کشور و یا ستاد مدیریت بحران کشور به منظور تامین بودجه مناسب بحرانی برای کنترل خشکسالی بوده است که از وظایف استانداری محسوب می گردد. هشتمین گام موثر به نحوه تعیین و میزان کمک های تعدیلی به جوامع تفکیک و شناسایی شده بر می گردد. انتخاب نوع کمک مناسب و همراه کردن روستائیان و کشاورزان در عدم کشت و کاهش پیامدهای منفی اقتصادی در این بخش باید ساماندهی شود. کمک مستقیم مالی، کمک های غیر مستقیم نظیر بخشودگی جرایم، تمدید زمانی باز پرداخت وام های کشاورزی، اعطای وام های جدید کم یا بدون بهره با مدت زمان باز پس دهی مناسب، تخفیف در برخی هزینه ها نظیر سوخت، آب بها و نهاده های اولیه از جمله کارهایی است که باید صورت و برنامه ریزی گردد و نهایتا نهمین قدم آگاهی رسانی و آموزش عمومی در خصوص وقوع خشکسالی بر میگردد که در آن سازمان هایی نظیر صدا و سیما و روابط عمومی سازمان ها نقش موثری می توانند ایفا نمایند. اکنون با این توضیحات می توان به بررسی و نقد عملکرد سازمانهای متولی پرداخت. انجام این چند گام که در فاصله زمانی هشدار خشکسالی و شروع پیامدهای آن (حدود 5 ماه را شامل می شود) آن چیزی است که باید مطالبه شده و دستگاه های نظارتی نیز به آن دقت و توجه نمایند. وجود بحران هایی نظیر سیل و یا کم آبی در خوزستان همیشه وجود دارد. در صورت برنامه ریزی دقیق و انجام همه کارهای مورد نیاز در استان نیز نمی توان گفت احتمال وقوع این پدیده ها به صفر می رسد. در نتیجه آمادگی برای رویارویی با این بلایای طبیعی اقدامی است که باید لحظ و پیگیری شود. انجام چند گام از همین نه گام شمرده شده نیز می توانست کمک قابل ملاحظه ای به کنترل تبعات منفی خشکسالی و کاهش آلام کشاورزان و روستائیان بنماید. همچنین می توانست موجب ترغیب و تشویق در همراه ساختن آنها در برنامه های تعدیل مانند محدودیت و ممنوعیت کشتهای پر مصرف و کاهش برداشت های غیرمجاز آب گردیده و نهایتا سودمند و مفید واقع شود. آنچه که از اخبار، تصاویر، و حوادث جاری در منطقه برداشت و نتیجه می شود آن است که به نظر می آید هیچکدام از این اقدامات در طی مدت زمان در اختیار، بطور جد پیگیری نشده است. عدم وجود هماهنگی سازمان ها، سبک شمردن و یا تحلیل غلط از شدت خسارات و تبعات خشن خشکسالی، برآورد نادرست از آستانه تحمل و تاب آوری جوامع شهری و روستایی منطقه و راهبری نسبتا ضعیف مدیریت بحران در هم افزایی امکانات دستگاهها و سازمان ها از سایر دلایل تشدید وخامت شرایط می باشد. کاهش شدید بارش و به تبع آن نقصان و کاستی در منابع آب قابل برنامه ریزی شاید دلیل خوبی برای شروع و اتفاق خشکسالی باشد اما به هیچوجه استدلال و دلیل مناسبی برای نحوه عملکرد نامناسب ما نخواهد بود. بیشتر بخوانید: نماینده خرم آباد: مافیای آب در 20 سال گذشته به آب شرب لرستان هم رحم نکرد انتقال آب؛ چالش بزرگ 4.8 میلیون نفر خوزستانی لینک کوتاه: asriran.com/003KZl