ناترازی بنزین در دهه 80 چگونه اقتصاد ایران را ضربه پذیر کرد؟/ روایتی از روز‌های پر التهاب تحریم بنزین

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو- حنانه فقیه‌منزه: بنزین یک کالای مهم و استراتژیک است که سیر تولید آن در ایران با فراز و فرود‌های زیادی همراه بوده است. سیاست‌های اجرا شده و تحریم‌ها در دهه 80 تاثیر بسزایی در آینده تولید این سوخت مهم در کشور داشت. فرآورده‌های نفتی از جمله حامل‌های انرژی هستند که در توسعه و پیشرفت نقش قابل توجهی دارند. یکی از این فرآورده‌ها که در حمل و نقل اهمیت ویژه‌ای دارد، بنزین است. براساس آمار‌ها 90 درصد سوخت مورد نیاز در بخش حمل و نقل از طریق بنزین تامین می‌شود. به همین دلیل بنزین یک کالای استراتژیک است که هم برای مردم و هم برای دولت، به لحاظ سیاسی، اقتصادی و امنیتی، بسیار حائز اهمیت است. در سال‌های ابتدایی انقلاب نیاز کشور به بنزین از طریق تولید در پالایشگاه‌ها تامین می‌شد و تولید داخل پاسخگوی نیاز‌ها بود؛ به عبارت دیگر تا پایان سال 1360 مصرف بنزین در کشور با تولید هماهنگ بود. اما با شروع جنگ بیشتر پالایشگاه‌های کشور از جمله پالایشگاه آبادان، به دلیل بمباران تقریبا از مدار خارج شدند و تولید بنزین به شدت کاهش یافت. از طرفی رشد بی‌رویه مصرف بنزین در کشور باعث شد واردات این فراورده از سال 1361 شروع شود و تا دهه 90 ادامه پیدا کند. به تدریج میزان واردات بنزین به خصوص در سال‌های اول برنامه دوم افزایش یافت، به طوری که در سال 1376 نسبت به سال قبل از آن واردات بنزین به 2 میلیارد و 117 میلیون لیتر رسید. با راه‌اندازی پالایشگاه بندرعباس و اراک طی سال‌های 68 تا 76 و اصلاح ظرفیت سایر پالایشگاه ها، ورود بنزین به داخل کشور در سال‌های 1377-1378 کاهش یافت اما دوباره در سال،1379، 53 درصد، سال1380، 58 درصد و در سال 1381، 23 درصد افزایش یافت. این روند در سال‌های ابتدایی دهه 80 ادامه داشت و مصرف بنزین هنچنان رو به افزایش بود بطوریکه ایران در سال‌های 84، 85، 86، و 87 به ترتیب به صورت روزانه 24، 27، 19 و 20 میلیون لیتر بنزین وارد می‌کرد. این میزان از واردات علاوه بر هزینه بالای سالانه 5 الی 6 میلیارد دلاری، ایران را به یکی از بزرگترین واردکنندگان بنزین تبدیل کرده بود. کشور‌های امارات، هند و ترکمنستان، 3 کشوری بودند که بیشترین مقدار بنزین را به ایران صادر می‌کردند. با بحرانی شدن مشکل واردات بنزین در اقتصاد کشور برای مدیریت تقاضا بنزین، در قانون بودجه سال 1383 تحت عنوان تبصره 13 مقرر شد که از نیمه دوم این سال، سوختگیری با استفاده از کارت هوشمند و با سهمیه‌بندی انجام شود اما به دلیل نبود امکانات و زیرساخت، اجرای آن تا تیر ماه سال 1386 به تعویق افتاد. براساس این طرح برای خودرو‌های شخصی، مسافربری و دولتی سهمیه‌هایی در نظر گرفته شد. همچنین تغییراتی در نحوه اجرا و میزان سهمیه خودرو‌ها به وجود آمد که طبق آن سهمیه خودرو‌های وارداتی با حجم موتور 1300 سی‌سی به بالا و خودرو‌های تولید داخل با حجم موتور بیش از 2000 سی‌سی، لغو شد. اهمیت حمل و نقل در مصرف بنزین باعث شد که مجلس هفتم با همکاری دولت نهم توجه ویژه‌ای به این بخش داشته باشد و در قانون بودجه سال‌های 1385 و 1386 اعتبارات ویژه‌ای را برای توسعه این بخش در نظر بگیرد. علی اکبر محرابیان رئیس ستاد تبصره 13 در سال 1386 گفته بود: «تجربه ستاد تبصره طی 6 سال به صرفه‌جویی 100 میلیارد دلار بنزین ختم شد و مصرف بدون کوچک‌ترین اعتراض از سمت مردم کنترل شد. تبصره 13 که در قانون بودجه 1385 گنجاده شد، رفع ناترازی سوخت با تمرکز بر سمت تقاضا در قالب اقداماتی نظیر اسقاط خودروی فرسوده، جایگزین کردن سوخت سی‌ان‌جی و مواردی از این دست را هدف گرفت.» یکی دیگر از اقدامات دولت در آن زمان برای کاهش واردات بنزین، افزایش ظرفیت و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های کشور در کنار احداث پالایشگاه جدید بود. در همین بازه افزایش بهره‌وری کمی و کیفی در پالایشگاه‌های بندرعباس، شازند، شیراز، اصفهان و تبریز در حال انجام بود و پروژه احداث پالایشگاه ستاره خلیج فارس، شروع شد. با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس ایران توانست در تولید بنزین به خودکفایی برسد و بحران‌های پس از تحریم را پشت سر بگذارد. همانطور که گفته شد، ایران در دهه هشتاد یکی از بزرگترین وارد کنندگان بنزین در جهان بود و همین موضوع باعث شد دولت آمریکا پس از اتفاقات سال 88 از آن به عنوان اهرم فشار بر ایران استفاده کند. هدف از این تحریم استفاده از در نیاز به واردات برای مصرف داخلی بود که براساس برآورد آمریکا حدود 40 درصد نیاز ایران به بنزین بود. در این سری از تحریم‌ها، آمریکا فروشندگان یا واسطه‌هایی که بیش از یک میلیون دلار بنزین به ایران می‌فروختند را تحریم کرد. این عمل تا جایی پیش رفت که حتی کاتالیست‌های مورد استفاده در فرآیند تولید بنزین در پالایشگاه‌ها را نیز تحریم شد. به دنبال این تحریم‌ها طرح ضربتی افزایش بنزین کلید خورد که به موجب آن در 6 مجتمع پتروشیمی شازند اراک، جم، برزویه، امیر کبیر، واحد آروماتیک بندر امام و بوعلی سینا با ظرفیت تولید روزانه 15 تا 17 میلیون لیتر آغاز شد. عبدالحسین بیات معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی در دولت دهم درباره روز‌های پر التهاب تحریم می‌گوید: «29 مرداد سال 89 تولید بنزین به طور آزمایشی آغاز شد. این آزمایش که 48 ساعت به طول انجامید در سه مجتمع پتروشیمی با تولید 10 میلیون لیتر در روز صورت گرفت. پس از ان با یک سری تغییرات سه مجتمع دیگر نیز به این تعداد افزوده شد و شش مجتمع پتروشیمی اعلام آمادگی کردند که می‌توانند روزانه 17 تا 20 میلیون لیتر بنزین در روز تولید کنند. تولیدی که تقریبا معادل میزان واردات روزانه کشور بود و به نوعی می‌توانست نیاز کشور را مرتفع کند. تا ما هم آماده شویم شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی هم نیاز مردم را از طریق ذخایراستراتژیک تامین کرد تا مردم متوجه کمبود منابع و مشکلات موجود نشوند.»

با وجود تولید بالای بنزین در پالایشگاه ستاره خلیج فارس، در دو سال گذشته ناترازی‌هایی وجود داشته است. اگر تدابیری جهت برطرف کردن این ناترازی اتخاذ نشود، با رشد مصرف کنونی، ایران مجبور است که تا سال 1412، 25 میلیارد دلار بنزین وارد کند.