نقش تونل‌های انتقال آب در بحران زاینده‌رود
مدیریت غلط منابع آب و خلاء وجود حکمرانی موثر آب در کنار خشکسالی، بحران آبی حوضه آبریز زاینده رود را تشدید می‌کند.
به گزارش مشرق، کمبود آب به عنوان یکی از مهمترین ارکان زندگی کشور خشک و نیمه خشک ایران در حال حاضر فشار قابل توجهی به مردم وارد کرده است، خشکسالی بی‌سابقه در سرتاسر کشور زمینه عیان شدن خلاء حکمرانی موثر آب را فراهم کرده و بار دیگر گوشزد می‌کند، رویکرد مدیریت منابع آب مربوط به 50 سال گذشته دیگر نمی‌تواند زمینه تخصیص بهینه این مایع حیات را فراهم کند.
به عبارت دیگر در حال حاضر، شیوه مدیریت منابع آب کشور نه تنها نمی‌تواند در شرایط بحرانی زمینه جلوگیری از تشدید شرایط نامطلوب را فراهم کند، بلکه خود این شیوه زمینه تشدید قابل توجه بحران را فراهم می‌کند.
در حال حاضر حوضه آبریز زاینده رود (گاوخونی) یکی از بدترین شرایط را در بین حوضه‌های آبریز کشور از سر می‌گذارد، کاهش میزان بارندگی در سال جاری آبی معادل 70 درصد کمتر از میانگین بلند مدت در بالادست این حوضه آبی سبب شده تا شرایط ویژه‌ای برای مردم حاضر در این مناطق به وجود بیاید.
سناریو تشدید بحران آب با شیوه مدیریت موجود برای حوزه آبریز زاینده رود نیز صادق است و موارد متعددی از تاثیر نامطلوب شیوه مدیریت منابع آبی و تشدید بحران برای این حوضه آبریز وجود دارد.
*مدیریت منابع آب تطبیقی با شرایط موجود ندارد
توجه به شرایط اقلیمی موجود کشور بیانگر این مسئله است که بر خلاف سابقه بلند مدت در حال حاضر این شرایط به سمت حدی شدن پیش می‌رود. بر اساس آمار دمای ثبت شده در منطقه بالادست حوضه آبریز زاینده رود واقع در بخش کوهرنگ، روند افزایش دما در طول 35 سال گذشته به ثبت رسیده است. بر این اساس در طول 35 سال گذشته به طور متوسط هر 20 سال افزایش 1.2 درجه‌ای دما در این منطقه اتفاق افتاده است.
به استناد آخرین آمار ثبت شده در منطقه کوهرنگ به عنوان بالادست حوضه آبریز زاینده رود، دمای هوا در سال 1400 برابر 11.3 درجه سانتی‌گراد اندازه‌گیری شده است در حالی که دمای هوا در سال 1366 در این منطقه 9.3 درجه بوده است.
کمترین میزان دمای به ثبت رسیده در بالادست زاینده رود 7.4 درجه در سال 1371 بوده است و بیشترین دما نیز 11.7 درجه در سال 1397 ثبت شده است. در این راستا اگر آمار مرتبط با سال 1397 را در نظر نگیریم، سال 1400 گرمترین سال بالادست زاینده رود در طول 35 سال گذشته بوده است.
افزایش دما سبب می‌شود تا تعادل شیوه بارش در منطقه با تغییر جدی مواجه شده و از فاز جامد به فاز مایع تبدیل شود. به زبان ساده‌تر در سال‌های گذشته به واسطه برودت هوا، بارش‌ها عمدتا به شکل برف در منطقه روئیت شده و این برف در بازه زمانی طولانی مدت به آب تبدیل شده و جریان قابل مشخصی برای ورودی آب زاینده رود مهیا می‌کردند. در این شرایط گرم شدن هوا سبب می‌شود تا شیوه بارش‌ها به سمت باران تغییر کرده و بخش قابل توجهی از بارش‌ها به یک‌باره در مدت زمانی کم به رودخانه وارد شود.
همین مسئله سبب می‌شود تا در زمان بارندگی، شاهد سیلاب‌های قابل توجه در منطقه باشیم و زمانی هم که کمبود بارش اتفاق می‌افتد، دیگر برفی برای تامین آب وجود نداشته باشد.
شرایط توصیف شده به وضوح خبر از حدی شدن اقلیم کشور به خصوص در مرکز وجنوب غرب کشور خبر می‌دهد. در چنین شرایطی دوره‌های سیلاب و خشکسالی که در سال‌های گذشته هر دهه تکرار می‌شد، در حال حاضر با دوره زمانی 2 الی 3 سال ایجاد شود.
در این حالت سیلاب‌های که در گذشته هر 15 سال یکبار اتفاق می‌افتاد، در شرایط فعلی هر 3 سال حوضه آبریز زاینده رود را درگیر کند و خشکسالی‌هایی که هر دهه تکرار می‌شد، در کمتر از 2 سال به وقوع بپیوندد.
چنین شرایطی مدیریت منابع آب باید با 2 رویکرد کلی برای 2 پدیده قالب سیلاب و خشکسالی برنامه‌ریزی شود. در همین راستا، علیرضا الماسوندی، کارشناس حوزه حکمرانی آب ضمن تاکید بر تغییر رویکرد مدیریت منابع آب کشور، می‌گوید: «استقرار سیستم جامع مدیریت سیلاب در کنار راهکارهای مقابله با خشکسالی باید در دستور کار قرار بگیرد.»
*مدیریت غلط چگونه بحران را تشدید می‌کند؟
در این راستا با وجود حدی شدن شرایط اقلیمی، مدیریت منابع آب در این منطقه هیچ تطبیقی با شرایط موجود ندارد. برای مثال با وجود آگاهی از تغییرات شرایط بارش و همچنین وجود ظرفیت 59 درصدی سد برای ذخیره آب در سال 1398، حجم قابل توجهی از سد زاینده رود در شرایط خشکسالی حفظ نشده و بدون توجه به پیشبینی خشکسالی در 2 سال پیش رو این آب در همان سال رهاسازی شده است.
بر مبنای آمار موجود با وجود فضای خالی 59 درصدی برای سد در سال 98 و آورد آبی 1955 میلیون مترمکعبی، شاهد خروجی آب 1616 میلیون متر مکعبی در سال98 و 1783 میلیون متر مکعبی در سال 1399 بودیم.
این مسئله تنها برای یک بار نبوده و بار دیگر در تابستان سال 1399 تکرار شد. به استناد اظهارات یک منبع آگاه در سد زاینده رود، در سال آبی گذشته و در فصل تابستان، با علم به شرایط خشکسالی پیش‌رو، شاهد رهاسازی بی‌ضابطه آب در این فصل بدون توجه به بحران‌های پیش رو بوده‌ایم. در حالی که در سال‌های پیش از این رهاسازی آب تابستان با وسواس بسیار و پس از حصول اطمینان از تامین آب شرب رهاسازی می‌شده است.
در شرایط که زمینه حراست از آب ورودی سال 1398 به سد زاینده رود و همچنین تابستان سال گذشته مهیا می‌شد، حجم قابل توجهی از مشکلات گسترده در 2 سال اخیر رخ نداده و آثار خشکسالی با مدیریت صحیح منابع آب به حداقل می‌رسید.
*تونل‌های انتقال آب چه تاثیری بر آورد آبی زاینده رود دارند؟
مسئله تطبیق نداشتن مدیریت آب کشور با شرایط موجود تنها بخشی از نتایج نبود استقرار نظام حکمرانی در کشور است. مسئله دیگر که این سال‌ها جنجال بسیاری در فضای رسمی حوضه آب کشور بر جا گذاشته است، مسئله استفاده از راهکارهای سازه‌ای از جمله تونل‌های انتقال آب به منظور بهبود شرایط به حساب می‌آید.
انتقال آب در حال حاضر به یک گره کور در فضای رسمی کشور بدل شده است. با وجود اینکه آب انتقالی توسط سازه‌ها از یک مبدا به سمت مقصد حرکت می‌کند، طبیعتا باید حداقل یکی از ذی‌نفعان پروژه از این اتفاق خوشحال باشند. مورد قابل توجه در مسئله انتقال آب از سرشاخه‌های کوهرنگ به سمت سد زاینده رود آن است که هر دو ذی‌نفع ماجرا یعنی کشاورزان مبدا و مقصد انتقال آب از این مسئله ناراضی هستند. به معنای دیگر هم کشاورز محل مبدا یعنی استان چهارمحال و بختیاری از انتقال آب ناراضی هستند، هم کشاورزان اصفهانی به دلیل دریافت نکردن آب ابراز نارضایتی می‌کنند.
کلاف سردرگم انتقال آب از سرشاخه‌های کوهرنگ به سمت حوضه آبریز زاینده رود توسط داده‌های آماری نیز تایید می‌شود. بر این اساس، تطبیق ورودی آب به سد زاینده رود و بازه زمانی شروع به کار تونل‌های انتقال آب می‌تواند از یک مسئله بسیار مهم پرده‌برداری کند.
بر این اساس توجه به این مسئله بیانگر آن است که انتقال آب در میان مدت تاثیری در آب ورودی به سد زاینده رود نداشته است. برای مثال در دهه 60 پس از احداث تونل انتقال آب کوهرنگ دوم به آورد آبی 224 میلیون متر مکعب در طول هر سال شاهد تغییر محسوسی در روند آب ورودی به سد زاینده رود نبودیم و پس از مدتی میزان آب انتقال یافته کمتر از شرایط قبل از احداث تونل بوده است.
این مسئله در تونل انتقال آب چشمه لنگان که در دهه 80 به آورد آبی 120 میلیون متر مکعب احداث شد نیز با شدت بیشتری دیده می‌شود و شرایط آورد آبی سد زاینده در بالادست حوضه آبریز پس از این انتقال تغییر محسوسی پیدا نمی‌کند.
با توجه به موارد ذکر شده به طور خلاصه می‌توان گفت در شرایط مشابه بارندگی پیش و پس از احداث تونل‌های انتقال آب میزان آورد آبی رسیده به سد زاینده رود به عنوان آب ورودی هیچ تطبیقی با عدد عنوان شده انتقال آب ندارد.
این مسئله ارتباطی با میزان بارندگی این منطقه نیز ندارد، در سال آبی 1375-1376 میزان بارندگی ثبت شده در بالادست زاینده رود معادل 1071 میلیمتر به ثبت رسیده است. این میزان بارش به طور متوسط در سال آبی 1387-1388 نیز با ثبت آمار 1094 میلیمتر تکرار شد.
در شرایطی که تصور می‌شود به دلیل حضور تونل انتقال آب چشمه لنگان طبیعتا میزان آورد آبی سد زاینده رود در سال 1387-1388 معادل 120 میلیون متر مکعب بیشتر باشد اما مشاهده آمار بیانگر آن است که میزان آب ورودی به سد در سال آبی 1375-1376 برابر 1250 میلیون متر مکعب و در سال آبی 1387-1388 برابر 810 میلیون متر مکعب بوده است.
به عبارت دیگر آورد آبی با اضافه شدن تونل انتقال آب نه تنها بیشتر نشده است بلکه 440 میلیون متر مکعب نیز کاهش یافته است.
این پدیده در زمان احداث تونل کوهرنگ دوم نیز اتفاق افتاده است. بر این مبنا در سال آبی 1351-1352 بدون وجود تونل انتقال آب کوهرنگ 2، ثبت بارش 1303 میلیمتری در بالادست زمینه آورد آبی 1150 میلیون متر مکعبی را برای سد زاینده رود به وجود آورد. همین میزان آمار بارش معادل 1307 میلیمتر پس از احداث تونل کوهرنگ 2 در سال 1367-1366 تنها آورد آبی 1250 میلیون متر مکعبی را با وجود افزایش بارندگی ایجاد کرد.
این افزایش 100 میلیون متر مکعبی در شرایط اتفاق افتاده است که آورد آبی تونل کوهرنگ 250 میلیون متر مکعب بوده و به عبارت دیگر سرنوشت 150 میلیون متر مکعب آب انتقالی معادل 60 درصد این میزان مشخص نیست.
*پاسخ به یک سوال مهم: آب تونل‌های انتقال آب کجا می‌رود؟
با آگاهی از بی‌تاثیر بودن ساخت تونل‌های انتقال آب به سراغ توجیه این مسئله عدم تاثیر می‌رویم، به طور کلی پاسخ این پرسش که آب انتقال یافته توسط تونل‌های انتقال آب کجا می‌رود را باید در مسیر بین تونل انتقال آب تا مخزن ذخیره سد زاینده رود یافت.
نگاهی دقیق به این منطقه یا فاصله تونل انتقال آب تا مخزن ذخیره سد به سرعت پاسخ را عیان می‌کند. بر این اساس نگاهی سطحی به حجم کشاورزی شکل گرفته در این فاصله مشخص کننده این مسئله است که آب انتقال یافته به جای ورود به مخزن ذخیره سد در کجا مصرف می‌شود.
بر این اساس توجه به مسیر 78 کیلومتری بین تونل انتقال آب کوهرنگ واقع در منطقه چلگرد تا مخزن سد زاینده رود، بیانگر حجم قابل توجه بارگذاری کشاورزی است و هیچ سازه یا نظارتی مبنی بر هدایت دقیق آب از تونل انتقال آب کوهرنگ تا مخزن سد وجود ندارد.
همین مسئله در مسیر تونل انتقال آب لنگان تا سد زاینده رود نیز به وضوح قابل رویت بوده و میزان کشاورزی شکل گرفته در این مسیر 95 کیلومتری به حدی زیاد است که اجازه رسیدن آب انتقال یافته به سد زاینده رود را نمی‌دهد.
بر این اساس، در حال حاضر می‌توان دریافت چرا هم کشاورزان مقصد انتقال آب خصوصا در شرق اصفهان و هم کشاورزان مبدا در استان چهارمحال و بختیاری از شرایط موجود و انتقال آب ابراز نارضایتی می‌کنند.
رها شدن آب در مسیرهای نسبتا طولانی مجموعا 173 کیلومتری بعد از تونل‌های انتقال آب سبب توسعه کشاورزی در این مناطق شده و پس از گذشت زمان اندکی از احداث پروژه بخش عمده آب انتقال یافته صرف کشاورزی در این مناطق می‌شود و به دنبال آن پروژه انتقال آب عملا بی‌تاثیر می‌شود.
2 مسئله ناکارآمدی راهکارهای سازه‌ای و همچنین تطبیق نداشتن رویکرد مدیریت منابع کشور با شرایط موجود 2 سر طنابی است که گره کور مسئله زاینده رود را به وجود آورد و خشکسالی زمینه تنگ‌تر شدن این گره کور را فراهم کرده است.
بر این اساس به نظر می‌رسد، بروز رسانی و استقرار حکمرانی موثر آب در کنار تعیین و تکلیف مسیر تونل‌های انتقال آب موجود می‌تواند تا حد قابل توجهی زمینه بهبود شرایط حوضه آبریز زاینده رود را به وجود بیاورد.
منبع: فارس
