نقش فناوری بیوتکنولوژی کشاورزی در حل مشکلات اساسی

خبرگزاری تسنیم- وابستگی شدید بودجه کشور به نفت و اعتیاد اقتصاد ایران به واردات کالاهای مصرفی و واسطه ای و همچنین کاهش درآمدهای ارزی به دلیل کم‌شدن درآمدهای نفتی باعث استقراض دولت از بانک‌مرکزی و چاپ پول و رشد نقدینگی و در نهایت رشد تورم می‌شود. راه خروج از این چرخه باطل که اقتصاد ایران را دهه هاست درگیر خود کرده بدون‌شک پایان دادن به اقتصاد نفتی، کوچک سازی دولت و گسترش اقتصاد، تولید صادرات محور و انضباط مالی و اقتصادی دولت است.

در این وانفسای اقتصادی نگاه ویژه بر فناوری های نوین بخصوص بیوتکنولوژی کشاورزی می تواند یکی از راههای برون رفت از شرایط کنونی و نظم اقتصادی کشور شود.

فناوریهای نوین دارای قابلیتهای فراوانی در رفع سریع چالشهای جامعه بشری بوده و نقشی اساسی در افزایش رفاه مردم و بهبود اقتصادی جامعه ایفا کرده اند. در بین فناوریهای نوین، زیست فناوری یا بیوتکنولوژی با سهم 32 درصدی از بازار جهانی (بیش از 600 میلیارد دلار)، به عنوان مهمترین فناوری نوین شناخته میشود.

سهم حوزه کشاورزی جهان از زیست فناوری حدود 60 میلیارد دلار است و پیش بینی میشود این میزان تا سال 2025 به حدود 100 میلیارد دلار برسد. سهم زیست فناوری کشاورزی ایران نیز باید به 3 درصد بازار جهانی این حوزه یعنی حدود 8/1 میلیارد دلار برسد که هنوز در این زمینه راه زیادی را در پیش داریم.

با توجه به چالشهای متعدد حوزه کشاورزی در دنیا و ایران از قبیل تغییر اقلیم، گرما، خشکی و کم آبی، شوری، آفات و بیماریها و افزایش گازهای گلخانهای، پیش بینی میشود تا سال 2050، فناوریهای خاص که عمدتا زیرمجموعه یا مرتبط با زیست فناوری هستند، نقش اساسی در توسعه و تحول بخش کشاورزی دنیا بازی کنند. این فناوریها شامل اصلاح ژنتیکی مبتنی بر ژنوم و ویرایش ژنی، مهندسی ژنتیک، بیوانفورماتیک و ابرداده ها، کشاورزی شهری و عمودی، هیدروپونیک، ایروپونیک و آکواپونیک، کشاورزی با آب دریا، کشاورزی در بیابان، گوشت مصنوعی، پرینتر سه بعدی، نانوتکنولوژی، ریزجلبکها، پلتفرم بلاکچین، کشاورزی دقیق و هوشمند، پهبادها، فراوردههای زیستی، هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء است.

با توجه به موارد فوق، پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی از سال 1379 تاسیس و به عنوان یکی از واحدهای پژوهشی تاثیرگذار سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در این حوزه فعالیت نموده است. نظر به ماموریت این پژوهشگاه در اجرای تحقیقات کاربردی در راستای حل مشکلات بخش کشاورزی و منابع طبیعی، پژوهشگران سختکوش این واحد پژوهشی بالنده کشور همواره به اجرای تحقیقات مشکل محور و مشتری مدار و توسعه فناوریهای نو در این حوزه تاکید داشته اند.

در حال حاضر، رویکرد پژوهشگاه، فعالیت به عنوان هسته مرکزی زیست فناوری کشاورزی کشور بوده و با شبکه سازی ذینفعان مختلف از قبیل معاونتهای اجرایی وزارت متبوع، ستادهای توسعه فناوری، شرکتهای دانش بنیان، دانشگاهها و سایر موسسات تحقیقاتی، هم افزایی خوبی در این زمینه ایجاد کرده و تلاش دارد تا زنجیره ارزش زیست فناوری کشاورزی در کشور شکل بگیرد.

"پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی" که تا قبل از سال 1378 به عنوان بخش تحقیقات بیوشیمی و فیزیولوژی گیاهی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر شناخته می شد، در سال 1379 با مجوز شورای گسترش آموزش عالی تأسیس و به پژوهشکده‌ای مستقل با چهار بخش تحقیقاتی "ژنومیکس"، "فیزیولوژی، بیوشیمی و پروتئومیکس"، "کشت بافت و انتقال ژن" و "ریز سازواره ها" تبدیل شد.

در راستای توسعه فعالیت‌های پژوهشی و توانمندسازی پژوهشکده در جهت تأمین بخشی از نیازهای بخش کشاورزی و رفع مشکلات مناطق مختلف کشور به کمک فناوری های نوین، سه مدیریت منطقه‌ای با عنوان مدیریت "منطقه شمال غرب و غرب کشور" با محوریت تحقیقات بیوتکنولوژی صنایع غذایی و به مرکزیت تبریز، مدیریت "منطقه مرکزی کشور" با محوریت تحقیقات بیوتکنولوژی گیاهان دارویی و متابولیت‌های ثانویه و به مرکزیت اصفهان در سال 1383، و مدیریت "منطقه شمال کشور" با زمینه تحقیقاتی مربوط به بیوتکنولوژی دام و طیور و آبزیان به مرکزیت رشت در سال 1385 با حضور وزیر جهاد کشاورزی راه‌اندازی شدند.

با عنایت به دستاوردهای تاثیر گذار پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی به کمک فناوری های نوین، این مرکز در سال 1396 به عنوان نخستین واحد پژوهشی در وزارت جهاد کشاورزی و بر اساس مجوز شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به "پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی" ارتقا یافت.

به دنبال این ارتقا، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی واقع در کرج به "پژوهشکده مهندسی ژنتیک کشاورزی" با شش گروه پژوهشی شامل کشت بافت و سلول، مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی، نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی میکروبی، فیزیولوژی مولکولی و زیست شناسی سامانه ها تغییر یافت. همچنین سه مدیریت منطقه ای پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی در تبریز، رشت و اصفهان به سطح پژوهشکده ارتقا یافته و به ترتیب به پژوهشکده بیوتکنولوژی صنایع غذایی، پژوهشکده بیوتکنولوژی جانوری و پژوهشکده بیوتکنولوژی متابولیت های ثانویه گیاهان زراعی و باغی تبدیل شدند.

در طی 20 سال گذشته پژوهشگاه موفق به ایجاد حدود 70 دانش فنی و فناوری قابل تجاری سازی شده است که تعدادی از آنها در قالب 35 قرارداد انتقال فناوری به بخش خصوصی منتقل شده است. برخی از این فناوریها اثربخشی اقتصادی و اجتماعی موثری در عرصه کشاورزی کشور داشته اند.

اجرای برنامه خودکفایی تولید بذر سالم سیبزمینی از طریق انتقال دانش فنی تولید بذر سالم سیبزمینی از طریق کشت بافت به بیش از 20 شرکت خصوصی یکی از این دستاوردها است، که منجر به صرفه جویی سالانه بیش از 3 میلیون دلار و مجموعا بیش از 45 میلیون دلار برای کشور شده است.

دستاورد دیگر انتقال دانش فنی پروبیوتیکهای اختصاصی دام، طیور و آبزیان به بخش خصوصی بوده است که در حال حاضر سالانه به میزان 150 تن تولید و اثربخشی آن سالانه حدود 500 میلیارد ریال در مرغداریها (کاهش مصرف خوراک دام و افزایش تولید گوشت) است.

انتقال دانش فنی تولید انبوه سیب مالینگ مرتون از طریق کشت بافت به سه شرکت خصوصی و تولید بیش از یک میلیون نهال از این طریق، انتقال دانش فنی کودهای زیستی مبتنی بر قارچ تریکودرما و استرپتومایسس به شرکتهای خصوصی و تولید انبوه آنها، انتقال دانش فنی ریزازدیادی و سالم سازی ارقام نیشکر، انتقال دانش فنی تولید انبوه خرمای مجول از طریق کشت بافت و انتقال دانش فنی تولید سریع بیوکمپوست غنی شده از پسماندهای شهری و پسماندهای نیشکر به بخش خصوصی برخی دیگر از دستاوردهای تجاری سازی شده پژوهشگاه است.

دانش های فنی تولید استارترها و پروبیوتیکها صنایع غذایی، ریزجلبکها، رنگدانه های غذایی (بتاکاروتن، فایکوسیانین و آستاگزانتین)، تولید پوششهای نانوامولسیونی برای افزایش ماندگاری محصولات کشاورزی، گراسهای علوفهای مناطق خشک، ارقام جدید ارزن و سورگوم علوفهای، هالوفیتها، لاینهای جدید تراریخته پنبه، کلزا، سیب زمینی و برنج مقاوم به آفات، لاینهای جدید شیرین بیان، رقم جدید لیموترش مقاوم به جاروک لیموترش، تولید فرآوردههای غذایی و بهداشتی از جلبک های میکروسکوپی، طراحی بیوراکتورها برای تولید جلبک میکروسکوپی، هاضمهای بیهوازی تولید بیوگاز، بیوراکتورهای ارزان قیمت و اقتصادی تولید ریشه های موئین گیاهان دارویی و نژادهای جدید چند قلوزا و گوشتی گوسفند نیز برخی از دستاوردهای در حال توسعه پژوهشگاه است.

ثبت اختراعات و انتشار مقالات در مجلات با کیفیت و معتبر ملی و بینالمللی (بیش از 200 مورد در سال) و همچنین کسب جوایز ملی و بین المللی نیز از دیگر دستاوردهای علمی پژوهشگاه است.

در این راستا، تغییر رویکرد به سمت نوآوری باز بجای نوآوری بسته، تقاضا محور کردن طرحهای پژوهشی، خصوصیسازی پژوهش، استفاده از توان شرکتهای دانش بنیان و بخش خصوصی، ایجاد مراکز رشد و مراکز نوآوری با مشارکت بخش خصوصی، کاهش هزینههای جانبی، نوسازی ناوگان پژوهشی و آموزش نیروهای انسانی توانمند از جمله مواردی هستند که با هدف افزایش اثربخشی و تسریع تجاریسازی دانشهای فنی حاصله مورد توجه جدی قرار گرفته اند.

خوشبختانه این ظرفیت موجود است تا فنآوری بیوتکنولوژی کشاورزی کشور با تداوم و تقویت فعالیتهای پژوهشی و توسعهای بتواند جایگاه خود را در تولید دستاوردهای کاربردی و علمی در سطح ملی و بینالمللی ارتقاء داده و نقش موثرتری در اقتصاد مقاومتی کشور و کنترل تورم ایفا کند.

سید علی میربابایی