نمایشگاه کتاب تهران؛ بازگشت رونق به بازار نشر!

به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، این نمایشگاه که بزرگترین رویداد فرهنگی در ایران است، با شعار ما سلامتیم بار دیگر ناشران، نویسندگان، مترجمان و شیفتگان کتاب را گرد هم آورد تا نویدبخش بازگشت رونق به بازار کتاب باشد. نمایشگاه امسال با استقبال خوب بازدید کنندگان روبروست و ناشران امیدوارند هر بازدیدکننده حداقل یک کتاب خریداری کند!

بخش های نمایشگاه

نمایشگاه امسال در دو بخش حضوری و مجازی برگزار می شود که در مجموع 2800 ناشر در این دو بخش آثار خود را ارایه داده اند. بخش حضوری دو قسمت کلی داخلی و خارجی دارد که ناشران در رواق ها و شبستان اصلی مصلی پذیرای بازدید کنندگان می باشند. قسمت بالای شبستان اصلی و قسمتی از رواق شرقی ویژه ناشران خارجی و دیگر بخش ها در اختیار ناشران داخلی است. در بخش داخلی مجموعه ای از ناشران عمومی کودک و بزرگسال، ناشران دانشگاهی، ناشران آموزشی و سازمان ها، ارگان ها و موسسات فرهنگی و مذهبی حضور دارند. بسیاری از ناشران شهرستانی از عدم حضور در نمایشگاه کتاب تهران گلایه مندند و مشکلات اقتصادی و عدم حمایت نهادهای مرتبط را از دلایل عدم حضورشان می دانند.

ناشران داخلی

در ابتدای ورود به خیابان اصلی مصلی مجموعه ای با عنوان یازدهمین فرهنگ سرای کتاب دیده می شود که در فضای بزرگ یک سوله قرار دارد. غرفه های باغ کتاب، رادیو کتاب، چهار راه کتاب، شهر قصه (ویژه کودکان) و چندین سازمان دیگر در این مجموعه حضور دارند. یکی از غرفه های این مکان پویش نذر کتاب است. پویش نذر کتاب فعالیت خود را از عاشورای سال 1394 آغاز کرد و در سال جاری منطقه فعالیت اش سیستان و بلوچستان است. بازدید کنندگان می توانند با کمک های نقدی و یا با اهدای کتاب های نو و کتاب های مطالعه شده خود این پویش را یاری رسانند. قبل از ورود به شبستان اصلی، در زیرزمین رواق شرقی مصلی بخش ناشران کودک و نوجوان قرار دارد. افرادی با پوشش های عروسکی در ورودی و سالن های اصلی، کودکان را به سوی این بخش جذب می کنند. تعداد 280 ناشر در بخش کودک و نوجوان حضور دارند که آثار ارایه شده شان از تصویرگری و کیفیت خوبی برخوردار است. مکان اختصاصی به این بخش به گونه ای است که فضای کافی برای جنب و جوش کودکان فراهم است. غرفه آرایی ناشران کودک شامل کاربرد کاغذهای رنگی و اجرای اشکال گل و درخت و استفاده از بادکنک است و به ندرت از طرح های شخصیت های کارتونی خارجی استفاده شده است. با توجه به اهمیت نهادینه سازی مطالعه در کودکان برای شکل دهی مطلوب ساختارهای فرهنگی جامعه؛ از این بخش به سادگی نمی توان گذشت. ناشران حوزه کودک علاوه بر حضور در نمایشگاه کتاب تهران خواهان برگزاری اختصاصی نمایشگاه های کتاب کودک و نوجوان در سطح داخلی و بین المللی بودند. استقبال کودکان و والدین از این بخش خوب است اما میزان خرید مطلوب نیست!

شبستان اصلی مربوط به ناشران عمومی است و علاوه بر ناشران عمومی، نهادهای گوناگونی در این بخش غرفه دارند. تعداد 28 سالن در شبستان اصلی طراحی شده و عرض سالن ها به نسبت سالهای گذشته بیشتر شده است. تعدادی از آثار ارایه شده در غرفه ها مربوط به سال گذشته و سالهای پیش تر است و ناشران برای ارایه آثار جدید خود آیین رونمایی و مراسم امضای کتاب در غرفه شان برگزار می کنند. برگزارکنندگان بر آثار ارایه شده نظارت کامل دارند تا از توزیع کتابهای بدون مجوز و لغو مجوز جلوگیری کنند. استقبال بازدیدکنندگان از بخش عمومی زیاد است اما علی رغم ازدحام بازدیدکنندگان؛ از خرید چند جلدی کتاب خبری نیست و بیشتر بازدیدکنندگان یا کتابی نخریده اند و یا به خرید یک کتاب قناعت کرده اند! گرانی کتاب گلایه مشترک بازدیدکنندگان و ناشران است. گلایه دیگر ناشران به اختصاص یارانه خرید به بخش مجازی است و آن را عامل کاهش میزان خرید بخش حضوری می دانند. غرفه آرایی بخش عمومی برای جذب مخاطب؛ به شیوه چیدمان کتاب در پیشخوان جلوی غرفه و نمایش برجسته عنوان و یا نویسنده کتاب صورت گرفته است. در کنار غرفه آرایی ناشران عمومی؛ حضور و غرفه آرایی برخی نهادها نیز درخور توجه است. غرفه موزه عبرت، یک سلول زندان با میله های عمودی است و غرفه دیگری در همان سالن یک حجله عزاداری را در غرفه اش گذاشته است. بخش کتابهای آموزشی در دو سالن رواق شرقی و بخش دانشگاهی در سه سالن رواق غربی مصلی پذیرای بازدیدکنندگان است. حضور نویسنده و یا مترجم و مراسم امضای کتاب از دیگر برنامه های ناشران برای جذب بیشتر بازدیدکنندگان است. برگزاری جلسه های نقد و بررسی کتاب با حضور نویسنده، نشست های گوناگون پیرامون مسایل ادبی در حوزه کودک و بزرگسال، نشست های خبری مسئولین برگزاری و متولیان فرهنگی و برگزاری کارگاه های آموزشی از برنامه های جنبی نمایشگاه است که برنامه کامل آن در سایت اختصاصی نمایشگاه قابل دسترس است.

بخش ناشران خارجی و میهمان ویژه

بخش بالای شبستان اصلی به ناشران بین المللی اختصاص یافته است. در این بخش غرفه های انجمن های دوستی ایران و استرالیا، ایران و کوبا و ایران و تاجیکستان، مرکز مطالعات عراق، کمیسیون ملی یونسکو، وزارت خانه های فرهنگ جمهوری آذربایجان و عمان، سفارت های مکزیک و کره، ناشرانی از افغانستان، ترکیه و روسیه و میهمان ویژه کشور قطر حضور دارند. نمایشگاه کتاب تهران مانند دیگر نمایشگاه های معتبر دنیا همچون نمایشگاه کتاب فرانکفورت؛ از سال 1393 بخش میهمان ویژه را به دیگر بخش های نمایشگاه افزود. هدف از انتخاب میهمان ویژه، معرفی زبان و ادبیات و فرهنگ آن کشور و تبادلات فرهنگی میان دو کشور است. تا کنون کشورهای افغانستان، عمان، روسیه، ایتالیا، صربستان و چین میهمان ویژه بوده اند. در سال 1399 نیز تصمیم بر حضور ترکیه به عنوان میهمان ویژه بود اما نمایشگاه در آن سال حضوری برگزار نشد و در سال جاری نیز کشور قطر به عنوان میهمان ویژه برگزیده شد. رییس نمایشگاه کتاب تهران هرگونه شائبه سیاسی در مورد انتخاب قطر را رد کرد و دلیل انتخاب این کشور را وجود تبادلات فرهنگی و اجتماعی میان ایران و قطر دانست. استقبال بازدید کنندگان از این بخش خوب است اما در مواقعی بازدیدکنندگان اهدافی غیر از کتاب را دنبال می کنند! تجمع نوجوانان و جوانان در مقابل غرفه سفارت کره جنوبی سوال برانگیز است که دریافت اطلاعات در باره آموزش زبان کره ای، بورس تحصیلی و اشتغال در کره پاسخ سوال است. نماینده وزارت فرهنگ عمان نیز از پرسش های بازدیدکنندگان متعجب است چرا که بیشتر بازدیدکنندگان از این غرفه در باره چگونگی تهیه ویزا، اقامت و مهاجرت به عمان سوال دارند! علاوه بر این سالن، در قسمت رواق شرقی مصلی نیز می توان از غرفه ناشران خارجی بازدید کرد. در این بخش 170 ناشر خارجی حضور دارند که بیشتر آثار ارایه شده به زبان عربی است. بخش کتابهای زبان عربی بازدیدکنندگان محدود و تخصصی دارد اما بخش نمایندگان ناشران انگلیسی و به ویژه غرفه نمایندگان انتشارات کمبریج و السویر پربازدید است. این دوره از نمایشگاه مورد استقبال ناشران خارجی (غیر عرب زبان) واقع نشده است وعدم استقبال آنها به مطالبه مبالغ ارزی با نرخ های بالاتر بازمی گردد.

بخش مجازی

برای نخستین بار بخش مجازی و حضوری با هم برگزار می شود. در بخش مجازی 1100 ناشر آثار خود را به شکل آنلاین ارایه داده اند. خریداران این بخش کتابهای خریداری شده را از طریق پست دریافت خواهند کرد. یارانه کتاب به استادان و دانشجویان از طریق این بخش قابل دریافت است و برگزارکنندگان نمایشگاه، شکل دهی بخش مجازی را در جهت تسهیل دستیابی علاقمندان به کتاب درسراسر ایران اعلام کرده اند. خرید به شیوه مجازی با کاستی هایی نیز توام است. در این شیوه خرید امکان تورق کتاب و خواندن سطرهایی از آن فراهم نیست و در بسیاری موارد اطلاعات ارایه شده برای معرفی کتاب کافی نیست. علاوه بر این بسیاری از ناشران، برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب را به چالش کشاندن کتابفروشان شهرستانی می دانند که با توجه به پایین آمدن میزان خرید کتاب؛ نمایشگاه مجازی می تواند اندک مشتریان آنها را هم به سوی خود جذب کند.

نمایشگاه کتاب و چالش های بازار نشر

در چند ساله اخیر بازار نشر کتاب در ایران با مشکلات بسیاری روبرو بوده است. هرچند برپایی نمایشگاه های کتاب می تواند به شکل مقطعی و محدود میزان فروش را بالا برد اما مشکلات همچنان باقی است. در جامعه فعلی ما جایگاه کتاب در سبد خرید خانوار کمرنگ شده است و اینکه گفته می شود استفاده از گوشی همراه و شبکه های اجتماعی جایگزین کتاب برای نسل جدید شده است سخن مناسبی نیست. در حال حاضر در خارج از ایران؛ علاوه بر کشورهای دنیای غرب که تیراژ کتاب های چاپ شده در آنها بسیار بالا و در مواقعی دور از ذهن است، در کشورهای همسایه نیز تیراژ کتاب از ارقام بالا و قابل قبولی برخوردار است. دور شدن نسل جوان امروز از کتاب می بایست زنگ خطری برای متولیان فرهنگی باشد و می تواند سست شدن پایه های فرهنگی کشور رابه ارمغان آورد. به دور از آمارسازی هایی که بخواهد شرایط کتاب خوانی در کشور را ایده آل نشان دهد؛ برای عدم استقبال عموم و به ویژه نسل جوان از خرید و مطالعه کتاب، دو دیدگاه اصلی وجود دارد. برخی عدم انتشار کتاب های مناسب با سلیقه روز مردم و صرفا چاپ کتاب های ممیزی شده و یا با موضوعات خاص را عامل دوری مردم و به ویژه نسل جوان از کتاب می دانند. برخی دیگر نیز نابسامانی اوضاع اقتصادی و گرانی کتاب را عامل حذف این کالای با ارزش فرهنگی از سبد خانوار می دانند. هر دو این دیدگاه ها و دیگر دیدگاه ها جای تامل و بررسی دارد و متولیان فرهنگی کشور را به مداقه فرا می خواند. نمایشگاه های کتاب و به ویژه نمایشگاه بین المللی کتاب تهران مکان مناسبی برای بررسی موارد گفته شده است. در کنار نشست های ادبی و هنری و برگزاری کارگاه های آموزشی، شایسته است به بررسی جامع و کارشناسانه مشکلات و چالش های پیش روی نشر کتاب نیز پرداخته شود.

گزارش و عکس از: جواد عرفانیان عالی منش