نگاهی به زندگی و آثار مادر ادبیات کودک و نوجوان ایران

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، سیده توران میرهادی (خمارلو) (زاده 1306 در شمیران - درگذشته 18 آبان 1395 در تهران) استاد ادبیات کودکان، نویسنده و کارشناس آموزش و پرورش و شخصیت برجسته فرهنگی است. میرهادی بیش از شصت سال در گستره آموزش و پرورش و فرهنگ و ادبیات کودکان کوشید و در این راه یکی از چهره‌های تأثیرگذار سده کنونی ایران است. او به همراه همسرش محسن خمارلو به مدت 25 سال مجتمع آموزشی تجربی فرهاد یا مدرسه فرهاد را از سال 1334 تا 1359 اداره کرد. این مجتمع یکی از آموزشگاه‌های تجربی و الگوواره ایران بود که هدف‌ها و کارکرد‌های آموزش و پرورش مدرن در آن تجربه و ارزیابی می‌شد. توران میرهادی به همراه لیلی ایمن (آهی) همچنین یکی از بنیان‌گذاران شورای کتاب کودک است و از سال 1358 سرپرستی تدوین و تألیف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را نیز برعهده داشته است. میرهادی را «مادر ادبیات کودک و نوجوان در ایران» خوانده‌اند.

پدر او از دانشجویان اعزامی به خارج از کشور بود و در رشته مهندسی راه و ساختمان و مکانیک در راه آهن در آلمان درس خوانده بود. مادرش آلمانی بود و مجسمه‌سازی و نقاشی می‌کرد. خانواده میرهادی برای پیشگیری از دچار شدن فرزندشان به بیماری‌های واگیر که در آن زمان بسیار فراوان بود، تابستان‌ها به شمیران می‌رفتند و در چادر زندگی می‌کردند. توران میرهادی در یکی از این چادر‌ها به دنیا آمد و سه ماه از دوران نوزادی خود را زیر چادر، در گهواره گذراند. مادرش که موسیقی نیز می‌دانست، شعر‌ها و ترانه‌ها و قصه‌های کودکان آلمانی، از جمله برادران گریم را برای او می‌خواند.

گیس سفید و کدبانوی خانه نیز برایش متل‌ها و قصه‌های ایرانی را باز می‌گفت. مادر توران دوستدار فرهنگ و ادبیات ایران بود و برای آشنایی فرزندان خود با ادبیات فارسی نشست‌هایی با شرکت شاعران و نویسندگان برگزار می‌کرد. توران در 13 سالگی زندگینامه ژاندارک را خواند و در 17 سالگی با خواندن شاهنامه فردوسی با آن پیوند ناگسستنی پیدا کرد. او افزون بر آموزش زبان و ادبیات فارسی، از مادر زبان آلمانی را نیز فراگرفت. توران میرهادی پس از یادگیری زبان آلمانی به فرا گرفتن زبان‌های فرانسه و انگلیسی پرداخت.

مادرش که در هنرستان کمال‌الملک درس تاریخ هنر یاد می‌داد، پایه‌های هنر نقاشی را نیز به فرزندانش آموخت. میرهادی افزون بر نقاشی با موسیقی و ورزش‌های گوناگون نیز آشنایی داشت. پس از پایان دوره دبیرستان در سال 1324ش. در رشته طبیعی دانشکده علوم به تحصیل پرداخت. در این هنگام، مبارزه با بی‌سوادی در ایران تازه آغاز شده بود و آموزگاران برجسته‌ای همچون جبار باغچه‌بان و محمد باقر هوشیار، جوانان را به کار سوادآموزی فرا می‌خواندند.

توران میرهادی از آن‌ها روش سوادآموزی را فرا گرفت و با مقوله آموزش و پرورش آشنایی یافت. با پایان گرفتن جنگ دوم جهانی، در سال 1325ش. در هنگامه ویرانی و گرسنگی در اروپا، به فرانسه رفت و در رشته روانشناسی تربیتی در «سوربن» و همزمان در رشته آموزش پیش از دبستان و ابتدایی در کالج «سوینه» پاریس درس خواند. بزرگ‌ترین دستاورد این آموزش‌ها، دستیابی به نگرشی نو به آموزش و پرورش کودکان بود. پس از بازگشت به ایران ازدواج کرد.

سپس به کار در کودکستان و زبان‌آموزی پرداخت. در سال 1334ش. به نام برادر از دست رفته‌اش، کودکستان فرهاد و بعدها، دبستان و راهنمایی فرهاد را بنیاد نهاد. کتاب «جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت» گردآمده‌ای از تجربه‌های او در درازای 25 سال سرپرستی مدرسه‌ی فرهاد است. میرهادی در کلاس‌های تربیت مربی کودک در شهر‌های مشهد، تبریز، رشت و تهران درس می‌داد و با «اداره مطالعات و برنامه‌های وزارت آموزش و پرورش» و «سازمان کتاب‌های درسی» در زمینه آزمایش کتاب‌های درسی نو در مدرسه فرهاد و تدوین کتاب‌های درسی و برنامه‌ریزی درسی دوره ابتدایی همکاری داشت.

با یاری مجله‌ی «سپیده فردا» و با شرکت فعال توران میرهادی، سه نمایشگاه از کتاب‌های کودکان در سال‌های 1335، 1337 و 1339ش. برگزار شد. در پی برگزاری این نمایشگاه‌ها شورای کتاب کودک با تلاش توران میرهادی و همفکران او، برای گسترش و پیشبرد هرچه بیشتر امر ادبیات کودکان در سال 1341ش. تاسیس شد. توران همچنین بنیان‌گذار و مسئول طرح فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، اولین کتاب مرجع ایرانی برای کودکان و نوجوانان است (1358ش.)

شخصیت میرهادی از آمیخت دو فرهنگ ایرانی و آلمانی ساخته شده است. هرکدام از این فرهنگ‌ها چیز‌هایی دارد که ما به آن نیاز داریم. در حقیقت او حکمت شرقی را با خِرَد غربی درهم آمیخته و در همه زندگی‌اش از آن بهره برده است. حکمت شرقی نگاه به درون دارد و خِرَد غربی نگاه به بیرون. اولی برای زیست انسان در جهان مدرن به تنهایی سخنی ندارد و دومی به انسان در جهان مدرن به گونه‌ای ابزاری نگاه می‌کند. اما هنگامی که این دو سر در آغوش هم می‌گذارند پدیداری شگفت ساخته می‌شود که به حکمت شرقی با آن همه درون‌گرایی معنایی تازه می‌بخشد و خِرَد غربی را نیز از نگاه ابزاری به انسان امروز باز می‌دارد و به سوی خِرَد انتقادی سوق می‌دهد. این کار را در آموزش و پرورش مدرن یک بار رودلف اشتاینر در بستر فرهنگ آلمانی در روی‌کرد آموزشی‌اش به نام والدورف به کار برد و برآمد آن بسیار درخشان است.

خانم میرهادی در پی سکته مغزی در شهریور 1395 در بیمارستان بستری شد. وی در 18 آبان‌ماه 1395 در سن 89 سالگی، درگذشت. مراسم خاک‌سپاری او صبح جمعه 21 آبان 1395 با حضور جمع پرشماری از اهالی فرهنگ و هنر در باغ خانه هنرمندان ایران برگزار شد. سپس پیکر او به امامزاده عبداله شهرری منتقل شد تا در کنار پسرش، که سال‌ها پیش در جریان سیل جان خود را از دست داد، برای همیشه آرام گیرد.

برگزیده‌ای از آثار او:

آن که رفت، آن که آمد. توران‌میرهادی (خمارلو)؛ نقاشی از مهرنوش معصومیان. تهران: فاطمی (واژه)، 1377. تعلیمات اجتماعی تاریخ، جغرافی و تعلیمات دینی چهارم دبستان. توران میرهادی، با همکاری لیلی آهی (ایمن)، ثمینه باغچه بان (پیرنظر)، علی اصغر مهاجر. تهران: وزارت فرهنگ، 1343. تعلیمات اجتماعی سوم دبستان. توران میرهادی. تهران: سازمان کتاب‌های درسی ایران، وزارت آموزش و پرورش، 1347. تعلیمات اجتماعی و چهارم برای کلاس چهارم دبستان. توران میرهادی، با همکاری لیلی آهی (ایمن)، ثمینه باغچه بان (پیرنظر)، علی اصغر مهاجر. تهران: وزارت آموزش و پرورش، [بی نا]. توران میرهادی. توران میرهادی. تهران: دیبایه، 1386. جستجو در راهها و روشهای تربیت. توران میرهادی (خمارلو). تهران: آتلیه، 1362. دو گفتار: کتابخانه آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه. توران خمارلو (میرهادی). [بی جا: بی نا]، 1357. راهنمای تدریس کتاب تعلیمات اجتماعی سوم دبستان.] تهران [: سازمان کتاب‌های درسی ایران، وزارت آموزش و پرورش، 1352. فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. پدیدآورنده شورای کتاب کودک؛ زیرنظر توران‌میرهادی (خمارلو)، ایرج جهانشاهی. تهران: شرکت تهیه و نشرفرهنگنامه کودکان و نوجوانان،1371 فهرست کتاب‌های مناسب برای کودکان و نوجوانان. [تهران]: شورای کتاب کودک، 1347. کتاب فارسی اول. مولفان ثمینه باغچه‌بان، جهانگیر شمس‌آوری؛ همکاران توران‌میرهادی، یحیی فیوضات؛ نقاشی از محمد زمان زمانی، پرویز کلانتری، نورالدین زرین کلک؛ خطاطی از سیف الله یزدانی. تهران: فرانکلین، وزارت آموزش و پرورش، سپاه دانش، 1342،1344. کتاب کار مربی کودک: برنامه کار سالانه مربی در مهد کودک وکودکستان. نوشته توران خمارلو (میرهادی). تهران: آگاه، 1370. گذری در ادبیات کودکان. تالیف لیلی ایمن (آهی)، توران خمارلو (میرهادی)، مهدخت دولت‌آبادی. -- تهران: شورای کتاب کودک، 1357. مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران. توران میرهادی و سیمین‌ضرابی. تهران: نشر قطره، 1383.

او کتاب‌ها و مقاله‌های زیر را نیز ترجمه کرده است:

افسانه چینی برای کودکان، گنجشک کوچولو، رفتار والدین ما باید چگونه باشد، تفاهم بین المللی به وسیله کتاب‌های کودکان و نوجوانان، آنچه از کنگره آموختیم، در باب افسانه‌ها و اسطوره‌ها برای کودکان و نوجوانان (با همکاری ثریا قزل ایاغ) و مقاله‌هایی در مجله‌ی «سپیده فردا»، «ماهنامه آموزش و پرورش»، نشریه‌ها و گزارش‌های شورای کتاب کودک به چاپ رسیده است.

کتاب «گفتگو با زمان» مجموعه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها یا پیام‌های توران میرهادی در دوره‌ای بیش از پنجاه سال است. بررسی‌ها، درهم‌کرد و دسته‌بندی اندیشه‌های او کاری است که در این کتاب انجام شده است. هر بخش از این کتاب به موضوعی ویژه اختصاص دارد که موضوع کار یا علاقه ایشان بوده است.

آنکه رفت و آنکه آمد

تنها کتابی است که توران میرهادی برای کودکان نوشته و مهرنوش معصومیان آن را تصویرگری کرده است. داستان مصور حاضر برای کودکان گروه سنی ب و ج نوشته شده است. در این داستان نویسنده، ماجرای فرشته کوچکی را باز می‌گوید که در آرزوی آمدن به زمین است. او پس از دادن بخشی از قلبش به فرشته بزرگ، رضایت او را برای آمدن به زمین جلب می‌کند. اما وقتی به زمین می‌آید، باد و خورشید و سرما آسایش او را برهم می‌زنند و در پی آن به بیماری مبتلا می‌شود. سرانجام فرشته کوچک ناگزیر می‌شود...

در پایان کتاب می‌خوانیم: «چرا زندگی گل چنین کوتاه است؟ آمدن و رفتن و زندگی کوتاه فرشته کوچک پاسخی است خیال‌انگیز به این پرسش و شاید تسکینی برای آنان که به فرشتگان کوچک دل می‌بندند.»

گفتگو با زمان

کتاب «گفتگو با زمان» مجموعه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها یا پیام‌های توران میرهادی در دوره‌ای بیش از پنجاه سال است. بررسی‌ها، درهم‌کرد و دسته‌بندی اندیشه‌های او کاری است که در این کتاب انجام شده است. هر بخش از این کتاب به موضوعی ویژه اختصاص دارد که موضوع کار یا علاقه ایشان بوده است.

توران میرهادی در میان خانواده آموزش و پرورش و ادبیات کودکان ایران شخصیتی کاریزماتیک دارد. چرایی شکل گرفتن این شخصیت کاریزماتیک در اندیشه‌های گرانسنگ و منش او نهفته است. توران میرهادی با این اندیشه‌های والا، فرزانه‌ای از جنس فیلسوفان زندگی است. کسی که برای درست و اخلاقی زیستن درهمه جنبه‌های آن سخنانی پرمغز دارد. شاید تفاوت او با اندیشهمندانی که در کنج خانه نشسته و تئوری‌های کلان و خُرد بافته و پیشاپیش نام خود را فیلسوف گذاشتهاند دراین باشد که او سخنان خود را در کارگاه زندگی آزموده و چکیده آن را بر زبان رانده است. خواندن و شکل دادن و ویرایش چندین و چندباره این کتاب به همه ما نشان داد که او برای جنبه‌های بنیادین زندگی مانند زیست سالم و انسانی، آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، خانواده و اخلاق شخصی و اخلاق حرفهای، جنگ و صلح، محیط زیست و... سخنانی دارد که نیاز انسان امروز در جامعه‌هایی همچون جامعه ما است...

صلح را از کودکی باید آموخت

کتاب «صلح را از کودکی باید آموخت» مصاحبه توران میرهادی با پریچهر نسرین‌پی درباره صلح و فرهنگ گسترش صلح است. متن این اثر در موسسه پژوهشی کودکان دنیا نخستین بار در سال 1386 به چاپ رسیده و ویراست دوم آن به مناسبت نودمین سال تولد خانم میرهادی به همت پریسا پهلوان و به یاد شادروان حسن پهلوان از دانش‌آموختگان مدرسه فرهاد در شمارگان پنج هزار نسخه توسط شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوان نشر یافته است. گاه‌شمار زندگی و کتاب‌شناسی آثار توران میرهادی نیز ضمیمه این اثر است.

کتاب با پرسشی درباره نامیده شدن دهه 2010-2000 با عنوان دهه جهانی فرهنگ صلح و نفی خشونت علیه کودکان و زنان از سوی سازمان ملل متحد آغاز می‌شود که گروهی معتقدند این دهه بیش از هر چیز نشان‌دهنده تلاش‌هایی است که بعد از جنگ جهانی دوم برای توسعه صلح در جهان انجام شده است.

گروهی نیز اشاره می‌کنند برقراری صلح در دنیا پروژه‌ای شکست خورده است و به همین دلیل سازمان ملل به فرهنگ صلح یاری می‌رساند و از خانم میرهادی درباره تعریف فرهنگ صلح پرسیده می‌شود و ایشان در پاسخ توضیح داده‌اند: «برای تعریف فرهنگ صلح لازم است به تمام ابعاد مادی و معنوی یک جامعه توجه شود.

فرهنگ، واژه‌ای است که مسایلی زیاد را در برمی‌گیرد. به عبارت دیگر شامل تمام ابعاد روابط انسانی می‌شود و به‌طور کلی زندگی هر انسانی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. در عین حال مفهومی ایستا نیست، بلکه کاملا پویاست. فرهنگ در واقع از ابزارسازی انسان شروع می‌شود و تا خلق شعر، موسیقی و انواع فلسفه ادامه می‌یابد.»

این بحث که با پرسش اشاره شده آغاز می‌شود در 79 صفحه به ابعاد مختلف فرهنگ صلح، نقش خانواده و موارد دیگر در این زمینه می‌پردازد. خانم میرهادی خاستگاه صلح را در خانواده و امنیت را در خانه و جامعه می‌بیند و عواملی را در گسترش فرهنگ صلح از جمله پرورش استقلال در کودکی و نوجوانی، مشارکت در فعالیت‌های خانه و مدرسه و اجتماع و پرهیز از خشونت در رفتار خانواده و مربیان و رسانه‌ها مانند سینما و تلویزیون و نیز تاثیر استفاده از ادبیات و هنر بسیار موثر می‌داند.

مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران

در این کتاب توران میرهادی با همکاری سیمین ضرابی خاطرات زندگی تربیتی خود و خانواده‌اش را مکتوب کرده است. کتاب از هفده فصل با عناوین «چرا پدر؟ چرا ایران؟»، «سفر اول و سفرها»، «مبارزه با مرگ»، «خانه‌های ما»، «زبان و هویت ایرانی ما»، «مادر و هنر»، «مادر و ورزش»، «رابطه مادر با دوستان ما»، «مادر و عشق»، «جادوی دوران»، «مرگ برادر»، «بچه‌های نسل سوم»، «مادر و فرزندان بزرگ‌سال»، «دست‌های مادر»، «پذیرش»، «پدر به عنوان پدر» و «پدر در زمینه کار» تشکیل شده است. در ابتدای هر فصل نیز توضیحی چند صفحه‌ای درباره علت نام‌گذاری آن فصل و کلیت آن ارائه شده است. تصویر، گاه‌شمار زندگی و فهرست آثار نیز ضمیمه پایانی کتاب است.

در فصل نهم با عنوان «مادر و عشق» توران میرهادی توضیح می‌دهد: «نام این فصل را مادر و عشق گذاشته‌ام. مادر، از عشق مفهوم بسیار والایی در نظر داشت. نمی‌دانم در دوران کودکی و نوجوانی او، پدربزرگ و مادربزرگ در این زمینه به فرزندان‌شان آموزش‌هایی داده بودند یا نه و آیا آن‌ها به مساله پرورش عواطف فرزندان‌شان توجهی خاصی داشتند یا نه. با خاله‌ها و دایی هم آنقدر نزدیک نبودم که از آن‌ها در این باره سوال کنم. فرصت این کار هم نبود؛ بنابراین نمی‌دانم توجه مادر، به مقوله عشق از تربیت خانوادگی سرچشمه می‌گرفت یا در واقع این توجه از دید هنرمندانه‌اش نشات گرفته بود.»

پس از این توضیحات چندین پرسش مبنی بر دوست داشتن و عشق مطرح می‌شود که به زندگی خانم میرهادی و مادرشان مرتبط است. به عنوان نمونه از ایشان پرسیده شده، چطور می‌شود که حال و هوای عشق در آدم اتفاق می‌افتد؟ چقدر به خودش مربوط است؟ چقدر به طرف مقابل مربوط است؟ آیا با آموختن راه روش خاصی می‌شود این حس را ایجاد کرد یا این‌که حس خودش می‌آید؟ خانم میرهادی پاسخ می‌دهد: «توانایی پیدا کردن احساس عشق بزرگ را می‌شود به وجود آورد. تجربه‌ای که با خواندن رمان‌های بزرگ و اصیل ادبیات بدست می‌آید یک راه است. تجربه داشتن یک آرمان بزرگ اجتماعی نیز راهی دیگر است. اما پیدا شدن احساس عشق، شاید در زندگی هرکس شاید یک ضریب احتمال باشد. یک اتفاق است و زمانی این اتفاق می‌افتد که انسان با خود صادق است.»

کتاب توران میرهادی با زیر عنوان «مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران»، نخستین بار توسط نشر قطره منتشر شده است و تا چاپ پانزدهم آن نیز از سوی همین انتشارات روانه بازار کتاب می‌شود. پس از واگذاری این اثر به خانواده توران میرهادی در سال 1396 از سوی شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان منتشر و در سال 1398 با شمارگان هزار نسخه و قیمت 50 هزار تومان به چاپ سوم رسیده است. این نوبت چاپ آن نیز به یاد شادروان حسن پهلوان نشر یافته است.

منبع: ایبنا